Takimi i dy gjigandëve rus të muzikës dhe letërsisë, Pyotr Çajkovskit dhe Lev Tolstoi më 1 korrik 1886

Takimi i Pyotr Iljiç Çajkovskit me Lev Tolstoin, më 1 korrik 1886, nuk ishte thjesht një episod biografik, por një çast i rrallë konvergjence mes dy formave supreme të ndjeshmërisë njerëzore: muzika dhe letërsia, tingulli dhe fjala, ankthi i brendshëm dhe qartësia morale. Ishte çasti kur dy gjeni, secili në kulmin e autoritetit të vet shpirtëror, u gjendën përballë jo për t’u sfiduar, por për t’u njohur në thellësinë e tyre njerëzore.

Në këtë takim, njerëzorja shfaqet me një madhështi që prek hyjnoren, ndërsa hyjnorja zbret në tokë dhe bëhet e prekshme, e përjetueshme. Çajkovski, kompozitori i shpirtit të plagosur, që i kishte dhënë zë melankolisë, vetmisë dhe dridhjes ekzistenciale, përballet me Tolstoin, shkrimtarin që kishte depërtuar si askush tjetër në labirintet morale të njeriut, duke i zhveshur iluzionet dhe duke i vënë përballë së vërtetës.

Frika dhe sikleti që Çajkovski përshkruan nuk janë thjesht ndrojtje ndaj një figure të madhe publike. Ato janë frika e njeriut që e di se po përballet me një ndërgjegje që sheh përtej maskave. Tolstoi, “njohësi i madh i zemrave”, i shfaqet kompozitorit si një pasqyrë e rrezikshme, ku çdo qoshe e errët e shpirtit mund të bëhet e dukshme. Ky është ankthi i krijuesit të ndjeshëm, që e di se arti i tij buron pikërisht nga ato zona të errëta, nga plagët, nga “pisllëku” që shoqëria kërkon ta fshehë, por që arti e shndërron në të vërtetë estetike.

Çajkovski e imagjinon Tolstoin si një mjek të shpirtit: ose të dhembshur dhe të butë, ose të pamëshirshëm dhe të drejtpërdrejtë, që e vendos gishtin pikërisht aty ku dhemb më shumë. Frika e tij është dyfishe: nga dhembshuria që zbërthen, por edhe nga brutaliteti i së vërtetës. Dhe megjithatë, asnjëra nuk ndodh. Ky është paradoksi i bukur i takimit.

Tolstoi nuk shfaqet si gjykatës, as si anatomist i shpirtit, por si një njeri i thjeshtë, integral dhe i sinqertë. Ai nuk e trajton Çajkovskin si objekt studimi, por si bashkëbisedues. Nuk kërkon të depërtojë në errësirat e tij, sepse ndoshta i njeh tashmë, përmes muzikës së tij. Këtu ndodh një zhvendosje e thellë: njohja e vërtetë nuk ka nevojë për hetim. Ajo ndodh përmes dëgjimit.

Dhe dëgjimi është çasti kulmor i këtij takimi. Kur Tolstoi, i ulur pranë Çajkovskit, dëgjon andantet e kuartetit të parë dhe shpërthen në lot, ndodh një akt i pastër njohjeje estetike dhe shpirtërore. Lotët e Tolstoit nuk janë sentimentalizëm; janë dëshmi se muzika ka arritur atje ku fjala, edhe ajo e Tolstoit, ndalet. Është momenti kur kompozitori, i cili kishte dyshuar kaq shumë në veten dhe në pranueshmërinë e shpirtit të tij, përjeton ndoshta afirmimin më të thellë të jetës së vet krijuese.

“Nuk kam qenë kurrë aq i lajkatur dhe i prekur në krenarinë time si autor”, shkruan Çajkovski. Kjo nuk është krenari e kotë, por një çlirim. Është çasti kur krijuesi kupton se ajo që ka nxjerrë nga errësira e vet ka prekur një tjetër shpirt të madh. Muzika, në atë moment, bëhet gjuhë universale e së vërtetës njerëzore.

Takimi i Çajkovskit me Tolstoin mbetet një nga ato çaste të rralla ku arti nuk është spektakël, por komunikim i thellë, ku dy gjeni nuk matin madhështinë e njëri-tjetrit, por njohin brishtësinë e përbashkët. Është një dëshmi se gjenialiteti i vërtetë nuk qëndron në gjithëdijshmëri apo autoritet moral, por në aftësinë për t’u prekur, për të dëgjuar dhe për të lejuar shpirtin të flasë pa frikë.