Ideja e pafajësisë në politikën e jashtme amerikane  

Nga Ernest Nasto

Pas atyre që kemi parë në artikujt e kaluar, një tjetër ide themelore e pranishme në ndërgjegjen kombëtare amerikane sidomos prej fillimit të shekullit XX, është ajo e konceptimit të Amerikës si një “shtet i pafajshëm”, apo vullnetmirë. Në të vërtetë çdo popull zakonisht e mendon veten dhe vendin e tij si të pafajshëm në raste konfliktesh dhe mundohet të justifikojë veprimet e drejtuesve të vet si të detyruara nga rrethanat. Por e veçanta e Amerikës është se kemi të bëjmë me një sens të thellë, e të argumentuar mirë, të pafajësisë, që vjen nga fillimet e historisë së saj si pjesë e pandarë e vetë përvojës amerikane. Ky tipar ka qenë sidomos i pranishëm gjatë shekullit XX, bile edhe në periudha të vështira, si p.sh gjatë Depresionit të viteve ‘30, kur megjithë dyshimet e dëshpërimin, opinioni i përgjithshëm ishte se Amerika në thelb mishëronte të mirën, demokracinë, të drejtën e virtytin. Arsyet e një konceptimi të tillë janë të ndryshme, dhe duhet të kujtojmë këtu në radhë të parë atë që pamë në artikullin për “shtetin kristian” lidhur me lëvizjen e rigjallërimit të besimit, Zgjimin e Dytë të Madh në fillim të shekullit XIX, dhe ndikimin e saj të ndjeshëm në kulturën amerikane. Një pasojë kryesore e asaj lëvizjeje përsa i përket vetë kristianizmit ishte rrënjosja graduale e mendimit se njeriu nuk është tërësisht i keq, në kundërshtim me besimin kalvinist, mbizotërues deri atëherë, se njeriu është në thelb i keq e i pashpresë. Transformimi i vetë karakterit të njeriut, përkatësisht i botës përreth, filloi të shikohej si çështje e vullnetit personal, pavarësisht nga ndihma e Zotit, e në këtë kuptim edhe bota, edhe njeriu, ose të paktën njeriu amerikan, janë të pafajshëm dhe e keqja thjesht mundësi, jo vetë thelbi i qenies, siç mendohej më parë. Përveç kësaj, edhe idetë që kemi trajtuar në artikujt e mëparshëm dhanë një ndihmesë të madhe në konsolidimin e një konceptimi të tillë. Kështu ideja e “shtetit kristian” mbetej ende e fuqishme në fillim të shekullit XX, megjithë shqetësimet e fondamentalistëve për shthurjen e bazave kristiane të moralit shoqëror. Amerika në opinionin e përgjithshëm mbetej në fund të fundit një qytetërim posaçërisht kristian dhe kjo në vetvete ishte e mjaftueshme për të ushqyer një ndjenjë të thellë pafajësie. Edhe ideja e “shtetit të natyrshëm” duke hedhur vështrimin tek një kohë mitike para historisë, në botën e përsosur të kopshtit biblik të Edenit, pati ndikimin e saj në shkëputjen e ndjenjës së pafajësisë nga referencat historike. Fakti që Shtetet e Bashkuara ishin një komb e shtet i ri, dhe paralelizmat me historinë e popullit hebre, e bënin të lehtë që Amerika të mendohej si rikrijim virtual i asaj epoke në fillimet e botës, pra jashtë historisë njerëzore, si e panjollosur dhe e pakomprometuar prej përmasave të saj të fundme. Kjo u shpreh qartë edhe nga presidenti Reagan në fjalimin e tij për gjendjen e vendit, në janar të vitit 1987, ku ai theksoi se: “Amerika nuk matet me kalendar, sepse ne jemi destinuar për të qenë një eksperimentim i pafund i lirisë, me asnjë limit në atë çka mund të arrijmë, me asnjë kufizim në atë çka mund të bëjmë, dhe me shpresa të pambarueshme”. Siç e përmendëm më lart, ky sens pafajësie ka qenë i dukshëm qysh prej fundit të shekullit XIX kur angazhimi në luftën me Spanjën për çështjen e Kubës dhe Filipineve, u justifikua me synimin për çlirimin e atyre vendeve nga kolonizatorët spanjollë. Pastaj përfshirja e Shteteve të Bashkuara në Luftën I Botërore, dhe roli i tyre vendimtar në kurorëzimin e saj me fitore për Antantën e forcoi më tej ndjenjën e vullnetit të mirë në konceptimin e politikës së jashtme nga ana e publikut amerikan. Hyrja në Luftën I ishte në të vërtetë një moment kyç në kuptimin që ajo përcaktoi modelin se si ideja e pafajësisë do të shprehej gjatë gjithë shekullit XX, dhe një rol të madh luajti këtu idealizmi i presidentit Ëilson. Ai e karakterizoi qëllimin e luftës si arritjen e një “bote të sigurt për përhapjen e demokracisë”, duke shprehur njëkohësisht bindjen se kauza amerikane ishte e drejtë, e pafajshme dhe pa asnjë interes personal. Amerika po luftonte për paqen e sigurinë e tërë botës, dhe për të mbrojtur ato të drejta e parime që ishin, në fjalët e presidentit, “po aq të shtrenjta për ne sa edhe për njerëzit e lirë kudo në botë.” Ëilson shpresonte, së bashku me kryeministrin britanik Lloyd George, se konflikti botëror do të ishte “lufta që do t’u jepte fund luftërave”, dhe se zbatimi i parimeve të kredos amerikane do të krijonte një botë, ku demokracia do të ishte e siguruar. Pjesëmarrja në Luftën I Botërore ishte kësisoj një hap vendimtar në ngulitjen e idesë së pafajësisë, dhe të vetë pozicionit të natyrshëm të Amerikës si udhëheqëse e botës në rrugën drejt epokës së lumtur të lirisë dhe drejtësisë për të gjithë. Por ajo që e forcoi dhe përhapi këtë ndjenjë në mënyrë vendimtare ishte shpërthimi i konfliktit të dytë ndërkombëtar, në të cilin amerikanët u përfshinë pas sulmit japonez në Pearl Harbor më 7 dhjetor 1941. Betejat me Japoninë militariste e me Gjermaninë naziste, dhe njohja graduale e publikut me mizoritë e kësaj të fundit kundër hebrenjve, krijuan tek amerikanët bindjen se armiqtë që kishin përballë mishëronin të keqen absolute si kurrë më parë. Misioni i Amerikës, të cilin shumë në atë kohë e mendonin si hyjnor, bëhej kështu çrrënjosja e së keqes, dhe përhapja e lirisë, e demokracisë dhe e tregut të lirë, të gjitha bashkë tipare themelore të mënyrës amerikane të jetesës. Në përputhje të plotë me idenë e “popullit të zgjedhur” ishte pra e qartë se Zoti s’mund ta kishte zgjedhur Amerikën, po qe se kjo s’do të ishte e virtytshme dhe e pafajshme.  Presidenti Roosevelt bëri një paraqitje të sintetizuar të interpretimit të konfliktit në terma të luftës klasike midis së mirës dhe së keqes në mesazhin e tij para Kongresit një muaj pas sulmit mbi Pearl Harbor. Ai deklaroi se forcat e Boshtit ishin në thelb demonike dhe udhëhiqeshin nga një përbuzje e thellë për racën njerëzore, ndërsa Amerika frymëzohej nga një besim që fillonte në kapitullin e parë të librit të Zanafillës ku thuhet se “Zoti e krijoi njeriun në shëmbëllimin e tij”, dhe se ajo po përpiqej t’i qëndronte besnike trashëgimisë hyjnore të barazisë së të gjithë njerëzve para Zotit.  Bazuar tek “shteti natyror”, presidenti theksoi se “ne luftojmë jo vetëm për veten tonë, po për të gjithë njerëzimin, jo vetëm për një brez, po për të gjithë brezat e ardhshëm”, e po ashtu edhe ideja e “shtetit kristian” ishte e pranishme kur presidenti tha se “bota është tepër e vogël për të pasur vend të mjaftueshëm edhe për Hitlerin edhe për Zotin”. Vetëm një hap e ndante këtë paraqitje të luftës në terma të së mirës kundër së keqes nga paraqitja si konflikt ndërmjet Krishtit e Satanit dhe kjo u shfrytëzua me mjeshtëri nga fondamentalistët, sidomos në fushatat e shpeshta të zgjimit shpirtëror. Qysh atëherë ideja e Amerikës kristiane u identifikua gradualisht me besimtarët fundamentalistë dhe vendin e nazizmit gjerman si mishërim i së keqes absolute e zuri shpejt komunizmi sovjetik. Gjallërimi i besimit fetar u barazua me patriotizmin, me amerikanizmin e me antikomunizmin e flaktë, duke ngjallur kështu një ndjenjë të thellë të virtytit e të pafajësisë amerikane. Një zhvillim i veçantë në këtë kontekst ishin predikimet e pastorit të ri Billy Graham, në të cilat ai rimori në vazhdimësi temën e besëlidhjes, duke e kushtëzuar ruajtjen e mënyrës amerikane të jetesës dhe shmangien e rrezikut komunist me rikthimin te besimi në Jezu Krishtin.  Me prekjen e kësaj teme në predikimet e tij çdo të diel për shumë vite rresht, Billy Graham dha ndihmesë të pakrahasueshme në shikimin e botës si fushë beteje ndërmjet së mirës e së keqes në sytë e amerikanëve të thjeshtë. Por nëse ky lloj vështrimi ishte mbizotërues për Amerikën e bardhë, pakica zezake paraqiste një tablo të ndryshme, për shkak të vazhdimit të diskriminimit racial, edhe pas një shekulli prej Luftës Civile. Në këtë kontekst lëvizja e zezakëve për të drejtat e tyre në fillim të viteve ‘60 dëshmoi se pakica me ngjyrë nuk e ndante me të bardhët idenë e pafajësisë në fjalë, dhe, e gërshetuar edhe me kundërshtimin ndaj luftës së Vietnamit, shërbeu si një kuadër i përshtatshëm për të vënë në dukje kontradiktat e kësaj ideje.

Në mesin e kritikave të ashpra nga radhët e popullsisë me ngjyrë, vëmendje të veçantë meriton sidomos pozicioni i Martin Luther King dhe rezistenca e tij paqësore, si elementi kryesor i fushatës për të drejtat civile. Dhe ajo që bie në sy menjëherë në veprimtarinë e tij publike është se në asnjë rast King nuk drejtoi ndonjë kritikë dashakeqëse ndaj Amerikës apo sistemit amerikan, duke mbetur i identifikuar gjatë gjithë jetës me vendin e tij e me kredon famëmadhe amerikane. Por ai mendonte gjithashtu se vitet e gjata të skllavërisë e të diskriminimit racial e kishin futur Amerikën në rrugë të shtrembër, kundër aspiratave të shpallura botërisht në themelimin e saj dhe të mishëruara në kredon në fjalë. Sipas tij të bardhët ose nuk e kishin të qartë kuptimin e Amerikës, ose e injoronin atë haptazi, e prandaj qëllimi i tij i vetëm u bë ndërgjegjësimi i kombit për t’u kthyer tek idealet fisnike të fillimeve të tij. Këtë ai e shprehu më së miri në gusht 1963 në fjalimin e famshëm “Kam një ëndërr”, ku deklaroi se themeluesit e republikës amerikane, me fjalët madhështore të Deklaratës së Pavarësisë e të Kushtetutës, kishin nënshkruar në fakt një premtim solemn për të gjithë amerikanët, të bardhë apo me ngjyrë, por këtyre të fundit Amerika s’ua kishte plotësuar ende atë premtim për thesaret e lirisë e të drejtësisë. Kjo ëndërr e tij ishte vetë ëndrra amerikane, ëndrra që “një ditë ky vend do të ngrihet dhe do të verë në jetë kuptimin e vërtetë të kredos së tij – që të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë”, duke nënkuptuar kësisoj integrimin racial në çdo nivel të jetës. Në këtë mënyrë, lëvizja e rezistencës paqësore e udhëhequr nga M.L. King, si dhe mbështetja konsistente e këtij të fundit tek morali i Jezu Krishtit, bënë që një brez i tërë të rinjsh të vinin në pikëpyetje ato çka u ishin mësuar deri atëherë rreth vetë eksperimentit amerikan, gjë që ndikoi në një masë të madhe në kundërshtimin e luftës së Vietnamit dhe në krejt atmosferën e viteve ’60. Edhe konflikti vietnamez pati në fakt një rol të madh në evoluimin e konceptit të pafajësisë që kish mbizotëruar deri atëherë, siç e pamë më lart. Në të vërtetë rrethanat politike të krijuara në Azinë Juglindore në vitet ’50 dhe nevoja e kundërshtimit të përhapjes së komunizmit bënë që Shtetet e Bashkuara ta rrisnin angazhimin e tyre në Vietnam gjatë viteve ’60, gjë që çoi detyrimisht edhe në shtimin e numrit të të vrarëve dhe të plagosurve në radhët e ushtarakëve amerikanë. Gradualisht u bë e qartë se administrata Johnson s’kishte ndonjë strategji të përcaktuar për ta përfunduar luftën dhe opinioni publik u kthye kundër këtij angazhimi, në mes të debateve të zjarrta rreth implikimeve të tij morale, ndër më kryesoret e të cilave ishte se qeveria proamerikane e Vietnamit të Jugut dukej të ishte po aq e korruptuar e shtypëse sa edhe regjimi komunist i Veriut. Kjo shtronte padyshim pyetjen nëse Amerika mund ta përkrahte një qeveri të tillë pa tradhtuar idealet e saj më fisnike, e po ashtu vazhdimi i luftës në Azinë Juglindore lidhej detyrimisht me lëvizjen për të drejtat civile në vetë Shtetet e Bashkuara, sepse pasojat më të rënda të konfliktit binin mbi popullsinë e varfër zezake.   Këto dilema morale u trajtuan ballazi nga M.L. King në një fjalim të vitit 1967, ku ai deklaroi publikisht se ishte përkatësia e tij kristiane dhe besimi te Jezu Krishti që bënin të domosdoshme shpalljen e qëndrimit të tij ndaj luftës, pavarësisht se fokusi i tij kryesor mbetej arritja e të drejtave të barabarta për popullsinë zezake. Ai theksoi se, për shtresat e varfra të asaj popullsie, lufta kishte të njëjtat efekte shkatërruese si edhe racizmi, sepse ajo bënte që të rinjtë zezakë, të dërrmuar e të sakatuar prej racizmit, të shkonin mijëra milje larg për të mbrojtur në Azinë Juglindore “ato liri që ata s’i kishin në Georgia apo në Harlem”. E gjithashtu, përdorimi masiv i forcës shkatërruese ishte në kundërshtim të hapur me mënyrën e rezistencës paqësore të përqafuar nga King. Pyetja logjike ishte se nëse Amerika përdorte forcën për të zgjidhur problemet e saj, përse zezakët të mos përdornin po atë mjet për të zgjidhur të tyret. Prandaj King në mënyrë konsistente deklaroi disa herë se ai ishte prerazi kundër përdorimit të dhunës, qoftë në Vietnam nga ana e ushtrisë amerikane, qoftë në Shtetet e Bashkuara nga ana e popullsisë zezake. Këtë qëndrim ai e mbështeste në besimin e tij kristian dhe në mësimet e Jezu Krishtit për moskundërshtimin e së keqes me dhunë.

E gjithë lëvizja e të drejtave civile dhe kundërshtimi i luftës së Vietnamit bënë që shumë amerikanë të vinin në dyshim idenë e pafajësisë e vullnetit të mirë të vendit të tyre dhe të kuptonin se në botën ku jetojmë nuk mund të ekzistojë një dallim i prerë ndërmjet së mirës dhe së keqes. Përkundrazi, të gjithë kombet e popujt ndajnë edhe të mira edhe të këqija dhe përpjekjet për t’u orientuar në zonën e gjerë gri ndërmjet të dyjave përbëjnë në fund të fundit të gjithë dramën e historisë njerëzore. Por megjithatë vështrimi i botës si fushë beteje ndërmjet së mirës e së keqes, u kthye përsëri pas sulmeve terroriste të 11 shtatorit 2001 e pasi presidenti Bush përcaktoi hapur regjimet e Irakut, Iranit e Koresë së Veriut si “boshti i së keqes”, përcaktim që pati ndikimin e vet në qëndrimin e opinionit publik ndaj luftës së Irakut e pastaj në debatet rreth angazhimit amerikan në Lindjen e Mesme, që vazhdojnë edhe sot. Duhet të theksojmë si përfundim se e veçanta e idesë së pafajësisë për amerikanët qëndron në atë që ajo ide është e lidhur dhe e mbrujtur nga idetë e tjera që kemi parë në artikujt e mëparshëm, dhe kjo ka bërë që edhe praktikisht në shumicën e  rasteve politika e jashtme amerikane të ketë qenë në anën e lirisë e demokracisë, siç dëshmohet më së miri nga mbrojtja e Europës Perëndimore nga rreziku komunist gjatë Luftës së Ftohtë. Ndërsa ne shqiptarët s’mund të harrojmë kurrë rolin e madh të Amerikës në momente kyçe të historisë sonë, ku së pari veçohet përkrahja e presidentit Ëilson për të drejtat e popujve të vegjël që bëri të mundur ruajtjen e pavarësisë së Shqipërisë pas konfliktit të parë botëror. Dhe tetë dekada më pas ishte ndërhyrja e NATO-s më 1999 nën shtysën e drejtimin e Shteteve të Bashkuara e të Presidentit Clinton, që bëri të mundur realizimin e aspiratës sonë kombëtare shekullore për Kosovën e lirë e demokratike.

(Vijon në numrat e ardhshëm)