Besa Imami, lirizmi, tragjizmi dhe bota shpirtërore që i dhanë skenës shqiptare një individualitet të rrallë artistik

Nga Albert Vataj
Në historinë e artit skenik shqiptar, disa emra nuk janë thjesht artistë, por gurë themeli; janë ndërgjegjja e një brezi që ngriti skenën në një altar të shpirtit kombëtar, duke i blatuar asaj gjithë shpirtin dhe përkushtimin e tyre. Ndër ta, Besa Imami qëndron si një nga figurat më përfaqësuese, më të ndritura, më të përkushtuara — me një individualitet imponues dhe një specifikë që e dallon në mesin e qindra personaliteteve që i dhanë identitet skenës shqiptare.

Ajo nuk ishte vetëm një aktore. Ishte një jetë e mishëruar në skenë. Një dramë e vetë jetës që nisi në Gjakovën e vitit 1928 dhe u rrit nën dritën e një formimi familjar të ndjeshëm ndaj artit dhe dijes. Në moshë fare të njomë, Besa recitonte poezi që ia mësonte i ati, një mësues i nderuar, i cili u shua nga tuberkulozi, duke lënë pas një barrë të rëndë për të bijën — një jetë të brishtë, por me një forcë që do të derdhej më vonë në dramatikën e saj skenike.

Lufta e gjeti Besën si pjesë e organizatës rinore “Debatik”, një vajzë që, si shumë të tjera të kohës, nuk pati luksin të zgjidhte, por vetëm të qëndronte. Me një vëlla të vrarë, një nënë të fortë dhe pesë fëmijë për të rritur, ajo formësoi qysh herët atë forcë që më vonë do të shpërthente në skenë përmes roleve që nuk i luante — por i jetonte.

Në vitin 1946, ndërsa punonte në Kryeministri, ajo u ftua nga Pandi Stillu të bëhej pjesë e trupës së Teatrit Popullor. Aty kreu një kurs dyvjeçar për aktorë dhe luajti rolin e saj të parë — Natashën te “Portreti”. Më pas, me një rol protagonist në “Çështja ruse”, dëshmoi menjëherë potencialin dhe thellësinë e saj interpretuese. Që në rolet e para, ajo shfaqi një ndjeshmëri të jashtëzakonshme, një shpërthim emocional që vinte nga një thellësi e pazakontë shpirtërore.

Drita Agolli shkroi për të me ndjeshmëri: “Lirizmi e tragjizmi i saj, bota shpirtërore dhe emocionet e furishme që shpërthenin në tërë psikofizikën e saj dhe në tonalitetet e vokalit të plotë e të thellë, ndihmuan në krijimin e një individualiteti të qartë artistik.”

Në galerinë e roleve të saj — rreth 90 në total — ajo solli me dashuri dhe përkushtim figura si: Klara Gaber në “Gjergj Dimitrovi”, Mbretëresha Teuta në “Artani”, Nëna në “Monserati”, Prenda në “Cuca e maleve”, Tatiana në “Mikroborgjezi”, Rusha në “Halili dhe Hajria”, dhe Nënë Zyraja në “Bashkë me agimin”. Secili rol ishte për të si një fëmijë: i veçantë, i dhimbshëm, i shenjtë. Ajo nuk fliste thjesht me zë — ajo lëshonte frymën e saj.

Edhe pse më shumë e pranishme në teatër, kinemaja shqiptare e përjetësoi në disa role të paharruara. U bë e njohur me rolin e Donika Kastriotit në filmin “Skënderbeu” (1953), një nga paraqitjet më dinjitoze të figurës femërore në ekranin shqiptar. Më pas erdhën filma si “Radiostacioni”, “Brazda”, “Në fillim të verës” (roli i Nënë Tanës), “Balada e Kurbinit” (Nëna e Gurgenit), dhe deri te “Eduart” (2006) ku luajti një grua myslimane — një kthim i denjë dhe emocionues në ekran pas disa dekadash.

Në vitin 1961, vetëm 33-vjeçare, u nderua me titullin “Artiste e Merituar”, një vlerësim që konfirmoi kontributin e saj të jashtëzakonshëm në artin skenik. Nga viti 1946 deri në pensionimin më 1 shtator 1988, ajo luajti rreth 80 role teatrore — një jetë e tërë në shërbim të skenës shqiptare. Më pas, u nderua nga vendlindja e saj, Gjakova, me titullin “Nderi i Skenës Shqiptare”, përmes një propozimi të Fondacionit Kulturor Mbarëkombëtar “Nermin Vlora Falaschi”, me mbështetjen e Komunës dhe kryetares znj. Mimoza Kusari Lila.

Nga jeta dhe sfidat
Besa Imami lindi më 1928 në një familje me rrënjë të thella kulturore e shpirtërore në Gjakovë. I ati, Ferid Imami, arsimtar dhe atdhetar, vinte nga një familje që kishte të drejtën e imamnisë në Xhaminë e Hadumit — një traditë që përfundoi me vdekjen e të atit të tij, Mehmetit, pasi djemtë zgjodhën rrugën e arsimit. Feridi dha mësim në Malësinë e Gjakovës, në Lumë dhe Dibër, dhe përkrahu kryengritjet e Bajram Currit në fillim të viteve ’20.

Pas vdekjes së tij më 17 dhjetor 1937, Besa mbeti jetime. Së bashku me nënën, Behixhen, dhe vëllezërit e motrën — Besimin, Bedrinë, Fatmirin dhe Lirijen — u shpërngulën në Tiranë, ku nisën një jetë të re përballë vështirësive. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Besa u aktivizua në lëvizjen rinore antifashiste dhe u bë anëtare e “Debatikut”, duke dëshmuar një ndjenjë të hershme përgjegjësie dhe vetëdije shoqërore.

Në jetën personale, u martua me përkthyesin dhe studiuesin Petro Zheji, me të cilin pati një djalë — Arturin — në vitin 1961. Martesa e tyre zgjati 15 vjet dhe më pas përfundoi në ndarje.

Aktorja u nda nga jeta më 21 shtator 2014, në banesën e saj në Tiranë, pas një sëmundjeje të gjatë. Me një trashëgimi të gjerë artistike dhe një jetë të përkushtuar ndaj artit, ajo mbetet një figurë e paharrueshme e skenës shqiptare — një grua që lindi në mes të thirrjeve shpirtërore e kombëtare dhe që përmes punës dhe talentit të saj e ktheu teatrin në një altar të vlerave njerëzore.