Agim Isaku: Jam penduar që nuk jam bërë as spiun, as komunist…

Botuar më 10 dhjetor 1995 në KOHA JONË

-Ju bëni pjese në intelektualët e prononcuar që herët lidhur me proceset demokratike, madje mund të konsideroheni edhe viktimë, pasi deklarata juaj “nuk janë intelektualët që kanë nevojë për partitë, por janë partitë që kanë nevojë për intelektualët”, nuk kaloi pa pasoja.

-Nuk mendoj asnjëherë se jam viktimë e dikujt tjetër. Jetoj në Shqipëri, punoj dhe laj borxhet e blerjes së shtëpisë. Fenomeni i të ndjerit viktimë e dikujt tjetër, apo e rrethanave, është një fenomen i njohur dhe i pëlqyeshëm vecanërisht në Lindjen Evropiane pas rënies së komunizmit. Jo vetëm individët që e quajnë veten viktima të regjimeve komuniste (të cilët në të vërtetë i ngritën vetë në këmbë dhe vetë i mbajtën), por vende dhe kombe të tëra e quajnë veten viktima të vendeve të tjera. Përgjithësisht në këto vende mendohet se jua ka pasur fajin vetëm e vetëm Bashkimi Sovjetik që ua solli komunizmin, ndërsa në Bashkimin Sovjetik akuzohen francezët si prodhues të këtij të fundit. Edhe në Shqipëri nuk është e vështirë të vihet re fenomeni i viktimizimit, p.sh. komunizmi që ishtë një prodhim tipik shqiptar, etiketohet skllavo-komunizëm dhe gjithë fajin për cka ka ndodhur në Shqipëri për këto vite, gjithë paaftësinë tonë për ta shpënë në rrugën e zgjidhjes cështjen kombëtare ja kalojmë Evropës aq sa edhe është e kënduar një këngë me sa di që i bërtet kësaj të fundit: Kthema borxhin Evropë. Gjërat duhen filluar nga vetja. Në radhë të parë, për sukseset dhe mangësitë që kemi jemi vetë përgjegjës. Kështu që edhe unë, për cka kam arritur dhe cka nuk kam mundur të arrij e filloj gjykimin nga vetja.

-Sot, pas kaq kohësh kur gjërat kanë evoluar, vazhdoni t’i përmbaheni po atij mendimi në lidhje me intelektualët dhe partitë?

-Pa asnjë dyshim që i përmbahem dhe gjithshka ka ndodhur gjatë kësaj kohe ka treguar se pikërisht mungesa e pjesmarrjes së intelektualëve në jetën politike, e ka bërë këtë të fundit më të egër, më të pakulturuar dhe më pak njerëzore. Terreni i brenda partive shqiptare është tepër i vështirë për intelektualët, pasi parimi i parë i ekzistencës së këtyre partive nuk janë idealet e caktuara, qoftë edhe politike apo të karrierës, por klanizimi dhe korrupsioni (ekonomik dhe politik). Me sa duket ky ka për të qenë një proces i gjatë kulturor, pjesë e procesit të përfitimit të kulturës demokratike që duhet ta kalojë domosdo e gjithë shoqëria shqiptare. Edhe politika nuk mund të dalë përjashta kësaj kornize, megjithëse nuk ka ecur pak përpara.

-Le të flasim më konkretisht: si e konsideroni ju intelektualin shqiptar?Të varur, apo të pavarur, në paraskenë apo në prapaskenë, aktiv ose pasiv, të ndershëm apo të pandershëm, konseguent apo inkoseguent në bindjet e tij?

-Intelektuali shqiptar, si pjesë e shoqërisë shqiptare i mbart të gjitha kualitetet e saj. Ka mes tyre të varur e të pavarur, aktivë e pasivë, të ndershëm e të pandershëm, konseguent dhe inkonseguent. Dukuria që më shqetëson më së tepërmi kohët e fundit është kur shoh intelektualë t’i vërsulen njëri tjetrit me fjalë rrugësh vetëm në emër të ushtarit besnik të partisë, cka nuk është gjë tjetër vecse trashëgim dhe mbeturinë e mësimit komunist se “intelektuali është shërbëtor i partisë”.  Pra nëse ne në Shqipëri kemi një jetë politike, ashtu si është, me të mirat e të këqijat e saj, nuk kemi ende një jetë intelektuale që është vlerë e shoqërisë së vërtetë civile. S’kemi klube intelektuale, s’kemi klube artistike, s’kemi rrethe shkencore, s’kemi shkolla letrare. P.sh. ne nuk kemi as edhe një institut të pavarur statistikash apo  një të tillë ekonomik.  Dhe, nëse sot Berisha del e thotë se numri i të papunëve është 25 mijë, hidhet opozita dhe e bën 250 mijë, menjëherë  e ndjen mungesën e këtyre instituteve që do të thoshin shifrën e saktë.  Njëherësh këto institucione do të ishin dhe vendet ku intelektualët do të realizoheshin si të tillë. Jeta shqiptare është kështu tepër e varfër dhe pothuajse e mbyllur për zërin intelektual. Mendoj se kjo është një e metë që ka ndihmuar në thellimin e desekuilibrimit të jetës shqiptare.  Pasi, sikundër dihet, gjatë përmbysjes së një shoqërie, gjë që po ndodh në Shqipëri, është klasa e mesme ajo që mban ekuilibrin. Kjo klasë nuk ka mundur të krijohet asnjëherë në Shqipërinë komuniste si shtresë ekonomike, por u harrua se pasuria mund të ishte edhe intelektuale. Kjo do të bënte që tranzicioni të kalonte më lehtë. Tjetër gjë që kam vënë re këto kohë, është mungesa e intelektualëve idealistë.  E di që kjo tingëllon disi romantike por mungesa e idealizmit intelektual dhe e idealizmit në përgjithësi mendoj se është një e metë e ndjeshme e shoqërisë shqiptare.  Dhe jo vetëm e shoqërisë shqiptare të ditëve tona.

-Në realitet, në c’pozicion ndodhet intelektuali?

-I margjinalizuar plotësisht. Në përgjithësi ai është i varfër, nganjëherë deri në pamundësi për të blerë qoftë edhe librat që i ka qejf dhe ka nevojë t’i lexojë.

-Ekziston një mendim i shprehur herë pas herë edhe në shtyp… se kjo kohë nuk ka nevojë për intelektualët…, ndërkohë që Selami në krye të PD ka mbrojtur mendimin se “asnjëherë nuk është vonë për të hyrë në PD”. Ju si mendoni?

-Këtu janë dy pyetje që s’më duket se kanë shumë lidhje me njëra tjetrën. Përsa i përket të parës ajo është një nga marrëzitë e shumta që gjen në shtypin tonë, qoftë edhe të thëna nga politikanë të papërgjegjshëm apo rastësor.   Përsa i përket të dytës, në fillim unë s’mendoj se ndonjëherë Selami ka qenë në krye të PD. Që nga shkurti 1991 në krye të PD ka qenë dhe vazhdon të jetë vetëm Berisha. Pastaj më duhet të risqaroj këtu se kur flas për intelektualë, nuk kam parasysh p.sh. 300 intelektualët nga Peqini që morën para pak kohësh teserat e PD, as 200 të tjerët po nga Peqini që morën ato të PS, as 150 nga Cërriku që morën teserat e PSD e kështu me radhë… Është i dukshëm inflamacioni i përdorimit të termit intelektual për interesa partiake dhe propagandistike. Unë nuk flas për këtë lloj  “intelektuali”as për “intelektualët” e “tribunës demokratike”apo të “kombit” e fletushkave të tjera. Në intervista të tjera e kam shtjelluar këtë ide dhe përcaktimin tim për intelektualin që është krejt i ndryshëm nga përkufizimi stalinisto-enverist për inteligjencën të ashtuquajtur “popullore”. Intelektuali është ai njeri i arsimuar i cili është në gjendje të bëjë deduksionet e veta për shoqërinë, që ka gjykimin e vet për zhvillimet shoqërore dhe që është gati të vuajë privacione në emër të këtyre gjykimeve.

-Sidoqoftë, në shtyp vazhdojnë fushatat politike ku shquhen antarësime të reja dhe të krijohet menjëherë përshtypja se Shqipëria është më shumë se 4 milion banorë dhe mendimi tjetër se intelektualët kanë nëpër xhepa më shumë se një teser partie, domethënë, një për të siguruar bukën e përditshme, një për të qenë të sigurtë për të nesërmen, një për bindjen, një për shoqëri…

-Të më falësh, ti vërtet mendon se në këto raste kemi të bëjmë me intelektualë?

-Megjithatë intelektuali nuk mund të mbetet dhe nuk mund të qëndrojë jashtë politikës. Ata kanë devizën e tyre politike. Në këtë sens, ku mendoni se ai qëndron në mënyrë më komode, në qendër, apo në ekstremet e politikës shqiptare?

-Patjetër që edhe intelektualët kanë bindjet e tyre politike. Por përsa i përket krahëve politikë, unë mendoj se në Shqipëri ka një mishmash të pashpjegueshëm nganjëherë. Me përjashtim të së djathtës, e cila pavarësisht se nuk është e formësuar si strukturë, por që ka në të vërtetë një profil të sajin, partitë e tjera vuajnë nga mungesa e profileve, cka është pasojë e populizmit që mbizotëron në politikën shqiptare. Kjo shpjegon edhe lëvizjen masive të elektoratit sa nga një parti në tjetrën. Mungesa e një elektorati të përhershëm rreth partive ndoshta duke përjashtuar vetëm ish strukturat e vjetra të Partisë Socialiste, është prova më e mirë se ne kemi me të vërtetë një demokraci tepër të re. Por njëherësh duhet thënë se sot edhe në Evropë edhe në vende të tjera vihet re kohët e fundit një lloj paqartësie në lidhje me krahët politikë.  P.sh. a mendoni se është normale se një parti komuniste që të  mbajë lart flamurin e nacionalizmit ekstrem sic po ndodh me Milloshevicin në Serbi, sigurisht që jo, pasi deviza e komunizmit duhet të ishte internacionalizmi proletar. Mirëpo ja që kjo ndodh. Ku ndjehen më mirë intelektualët shqiptarë? Do ta quaja normale që ata të ndjeheshin mirë në të gjithë krahët.  Unë jam kundër tezës e cila po lëvrohet tash sa kohë në Shqipëri se intelektualët janë të majtë. Mendoj se kjo vjen nga një konfondim i huaj i solidaritetit e vlerave të tjera, të cilat, edhe pse e kanë burimin tek e majta evropiane, janë pranuar tashmë nga të gjitha forcat politike.  Kësisoj intelektualët mund të jenë të majtë, komunistë, të qendrës apo edhe fashistë. Në qëndrimet politike shpesh ata janë të paparashikueshëm, pasi një element i përhershëm i tyre mbetet të qenit kontraversal dhe kontestues. Në Shqipëri, një përfytyrim se ata, duke dëshiruar një ekuilibër më të madh, përgjithësisht preferojnë qendrën. Por, cilën qendër? Tani është në modë, dhe jo vetëm në Shqipëri, por në të gjithë botën të pretendosh se je në qendër, pasi edhe në politikë, si kudo tjetër, ka moda.

-E në rast se qendra është më e preferuar, pse ajo është më e dobët se ekstremet?

-Nuk e di se sa kjo është e vërtetë. Partitë e qendrës po duket se janë më të dobëta, por unë mendoj se prirja e shoqërisë shqiptare, e cila në të vërtetë është së tepërmi e polarizuar dhe rigjide pasi ka bërë nga pushtimet e gjata lindore në diktatura të lodhshme, por edhe pasi është tipike ballkanase, është që të shkojë drejt qendrës. Pak a shumë është si një vend qetësie për të lodhurit. Dhe ky popull është së tepërmi i lodhur.

-Ligji “antigenocid”, po flitet shumë për të, pro dhe kundër. Ju nuk jeni prononcuar deri tani: c’mendim keni në lidhje me këtë?

-Është një pyetje që e prisja. Unë mendoj se ligji aktual ka dy plane, ka planin moral dhe atë ligjor të cilët, normalisht, në momente të tilla përmbysjesh shpesh i zënë vendin njëri tjetrit pasi gjatë tranzicionit ata ndihmojnë apo pengojnë njëri tjetrin. Në planin moral shoqëria shqiptare e përlyer keqazi me diktaturën, padyshim që ka pasur nevojë për një pastrim, cka do të ishte njëherësh edhe akti moralo-legal i ndarjes me të kaluarën diktatoriale. Në këtë plan, sidomos po të mbash parasysh se ish bashkëpunëtori më i ngushtë për 40 vjet i Enver Hoxhës dhe vazhduesi besnik i veprës së tij, Ramiz Alia deklaron se “kur kthej kokën prapa nuk gjej arsye për t’u penduar”,  po të mbash parasysh se si ish antarët e Komitetit Qendror mburren nëpër intervista se na paskeshin qenë disidentë, po të mbash parasysh se ish punonjësit dhe bashkëpunëtorët e sigurimit të shtetit lëviznin ende një pjesë të mirë  të politikës shqiptare, atëherë e kupton se një akt i ndarjes me këtë të kaluar ishte i domosdoshëm. Aq mbytëse po bëhej kjo situatë në Shqipëri saqë një herë i kam deklaruar ironikisht miqve të mij më të mirë : jam penduar që nuk jam bërë spiun, jam penduar që nuk jam bërë komunist! Pse,  sepse zembërekët e politikës shqiptare vazhdonin dhe vazhdojnë t’i kurdisin ish spiunët dhe ish komunistët fanatikë të cilët nuk po merrnin as dënimin e nevojshëm moral. Të ndershmit dhe të pakompromentuarit me regjimin komunist mbeten të margjinalizuar. Sigurisht që ndershmëria nuk bëhet nga dikush për përfitime, por është detyra e një shoqërie që pretendon se po krijon një moral të ndryshëm nga ai komunist që këtë ndershmëri ta vlerësojë. Në këtë vështrim, pra moralisht, ky ligj ishte bërë i domosdoshëm, sidomos përderisa edhe pendesë nuk pati. Por ligji ka dhe anën e tij konkrete dhe mendoj se nuk ka nevojë të jesh jurist për ta kuptuar se në këtë drejtim ka një sërë të metash: e para nuk e marr vesh se si një ligj i tillë mund të aprovohet nga,  sikundër thonë gjithandej, një pjesë e mirë ish spiunësh që janë aktualisht në Parlament. Që në këtë moment planit moral dhe jo vetëm moral, të ligjit i vihet pikpyetja e parë. Nuk mundem sot e gjithë ditën ta kuptoj se si ky ligj nuk i prek ata.  Kjo është pikpyetja e dytë.  Nuk e kuptoj dot pse u prit katër vjet që të përpilohej ky ligj? Kjo është e treta. C’do ta gjente Shqipërinë sikur, të themi, në Prill të vitit 1992, Berisha të verifikonte deklaratat e “ndershmërisë” të firmosura para zgjedhjeve nga deputetët e tij dhe t’i përzinte ata nga Parlamenti me ligj duke ribërë qoftë edhe zgjedhje të parakohëshme? Kjo është e katërta. E pesta është se nuk e kuptoj se si ky ligj u përpilua në mënyrë të tillë që të përfshinte në kohështrirjen e tij edhe periudhën e Luftës së Dytë Botërore. Ligjet e luftës dhe ata të paqes janë krejt të ndryshëm. Pastaj lind edhe një pyetje tjetër: qëllimi i ligjit është të pastojë moralisht Shqipërinë e nesërme apo të kthejë ato 50 vjet të shkuara. Momentalisht Shqipëria jeton në 100 forma të kaluarën e saj dhe i ngjan një kafshe ripërtypëse. Hap gazetat apo televizionin dhe shikon: partizanë, ballistë, rivarrime, proces verbale të ish Byrosë Politike, eshtrat e Kadri Hazbiut apo Mehmet Shehut, ish spiunë, ish komunistë, ish pronarë, ish ish ish… Kjo sigurisht është edhe një vecori ballkanike, por në Shqipëri vjen në radhë të parë sepse partitë politike nuk kanë fuqi të prodhojnë teza bashkëkohore politike që do t’i shpinin ato në ndeshje në terrenin e së ardhmes. Më shumë se kurrë, Shqipëria ka nevojë për këtë.  Urgjentisht ajo duhet të shkëputet nga e shkuara, sado me dhimbje. Ky ligj duhet ta ndihmonte që kjo të përshpejtohej. Ai, ashtu si u përpilua, nga ata njerëz që u aprovua dhe nga ata që po zbatohet, po bën të kundërtën. Shkurt: unë e konsideroj këtë ligj tejet të nevojshëm, por të vonuar dhe të përpiluar keq.

-Meqenëse pak më parë përmendët Berishën, cili është mendimi juaj për të?

-Berisha mbetet figura numër një e politikës shqiptare. Sigurisht rol në këtë ka dhe fakti që ai është President, por nuk mendoj se është vetëm kjo. Fakti që e gjithë opozita vetëm rri në përgjim të lëvizjeve të tija politike dhe merret me komentimin dhe kundërshtimin e tyre të pandërprerë, është prova më e mirë se ai di të luajë politikë. Shumë herë ashpër, megjithatë luan. Ai udhëheq shtetin dhe partinë, ai orienton privatizimin dhe politikën e jashtme, ai vë në kontroll Parlamentin dhe Qeverinë. Berisha është një nga të paktët politikanë aktualë në Shqipëri që nuk vuan nga remorset për të kaluarën.  Të tjerët rrinë  e tjerrin, ai ishte kështu dikur, ai bëri kështu dikur. Opozita, në vend që të paraqitë alternativa e ndjek nga pas atë.  Shikoni c’ndodhi me ligjin kundër genocidit: në vend që të paraqiste një ligj tjetër alternativ, opozita vetëm e kundërshtoi atë. Le të mos harrojmë edhe dicka tjetër: kur para një viti ai humbi thellë Referendumin për projektkushtetutën, të gjithë menduan me të drejtë se humbja ishte vetëm e tija. Mirëpo c’ndodh? Opozita u mpi nga kënaqësia, nuk hodhi në tregun politik të jetës së vendit opsione të reja dhe pas një viti rezulton se Berisha e ka rimarrë ndjeshëm veten.  Tani ai ka filluar edhe pastrimin e partisë së tij në bazë, dhe me c’duket do ta ngjisë pastrimin deri lart. Megjithatë heshtja ndaj korrupsionit që po shndërrohet cdo ditë në një gangrenë për shoqërinë dhe shtetin, mendoj se ka për t’i kushtuar gjithsesi shtrenjtë. Gjithashtu ndjehet gjithandej vetmia e madhe politike e tij brendapërbrenda Shqipërisë.  Aleancat për të me c’duket janë të vështira.  Respektimi i mendjeve të lira gjithashtu. Në kushtet kur në Shqipëri, sikundër e thamë, mungonin plotësisht strukturat e mundshme ku mund të realizoheshin këto mendje, ai duhet të ishte kujdesur që ato të kishin më shumë hapësirë. Më shumë hapësirë duhej t’i kishte lënë ai edhe Partisë Socialiste për t’u riformuar. Jeta politike e vendit bëhet më e shëndetshme kur partitë, të gjitha, të majta e të djathta, të mëdha e të vogla, janë të shëndetshme.

-Ndërkohë zgjedhjet po afrojnë, kemi mbërritur në 100 ditët e fundit. Dy partitë e mëdha PD dhe PS pretendojnë të fitojnë thellë ndaj njëra tjetrës, ndërkohë që poli i qendrës pretendon ta marrë pushtetin i vetëm. Ju si e shikoni situatën?

-Shqipëria përgjithësisht është e paparashikueshme. Duket se falë strukturave të saj të vjetra, Partia Socialiste ndjehet më e organizuar dhe më e fortë.  Gabimet politike të Berishës e kanë ndihmuar atë mjaft, vecanërisht ngjyresa lokale që ai i dha pushtetit. Sikur të mos mjaftonin të gjitha këto, mbajtja e pashpjegueshme në burg e Nanos  i jep asaj edhe sharmin e viktimës. Megjithatë vihet re një ndrojtje e përgjithshme në popull se mos socialistët fitojnë në shumicë. Besoj se kjo do t’i bëjë njerëzit që të kqyrin më me kujdes në spektrin politik të Shqipërisë, për një shpërndarje më të mirë të fuqisë. Megjithatë kjo është ende herët të thuhet. Lëvizjet e fundit të Berishës, tregojnë se gjërat mund të lëvizin gjithashtu, dhe elektorati patjetër. Por unë do të doja të ndalesha tek koncepti i fuqisë së pushtetit dhe kontrollit të tij përmes institucioneve demokratike. Në librin e saj të botuar kohët e fundit, Tina Roserberg, duke folur për vendet ish komuniste thotë: cështja e kontrollit të fuqisë së pushtetit është nyja që mund t’i  kthejë këto demokraci në Gorgone. Pas tre katër votimeve populli tashmë e ka kuptuar se vota e tij është pika më e fortë e kontrollit të fuqisë në një shtet me një demokraci të re si Shqipëria. Vecanërisht në kushtet e mungesës së plotë të institucioneve të tjera pushtet-kontrolluese, në kushtet kur kemi një drejtësi jo profesionale dhe të politizuar, një pushtet të katërt të pakristalizuar, në kushtet kur përgjithësisht nuk ka institucione të pavarura dhe shteti ligjor duket ende larg, e pra në këto kushte vota mbetet institucioni kryesor demokratik. Secili duhet të mendojë dhe të jetë i bindur se vota e tij, ndoshta vetëm e tija, mund ta ndryshojë gjithshka për mirë apo për keq.  Kurse detyra e të gjithëve pastaj është t’i respektojmë rezultatet e këtyre zgjedhjeve. Personalisht do të preferoja depolarizimin politik të Shqipërisë, një shpërndarje më të gjërë të votave dhe fillimin e bashkëpunimit politik. Shqiptarët, për fat të keq shumë vonë, duhet të fillojnë të marrin mësimet e para në lëmin e bashkëpunimit dhe të kompromisit politik.  Forcat politike duhet të bashkëpunojnë me njëra tjetrën pa pritur të bëhen të njëjta apo të përafërta, duhet të bashkëpunojnë si të ndryshme pavarësisht nga madhësitë. Unë shpresoj se kjo do të ndodhë shpejt.

Intervistoi Ilir Keko