Dëshmi “Fjeti gjithë natën me nënën e vdekur, qante se s’kishte gji t’i jepte”, historia rrënqethëse e Luigjit

Intervistë me Nikoll Pjetër Hysaj, me origjinë nga Vermoshi dhe me banim në Michigan të SHBA-ve, i arratisur politik nga Shqipëria që në vitin 1979: “Mushka me të cilën po më dërgonin për në kampin e Tepelenës, u rrëzua dhe nënën time nuk e lanë policët të kthehej dhe të merrte djepin ku ndodhesha unë…”

Nga Dashnor Kaloçi, TemA

Dëshmitë dhe rrëfimet e ndryshme për Kampin e tmerrshëm dhe famëkeq të Tepelenës duket se nuk kanë të sosur… Një ndër ta, që dëshmon lidhur me jetesën dhe kushtet mjaft të vështira që u ofroheshin të internuarve në atë kamp, është dhe 72 vjeçari, Nikoll Pjetër Hysa me banim në Michigan të SHBA-ve dhe me origjinë nga Vermoshi. Është arratisur nga Shqipëria që në vitin 1979. Në intervistën e tij ekskluzive për gazetën “TemA”, Nikolla rrëfen se si nisi persekutimi ndaj familjes së tij, si ju vra babai nga forcat e kufirit dhe për keqtrajtimin e kufomës së tij, internimin e familjes së tij në Kampin famëkeq të Tepelenës, si shpëtoi ai i gjallë kur mushka me të cilën po e transportonin, e rrëzoi djepin dhe policët nuk e lanë nënën e tij të kthehej dhe ta merrte… e deri tek mizoritë që ndodhin në kampin e Tepelenës, të cilat ai i ka të rrëfyera nga nëna e tij.

Zoti Nikoll, si dhe përse filloi persekutimi i familjes suaj nga komunistët?

Persekutimi i familjes sonë nga regjimi komunist ka nisur që në vitet 1948. Por, kjo e ka zanafillën që në vitin 1945, sidomos ngjarja e zhvillimit të luftës antikomuniste në Tamarë, vrasja e shumë bashkatdhetarëve, asgjësimi i Prek Calit dhe veçanërisht hyrja e partizanëve me flamurin shqiptar dhe serbo-malazez, me të cilët ne jemi vrarë për qindra vjet. Gjë e cila acaroi shumë marrëdhëniet e kësaj zone me Partinë Komuniste në pushtet e për rrjedhojë, shumë bashkatdhetarëve të mij ju rrezikohej jeta. Kjo trysni, si dhe shantazhe të tjera të organizuara nga regjimi komunist, bënë që në muajt shtator-tetor 1948, të lenë familjet, pasuritë dhe gjithçka e të arratiseshin kolektivisht për në Jugosllavi 46 bashkëfshatarë nga Vermoshi. Me këtë grup u arratis edhe babai im, Pjetër Gjeka Hysaj. Një muaj mbas arratisjes së babait, familjen time e internuan në kampin e Tepelenës.

Prej sa vetash përbëhej familja juaj dhe si ndodhi internimi i familjes suaj në kampin e Tepelenës?

Familja ime përbëhej nga 8 veta. Mare Nika Hysaj, Pren Martini Hysaj, Gjergj Pjetër Hysaj, Age Gjon Hysaj, Katerin Pjetër Hysaj, Lule Kole Hysaj, Mare Gjergj Hysaj, Luigj Gjergji Hysaj dhe Gjelosh Kole Hysaj. Sipas tregimit të nënës sime dhe të bashkëfshatarëve të tjerë, banorët e fshatit Vermosh të caktuar për internim i mblodhën tek posta kufitare që ndodhej në shtëpinë e Prek Calit dhe i nisën të gjithë në këmbë për të shkuar deri tek Hani i Hotit. Rruga ishte shumë e vështirë, jo vetëm për distancën 74 km. larg nga Vermoshi që duheshin tre ditë udhëtim, por edhe për faktin se gati të gjithë kishin fëmijë të vegjël, në moshë të mitur, të sëmurë, gra shtatzëna e pleq të moshuar. Furia e diktaturës komuniste s’kishte të ndalur, as ligj dhe as mëshirë. Fëmijët e vegjël, që nuk ecnin dot në këmbë, i ngarkuan me kofina e djepa në disa mushka që i shoqëronin të internuarit. Këtë fat pata edhe unë, si pjesëtar i familjes Hysaj.

Sa vjeç ishit ju në atë kohë?

Unë isha vetëm 1 vjeç e 3 muaj, dhe nisur nga kjo, pra i pamundur të ecja në këmbë, më ngarkuan si gjithë fëmijët e tjerë, me gjithë djep, në një mushkë e cila më ndryshoi fatin e jetës sime, për të mos shkuar në internim.

Ç’ndodhi me ju…?!

Gjatë rrugës, mushka u tremb dhe duke dalë jashtë rruge, më rrezoi mua me gjithë djep në tokë. Jeta m’u vu në rrezik, por falë Zotit, sipas tregimit të personave që ishin aty, shpëtova për mrekulli. Kur nëna ime e pa se çfarë ndodhi, me vrap erdhi të më merrte me vete, por oficerët që e shoqëronin, nuk e lanë. Kështu, mua më morën disa bashkëfshatarë që nuk u internuan dhe për tre muaj, janë interesuar për mua duke më mbajtur shtëpi më shtëpi gjatë kësaj kohe në fshatin Vermosh. Pas tre muajve më mori nënë daja, gjyshja nga mamaja ime, e cila jetonte në fshatin Shkrel.

A i mbani mend ato familje që u morën dhe u kujdesën për ty, deri sa përfundove tek të afërmit e nënës suaj dhe a keni pasur rast që t’i takoni dhe falenderoni?

Po patjetër, si nuk i mbaj mend! Ata i di nga tregimet e nënës sime kur unë u rrita dhe gjithashtu nga të afërmit e mij. Personat dhe familjet që më ndihmuan në ato momente vuajtje, edhe pse një pjesë e tyre nuk jetojnë, gjej rastin t’i falenderoj edhe njëherë nga zemra për dashurinë familjare që më falën, pasi unë kam pasur rast që t’i takoj dhe falenderoj edhe para vitit 1979 kur unë u arratisa nga Shqipëria, por edhe pas viteve ’90-të kur unë kthehesha herë pas here në Shqipëri.

Po gjatë kohës që familja juaj ndodhej në internim, ç’ndodhi me babanë tuaj?

Gjatë kohës që familja ime ishte në internim, babai im me dy-tre shokë të tjerë që ishin arratisur së bashku, më 17 shtator të vitit 1952, erdhi në fshatin Vermosh që të merrnin me vete dy djemtë e Marash Vata Lumajt, të cilin në vitin 1946 regjimi komunist e kishte pushkatuar para popullit në fshatin Vermosh, pa gjyq dhe pa arsye. I vetmi gabim i tij ishte se ishte atdhetar, i pashëm dhe i pasur. Forcat e kufirit të shtetit shqiptar e vranë babain tim, Pjetrin, kur ai kishte hyrë në fshatin e tij, Vermosh. Eshtë e dhimbshme kur bashkëfshatarët e mi tregojnë se ushtarët dhe oficerët e kufirit, jo vetëm që e vranë, por edhe e keqtrajtuan kufomën e tij mbas vdekjes. Zoti i faltë, kur vëllezërit e tu nuk dinë çfarë bëjnë. Persekutimi vazhdoi dhe pse një pjesë e famijes sime u lirua nga internimi. Nënën e mbajtën atje, në kampin e përqëndrimit të Tepelenës, duke provuar vuajtjet më mizore që ka parë historia. Pyes veten shpesh se çfarë rreziku do t’i sillte nëna ime, Age, pushtetit komunist?! Kur mendoj se bashkë me të kanë qenë me mijëra nëna e fëmijë, pleq e plaka, turpi le t’i ngelet atij regjimi diktatorial të pashoq.

Kur u lirua nëna juaj nga internimi dhe a e mban mend takimin e parë me të?

Mbas pesë vjetësh, nëna ime u lirua nga internimi dhe duke udhëtuar për ditë të tëra në këmbë, vjen në shtëpinë e saj në Vermosh. Më kujtohet si sot takimi im i parë me nënën, kur atëherë isha 6 vjeç e gjysmë. Ishte mbasdite. Unë ndodhesha para shtëpisë sime me shokët duke luajtur. Ajo u afrua, kishte me vete një çantë dhe me pyeti se i kujt isha. Unë menjëherë i thashë se jam i nënë dajës. Më rroku me shpejtësi, më përqafoi, më puthi me mall, më shtrëngoi fort-fort dhe qau… Edhe nënë daja më rrokte për ditë kështu, por këtë rrokje të nënës sime se kisha provuar anjëherë. Më mbajti për një kohë të gjatë në gji dhe mbasi u qetësua, fshiu lotët që i kishin mbuluar fytyrën e saj, hapi çantën dhe nxorri prej andej një karamele të cilën se kam harruar tërë jetën. Kështu fëmijëria ime, kur kisha më shumë se kurrë nevojë, lundroi pa e parë nënën për pesë vjet dhe jetim nga babai, të cilin se pashë asnjëherë në jetën time.

Kur u rritët, a keni pasur rast të bisedonit me nënën tuaj rreth vuajtjeve të saj në kampin e Tepelenës?

Po patjetër, kur u rrita, dëgjoja bashkëfshatarët e mi që bisedonin për vështirësitë që kishin kaluar familjet e tyre në kampin e Tepelenës dhe unë bëhesha shumë kurioz, ndaj disa herë e kam pyetur dhe nënën time, e cila gjithmonë më tregonte ngjarje dhe ndodhi të dhimbshme, më tregonte se në kamp edhe ajo me pjesëtarët e tjerë të familjes kishin vuajtur shumë, kryesisht për të ngrënë. Shumë here flinin pa ngrënë bukë e kur nuk kishin ushqime të mjaftueshme, hanin kripë më shumë që të kishin etje dhe ta mbushnin barkun me ujë. Gati çdo ditë, oficerët i çonin për të mbledhur dru jashtë kampit, ngarkoheshin dhe i sillnin ato në kurriz. Kampi nuk kishte as kushte dhe as interesimin më të vogël për fëmijët që ndodheshin aty. Ishin të shumta rastet kur fëmijët, gratë dhe në përgjithësi të moshuarit, vdisnin në grupe nga sëmundjet epidemike, por edhe raste të veçanta që janë shumë rrenqethëse. Nuk kishte fare kujdes shëndetësor nga shteti. Të sëmurët çoheshin në spital kur ishin gati për të vdekur. Ja kështu, tregon nëna ime, Agia, ndodhi dhe me Mara Hysaj, një ngjarje makabre që edhe tani që e kujtoj rrënqethem… (Nikolla mbush sytë me lot)…!

Konkretisht, çfarë ndodhi….?

Ishte darkë, Luigji i vogël, (sot jeton në Ulqin-Mal i Zi) po qante me të madhe. Pushonte dhe qante përsëri. Kështu vazhdoi për një kohë të gjatë. Unë, tregon nëna, i thirra; Mare, moj Mare, çfarë ka djali që po qan kaq shumë?! Por Mara nuk përgjigjej. Atëherë unë shkova tek krevati i saj dhe çfarë të shihja…..?! Mara mor bir, tregon nëna, kishte vdekur me fëmijën në gji, i cili qante se nuk kishte qumësht. Nënës sime, Ages, lotët nuk i pushonin sa herë që e tregonte këtë ngjarje, pasi edhe Luigji, nëse nuk do të qante, do të kishte pësuar fatin e nënës së tij atë natë.

Po ndonjë ndodhi tjetër nga ato që jua ka treguar nëna nga jeta në atë kamp?

Nëna më tregonte se një ditë, erdhi nje ekip i Ministrisë së Punëve të Brendshme, ku mes tyre ishin dhe dy oficera rusë. Rrok Kanti, me shokët e tij organizuan një grup me fëmijët që ishin në kamp të internuar dhe i kishte përgatitur ata që në kor të bërtisnin; “Enver- Stalin, pionierët duan lirim”. Nga thirrjet e tyre, që oshëtinin dhe tundën nga themelet kampin, oficerët rusë u prekën e u përlotën kur i panë ata me pantallona e bluza të grisura, të paveshur, të pambathur dhe në kushte shumë të vështira. Kjo vizitë dhe ky guxim i organizuar nga të internuarit, bëri që mbas një muaji, të gjithë fëmijët që ishin në kamp të liroheshin nga internimi. Edhe vëllezërit dhe motrat e mia; Gjeloshi, Gjergji, Katerina dhe Lula dhe dy gra të vjetra, Mara dhe Prena, u liruan nga kampi i internimit. Ndërsa nëna ime ngeli në internim deri në vitin 1953 në kampin e Tepelenës. Mbas kthimit të nënës nga internimi, familja jonë filloi të rindërtojë jetën nga e para, por pushkatimi i babait dhe internimi i familjes, gjithmonë na kanë ndjekur pas, si një hije zezë si gjithë shtresat e tjera të persekutuara. Këto ishin edhe arsyet përse unë në vitin 1979 lashë familjen e u arratisa nga Shqipëria duke marrë parasysh edhe vdekjen, ku nëpërmjet një udhëtimi të vështirë dhe të gjatë, munda të mbërrij në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku jetoj aktualisht.

Ju personalisht, por dhe familja juaj keni kaluar tmerre në Shqipëri, cilat janë marrëdhëniet që mbani me vendlindjen tuaj?

Mbas viteve 1990 e në vazhdim, kam mbajtur dhe mbaj marrëdhënie shumë të forta me atdheun tonë, Shqipërinë. Si gjithë të tjerët kemi fituar shumë; lirinë, demokracinë, dinjitetin, etj, por jo ato që i kemi humbur nën regjimin komunist. Faktet që solla nëpërmjet kësaj interviste, duke ju referuar persekutimit të regjimit komunist ka bërë jo vetëm në fshatin Vermosh të Kelmendit, mendoj se janë të kuptueshme për të gjithë njerëzit që kanë jetuar sistemin komunist në Shqiperi.

Cili është komenti juaj lidhur me publikimin e krimeve të periudhës së komunizmit?

Njohja me ato krime është detyrë e rëndësishme e historianëve, gazetarëve e mbarë shoqërisë civile e veçanërisht e shtetit shqipëtar që t’i dokumentojnë këto krime, bazuar në prova dhe fakte të vërteta të padiskutueshme, në mënyrë profesionale e të kuptueshme me qëllim që të rinjtë, nëpërmjet kësaj historie, të mësojnë të vërtetën mbi këto krime në mënyrë që ato kurrë të mos përsëriten më.

/Gazeta Tema/

Në rast se keni dijeni mbi krime, viktima apo ngjarje që lidhen me periudhën e komunizmit në Shqipëri, klikoni këtu për ta publikuar në arkivën tonë.