FT: Kur Kadareja të ofron ndjesinë e paqes

Nëpër stendat e trotuareve, në tregun e së dielës të librave, në Nju Delhi, një librashitës ishte gjeni për të klasifikuar librat e përdorur në grumbuj të vegjël sipas ngjashmërisë së tyre, shkruan Nilajana Roy në një opinion për prestigjiozen britanike ”Financial Times”. 

”Unë isha një studente që kërkonte një kopje të lirë të librit ”Kështjella” të Franc Kafkës dhe ai ma ofroi mes një kopjeje të vjetër të dramave të Brehtit dhe të një libri të një autori që nuk e kisha hasur asnjëherë, Ismail Kadare.

Me kalimin e viteve, bleva shumë libra të Kadaresë të papërdorur duke nisur nga romani i tij i parë ”Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (i vitit 1963 dhe i përkthyer për herë të parë në anglisht në vitin 1971), që bënte fjalë për një gjeneral italian dhe një prift, të cilët kërkonin në Shqipëri eshtrat e bashkatdhetarëve të tyre të rënë në luftërat botërore deri te librat klasikë si ”Prilli i thyer” (1978), një gjakmarrje që shtrihet në breza të tërë dhe ”Kështjella” (1970), që tregon përplasjen mes popullit shqiptar dhe Perandorisë Otomane si dhe shumë romane të tjera.

Këtë javë, Kadare fitoi çmimin ndërkombëtar Neustadt për Letërsinë. Drejtuar nga Universiteti i Oklahomas dhe nga gazeta amerikane “World Literature Today”, çmimi Neustadt është më pak i spikatur se çmimi Nobel në Letërsi dhe në pothuajse 50 vitet e tij, ka pasur një grup shumë më global fituesish sesa zgjedhjet eurocentrike të bëra nga Akademia Suedeze.

Kadare u lind në vitin 1936 në Gjirokastër dhe fillimisht studioi në kryeqytetin, Tiranë e më pas në Institutin Letrar ”Gorki” të Moskës, atmosfera e së cilit iu duk e ashpër dhe kufizuese.

Krijimtaria e tij fillon që në moshë të hershme, duke botuar përmbledhjen e tij të parë të poezisë kur ishte 18 vjeç dhe romanin e tij të parë në moshën 27-vjeçare.

Në Shqipëri, Kadareja luajti me regjimin e asaj kohe si macja me miun. Ai shkroi poezi që lëvdonin Leninin, sepse nën diktatorin Enver Hoxha, i cili udhëhoqi Shqipërinë deri në vitin 1985, çdo student duhej ta përmbushte atë detyrë, por ai gjithashtu shkroi romane që zemëruan diktaturën.

”Pallati i ëndrrave” (1981) tregon për një shtet që i kushtonte një organizëm të tërë shtetëror analizimit të ëndrrave të qytetarëve të tij duke i servirur ato si gosti të rralla në vëmendjen e diktatorëve.

Në vitin 1981 ”Pallati i ëndrrave” u ndalua të lexohej pasi ”ishte i mbushur me aluzione kundër regjimit”, duke u ndaluar madje që të shkruhej apo të përmendej edhe titulli i tij.

Kadare fitoi çmimin ndërkombëtar “Man Booker” në vitin 2005 duke ngjallur polemika të shumta. Poetja rumune, Renata Dumitrascu, shkruajti se ai nuk ishte një Solzhenicin. Kadare ka qenë anëtar i partisë nën regjimin e Enver Hoxhës dhe gëzonte privilegje që shkrimtarëve të tjerë shqiptarë u mungonin. Por, në një shtet krejtësisht totalitar, është e pamundur të jesh kundërshtar ideal. Ata që ngrenë zërin shumë lart ose përdorin penën shumë lirshëm, zhduken në burgje, vriten ose nëse janë me fat, internohen.

Shpesh, puna e kundërshtarit është thjesht të mbijetojë.

“Nuk e kam konsideruar ndonjëherë veten si hero apo disident”, shkruan Kadare, në një shkëmbim letrash në vitin 1998, të publikuara “Review of Books” të Nju Jorkut.

“Në Shqipërinë e Hoxhës, si edhe në Rusinë e Stalinit, ishte e sigurt që një disident i deklaruar do të  ndrydhej”.

Shumë nga novelat e tij u ndaluan, siç është poema e vitit 1974 “Pashallarët e kuq”, menduar si e zhdukur, derisa u gjet në një arkivë, në vitin 2002.

Kadara u largua përfundimisht nga Shqipëria për në Paris, në vitin 1990, duke kërkuar azil politik.

Në Francë, ai mund të shkruante e të shprehej më lirshëm, por ai këmbëngul se mënyra e tij e të krijuarit funksionon në mënyrë të pavarur, siç thuhet në një intervistë të tij të vitit 2009: “Mendoj se krijimtaria ime nuk është më shumë politike se teatri antik grek.  Do të isha bërë ky shkrimtar që jam në cilindo regjim politik.”

Edicioni i veprës “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave”, të cilin e bleva në një rrugë të mbipopulluar të Delhit, ka kohë që është zhdukur. Nuk ishte ndonjë kopje e bukur, i mungonte kopertina, faqet ishin të ngrëna dhe të njollosura me çaj, por do të desha ta kisha tani si një kujtesë të mënyrës se si i zgjedhim ne historitë për të lexuar.

Ndryshe është ta zbulosh një autor nga çmimet e marra, duke lexuar veprën e tij sipas botimeve, ndryshe është të zgjedhësh një libër nga rrjedha e pafund e veprave më të shitura. Sidoqoftë, për shumë lexues, marrëdhënia me një autor nis në mënyrë aksidentale, por të natyrshme.

Librashitësi shton një roman në grumbullin e librave. Nuk është libri që dëshiroje, por është me çmim të lirë. Ngjarjet zhvillohen në një vend, për të cilin ti nuk di gjë prej gjëje. Kjo gjë të intrigon dhe, me kalimin e viteve, e gjen veten duke kërkuar për gjithçka që ka shkruar ai autor dikur i panjohur.

Kadare më ka ofruar një ndjesi paqeje me të kuptuarit vetjak që u ka bërë gjurmëve të lëna pas nga luftërat dhe perandoritë më pak të njohura.

Në romanet e tij, njerëzit gjejnë liritë e tyre dhe hijeshinë e çasteve të shkurtra, edhe kur kufizohen nga ligje të padrejta dhe fuqia e një tirani.

“Një shkrimtar mund të jetë i lirë në një botë të skllavëruar ose skllav në një vend të lirë”, tha ai, në një intervistë radiofonike në vitin 2001.

Ai e bën shumë të qartë se jemi ne ata që zgjedhim”, përfundon Nilajana Roy për prestigjiozen britanike ”Financial Times”.