Viti i brishtë si rregullator i stinëve dhe sinkronizues i vitit kalendarik dhe vitit diellor

Sot është 29 shkurt. Kjo datë që ndodh një herë në katër vjet, ky fakt e bën këtë vit kalendarik, vit të brishtë. Por kureshtarët pyesin: Çfarë janë vitet e brishtë? Pse na duhen? Dhe si erdhën?

Vitet e brishtë janë vite me 366 ditë kalendarike, në vend të 365 normale. Ato ndodhin çdo të katërtin vit në kalendarin Gregorian. Dita shtesë, e njohur si ditë e brishtë, është 29 shkurti, e cila nuk ekziston në vitet jo të brishtë. Çdo vit që ndahet me katër, si p.sh. 2020 dhe 2024, është një vit i brishtë, me përjashtim të disa viteve njëqindvjeçare, ose viteve që përfundojnë me 00, si p.sh. 1900.

Emri “i brishtë” vjen nga fakti, se nga marsi e në vazhdim, çdo datë e një viti të brishtë lëviz përpara me një ditë shtesë nga viti i kaluar. Për shembull, 1 marsi i vitit 2023 ishte e mërkurë, ndërsa 1 marsi i vitit 2024, është ditë e premte. (Normalisht, e njëjta datë lëviz përpara vetëm me një ditë të vetme, midis viteve të njëpasnjëshme.)

Kalendarët e tjerë, duke përfshirë kalendarin hebraik, kalendarin islamik, kalendarin kinez dhe kalendarin etiopian, kanë gjithashtu versione të viteve të brishtë, por këto vite nuk vijnë të gjitha çdo katër vjet dhe shpesh ndodhin në vite të ndryshme nga ato në kalendarin Gregorian. Disa kalendarë kanë gjithashtu ditë të brishtë të shumta apo edhe muaj të brishtë të shkurtuar.

Përveç viteve të brishtë dhe ditëve të brishta, kalendari Gregorian ka gjithashtu një grusht sekondash të brishtë, të cilat janë shtuar në mënyrë sporadike në disa vite – së fundmi më 2012, 2015 dhe 2016. Megjithatë, Byroja Ndërkombëtare e Peshave dhe Masave (IBWM), organizata përgjegjëse për matjen globale të kohës, do të shfuqizojë sekondat e brishta nga viti 2035 e tutje.

Pse na duhen vitet e brishtë?

Në pamje të parë, i gjithë ky “kërcim” mund të duket si një ide pa kuptim. Por vitet e brishtë janë shumë të rëndësishme dhe pa to, vitet tona do të dukeshin shumë ndryshe.

Vitet e brishtë ekzistojnë sepse një vit i vetëm në kalendarin Gregorian është pak më i shkurtër se një vit diellor ose tropikal – sasia e kohës që i duhet Tokës për të rrotulluar plotësisht rreth diellit. Një vit kalendarik është saktësisht 365 ditë, por një vit diellor është afërsisht 365,24 ditë, ose 365 ditë, 5 orë, 48 minuta dhe 56 sekonda.

Nëse nuk do të llogarisnim këtë ndryshim, atëherë për çdo vit që kalon, hendeku midis fillimit të një viti kalendarik dhe një viti diellor, do të zgjerohej me 5 orë, 48 minuta dhe 56 sekonda. Me kalimin e kohës, kjo do të ndryshonte kohën e stinëve. Për shembull, nëse ndalonim përdorimin e viteve të brishta, atëherë në rreth 700 vjet, vera e Hemisferës Veriore do të fillonte në dhjetor në vend të qershorit, sqaron Muzeut Kombëtar të Ajrit dhe Hapësirës .

Shtimi i ditëve të brishtë çdo vit të katërt e largon kryesisht këtë problem, sepse një ditë shtesë është afërsisht e njëjtë me gjatësinë e diferencës që grumbullohet gjatë kësaj kohe.

Megjithatë, sistemi nuk është i përsosur: Ne fitojmë rreth 44 minuta shtesë çdo katër vjet, ose një ditë çdo 129 vjet. Për të zgjidhur këtë problem, ne i anashkalojmë vitet e brishtë çdo vit qindvjeçar, përveç atyre që janë të pjesëtueshëm me 400, si 1600 dhe 2000. Por edhe atëherë, ka ende një ndryshim të vogël midis viteve kalendarike dhe viteve diellore, kjo është arsyeja pse IBWM kanë eksperimentuar me sekonda të brishtë.

Por në përgjithësi, vitet e brishtë nënkuptojnë se kalendari Gregorian qëndron në sinkron me udhëtimin tonë rreth diellit.

Historia e viteve të brishtë

Ideja e viteve të brishtë daton në vitin 45 para Krishtit, kohë kur perandori romak, Jul Çezar krijoi kalendarin Julian, i cili përbëhej nga 365 ditë të ndara në 12 muajt që ne përdorim ende në kalendarin Gregorian. (Korrik dhe gusht fillimisht u quajtën përkatësisht Quintilis dhe Sextilis, por më vonë u riemëruan sipas Julius Caesar dhe pasardhësit të tij Augustus.)

Kalendari Julian përfshinte vitet e brishtë çdo katër vjet pa përjashtim dhe u sinkronizua me stinët e Tokës, falë “vitit të fundit të konfuzionit”, në vitin 46 pas Krishtit, i cili përfshinte 15 muaj që gjithsej 445 ditë, sipas Universitetit të Hjustonit.

Për shekuj, u duk se kalendari Julian funksiononte në mënyrë të përsosur. Por nga mesi i shekullit të 16-të, astronomët vunë re se stinët po fillonin rreth 10 ditë më herët se sa pritej, kur festat e rëndësishme, si Pashkët, nuk përputheshin më me ngjarje specifike, si ekuinoksi i pranverës.

Për të korrigjuar këtë, Papa Gregori XIII prezantoi kalendarin Gregorian në vitin 1582, i cili është i njëjtë me kalendarin Julian, por me përjashtimin e viteve të brishtë, për shumicën e viteve njëqindvjeçare (siç u përshkrua më lart).

Për shekuj me radhë, kalendari gregorian u përdor vetëm nga vendet katolike, si Italia dhe Spanja, por përfundimisht u miratua nga vendet protestante, si Britania e Madhe në vitin 1752, kur vitet e tyre filluan të devijojnë shumë nga vendet katolike.

Për shkak të mospërputhjes midis kalendarëve, vendet që më vonë kaluan në kalendarin Gregorian duhej të kalonin ditë për t’u sinkronizuar me pjesën tjetër të botës. Për shembull, kur Britania ndërroi kalendarët në vitin 1752, 2 shtatori u pasua nga 14 shtatori, sipas Muzeut Mbretëror të Greenwich.

Në një moment në një të ardhme të largët, kalendari gregorian mund të duhet të rivlerësohet pasi ai rrëshqet nga sinkronizimi me vitet diellore. Por do të duhen mijëra vjet që kjo të ndodhë.

Pse është dita e brishtë më 29 shkurt?

Në shekullin e tetë para Krishtit, kalendari romak kishte vetëm 10 muaj, duke filluar në mars dhe duke përfunduar në dhjetor. Stina e ftohtë e dimrit u injorua, pa muaj për ta nënkuptuar atë. Por ky kalendar kishte vetëm 304 ditë, kështu që janari dhe shkurti u shtuan përfundimisht në fund të vitit fetar. Ashtu si muaji i fundit, shkurti kishte ditët më të pakta. Por romakët shpejt filluan t’i lidhnin këta muaj me fillimin e vitit civil dhe rreth vitit 450 para Krishtit, janari shihej si muaji i parë i vitit të ri.

Kur Papa Gregori XIII shtoi ditën e brishtë në kalendarin Gregorian në vitin 1582, ai zgjodhi shkurtin sepse ishte muaji më i shkurtër, duke e bërë atë një ditë më të gjatë në vitet e brishtë.

Për Live Science / Harry Baker

Përgatiti: Albert Vataj