Të vërtetat e historisë së fjalorthit greqisht-shqip të Marko Boçarit

Albert Vataj
Marko Boçari një nga figurat më të rëndësishme shqiptare arvanitase, lindur në fshatin Dragan pranë Paramithisë, në librin e madh të kujtesës dhe mirënjohjes, ruhet përmes një thesari shpirtëror, një fjalori greqisht-shqip me 1700 fjalë. Fjalori që i atribuohet atij si autor, s’ka ndonjë radhë alfabetike, fjalët janë radhitur pa rregull, shkruar me shkronja greqishte, pa ortografi, pa shënja mbi të zëshmetë, simple dhe pa mjeshtëri, siç i ka hije një trimi luftar, shkruan për këtë fjalorth të thjeshtë, Lumo Skëndo.
Marko Boçari njihet si autori i një leksiku greqisht – shqip të shkruar në Korfuz më 1809, me insistimin e François Pouqueville, konsull i përgjithshëm i Napoleon Bonapartit në oborrin e Ali Pashës në Janinë. Fjalori ka një rëndësi për njohjen e dialektit të zhdukur Suliot. Megjithatë, edhe pse libri njihet si fjalori Boçarit, studiuesi Xhevat Lloshi ka argumentuar në disa tentativa se Boçari nuk mund ta kishte shkruar vetë atë fjalor, si për shkak të moshës së tij të re, ashtu edhe për shkak të një shënimi të Pouqueville që thotë qartë se fjalori u hartua me diktimin e babait, xhaxhait dhe vjehrrit të ardhshëm të Markos.

Pjesa shqipe e fjalorit lidhet me dialektin toskërisht me shumë elementë arkaikë, të cilët lidhen me të folmet arbëreshe të Italisë së Jugut. Fjalori i Boçarit i përket fazës paraetnike të historisë së Ballkanit. Titos Yochalas, një historian grek, njohës i gjuhës shqipe, i cili studioi dhe redaktoi dorëshkrimin, duke vënë re se disa fjalë greke janë përkthyer në shqip në më shumë se një mënyrë, beson se Boçari po shkruante fjalët greke dhe të moshuarit po i përkthenin shqip ato. Ai mendon se shumë nga zërat duket se nuk kanë gjasa të jenë të dobishme për suliotët apo shqiptarët e asaj kohe dhe rrethanash, dhe si i tillë fjalori u hartua pas iniciativës së Pouqueville-it, ndoshta si burim për një fjalor të ardhshëm frëngjisht-shqip.
Sipas Doris Kyriazis, Boçari e ka transkriptuar leksikun, por nuk ishte ai autori i tij.
Studjuesit tanë janë të mendimit se “Marko Boçari ka një kontribut të veçantë edhe në fushën kulturore, duke na dhënë një prej teksteve më të vjetra në dialektin e shqiptarëve të Çamërisë, teksa sa ishte në Korfuz, hartoi dhe botoi fjalorin shqip-greqisht, ku shqipja i përkiste atij dialekti. Emri dhe imazhi i tij, që kishin marrë famë që në gjallje, vijuan udhën e legjendës edhe pas vdekjes”
Duke rrëmuar në atë që do të ishte zëfillja e një akti shqiptarie, siç ishte dhe mbeti fjalori greqisht-shqip i Marko Boçarit, mësojmë se kur gjendej i internuar në Korfuz, Marko Boçari mësoi greqishten dhe bëri të famshmin dhe e mundësoi “Fjalorin dygjuhësh të greqishtes popullore dhe shqipes së thjeshtë”, më 1809 që e shkruajti ai, me ndihmën e të atit, Kiço Boçari (1754-1813), xhaxhait, Noti Boçari (1759-1841) dhe vjehrrit të tij, Kristaq Kallogjeri nga Preveza.

Ai që do të quhej si fjalori i Marko Boçarit, lindi si pasojë dhe e ngjarjeve që po kalonte Greqia, ku mbas lënies së armëve arvanitët duhet t’i përshtateshin jetës civile shoqërore, që për ta ishte e vështirë. Në majin e 1819-ës, dorëshkrimi i Fjalorit të Markos u dorëzua në bibliotekën Kombëtare në Paris, nga Pukëvili.
Interesi për këtë mision që do të mbetej si “Fjalori i Marko Boçarit” është vijuar me një ribotim të tij nga çami nga Preveza, Niko Stylos. Bashkim Kuçuku, redaktori i këtij fjalori shprehet me këto fjalë: “Natyrisht me këtë fjalor Marko Boçarin nuk e lidh shkenca, por gjuha amtare, shenja e pashlyeshme e identitetit të parë dhe të përjetshëm. Fjalori i tij është dygjuhësh, greqisht- shqip. Greqishtja është gjuha e arsimimit, e kulturës dhe e të folurit jashtë trojeve shqiptare, ndërsa shqipja gjuha amtare, e fisit dhe e tërë bashkësisë së vet”.

Fjalori i një gjuhe të stërlashtë në të cilin luftëtari shqiptar nga Suli i Çamërisë, Marko Boçari tregon gjithë gjendjen e gjuhës së gjallë, të folur në fillim të shekullit të XIX, nxjerr në pah një cilësi të panjohur të heroit legjendar të luftës për çlirimin e Greqisë. Fjalori ka rëndësi të veçantë, se shpreh shumë elementë të gjuhës shqipe në dialektin e çamërishtes, si dhe shërbeu si mjet politik për të afruar shqiptarët me grekët. Asokohe, tregtia në zona të gjera të Ballkanit bëhej në gjuhën greke. Kështu lindi nevoja e një fjalori dygjuhësh dhe arvanitasit, në një farë mënyre u detyruan të mësonin greqishten që po fitonte terren si gjuha e tregtisë në Ballkan. Vetë botuesi i fjalorit të Marko Boçarit, Vasil Guda, vëren se Boçari ishte i gjysmë-arsimuar siç dëshmohet në letërkëmbimet e tij, gjatë Kryengritjes Arvanitase të 1821-it. Markoja i jepte mësime greqishteje ushtarëve shqiptarë të regjimentit që kishin formuar francezët në Korfuz, me burra çamë dhe moraitë (nga Moreja).
Origjinali i këtij fjalori gjendet sot në Muzeun Kombëtar të Parisit.