Kongresi Bektashian që i vuri vulën vëllazërimit kombëtar

Ngjarje të zhvilluara 95 vjet më parë

Nga Nuri Dragoj

Në fillim të shekullit të 20-të paria e vendit e kuptoi se shuarja e kombësisë mund të vinte në radhë të parë nga venitja e ndërgjegjes kombëtare, ndaj përpiqeshin të hidhnin poshtë teoritë, sipas të cilave, mosmarrëveshjet në Shqipëri e kishin burimin te prania e besimeve të ndryshme. Njerëz të ditur vunë në plan të parë interesat kombëtare dhe ruajtjen e gjuhës shqipe, duke e parë besimin fetar të pashkëputur nga çështja shqiptare. Në prill të vitit 1907, pas mbarimit të meshës në gjuhën greke, në Durrës, ungjilli u lexua në shqip. Më 17 nëntor 1907, në SHBA, Noli u zgjodh në krye të kishës dhe në fjalën e tij deklaroi se mjerimi ynë nuk qëndronte në larminë e besimeve, por te prania e krerëve fetarë të huaj. Për të dalë nga ajo gjendje, duhej të viheshin në krye të kishës fetarë me ndërgjegje e vetëdije kombëtare. Në dhjetor të po atij viti, Noli këndoi këngët vajtimore të kishës në gjuhën shqipe. Mesha në shqip filloi të jepej edhe në kishat e Negovanit e Luarasit si dhe në disa kisha të fshatrave të Korçës. Por edhe shqiptarët e Bukureshtit kishin filluar të dëgjonin pjesë të liturgjisë në shqip.

Bektashinjtë e kuptuan më herët rrezikun që paraqiste varësia nga të huajt. Ishte kjo arsyeja që klerikët bektashian u shquan gjatë periudhës së luftërave për pavarësi, sepse u lidhën ngushtësisht me Lëvizjen Kombëtare dhe u vunë tërësisht në shërbim të saj. Në vitin 1920 ata u deklaruan besim i veçantë dhe i pavarur, bazuar në ligjin e shtetit shqiptar dhe ndërmorën hapa të mëtejshme për riorganizim. Në tetor të vitit 1920, Varf Seid Gjirokastra dhe Varf Ali Prishta, në një letër që i dërgonin Kryeministrit Sulejman Delvina, pasi e uronin në emër të klerit bektashi për detyrën që mbante prej një viti, e informonin për reformat liberale që kishin ndërmarrë, për të sjellë në krye njerëz të devotshëm. (AQSH, F. 152/2, V. 1920, D. 370, fl. 3 Letër e Varfë Ali Prishtës dhe Varfë Seid Gjirokastrës, drejtuar kryetarit të kabinetit të Shqipërisë, z. Sulejman Selim Bej Delvina, për disa reforma që do të bëjë kleri bektashian. Prektore e Sukës, Këlcyrë 31.10.1920, kryetar Turan Tepelena. Prektore Prishtë, Sukë-Skrapar Këlcyrë, Baba Hysenji).

Më 12 nëntor të atij viti u miratua leja për mbledhjen e tarikatit bektashi. Në shkresën e miratimit të saj thuhej se baballarët e tarikatit bektashi, qenë të lirë të bënin mbledhje dhe të bisedonin për çështjet që i përkitnin tarikatit të tyre. Sipas shkresës që kryesia e kabinetit të qeverisë i dërgonte pretories së Prishtës e Sukës më 10 nëntor 1921, në Skrapar dhe në Këlcyrë, mbi lejen e ushtrimit të besimit në tarikatin bektashian, përmendej se ky miratim bëhej në bazë të lutjes së Baba Ahmetit dhe Baba Hysenjit, ndaj mund të veproni për çështje që i përkasin tarikatit bektashi.

Gjithsesi, puna për të ligjëruar mësimin shqip, megjithëse erdhi në rritje, mundi të bëhej jetike një vit më vonë, kur qenë krijuar kushte më të përshtatshme politike. Kongresi i Bektashinjve u mbajt më 17 janar të vitit 1921, në Teqenë e Prishtës. Ai kërkonte nga shqiptarët që të vinin në radhë të parë interesat kombëtare dhe të afroheshin sa më shumë me njëri-tjetrin. Sipas bektashinjve, njerëzit kishin të drejtë të quheshin të krishterë në kishë dhe myslimanë në xhami, por jashtë institucioneve fetare të gjithë duhej të jenë vëllezër shqiptarë.

Kjo mbledhje shënoi një hap të madh cilësor. Sipas gazetës “Reforma”, nëse Kongresi i Lushnjës luajti rol me rëndësi për çlirimin kombëtar, Kongresi Bektashinjve i vuri vulën vëllazërimit kombëtar. Ata u bënin thirrje vëllezërve syni e të krishterë, të afroheshin dhe t’i jepnin dorën njëri-tjetrit, si vëllezër të vërtetë dhe të natyrshëm, të bashkëluftonin kundër armiqve për të mirën e përbashkët. Duke iu përulur dorës së ndehur për paqe, përshëndesnin një iniciativë të tillë dhe bënin gjithçka mundeshin për bashkimin e shqiptarëve. Për krerët e komunitetit bektashian, një atdhetar i mirë s’duhej të predikonte gjë tjetër, veç vëllazërimit. Nëse gjendej ndonjë që predikonte të kundërtën, nuk ishte patriot, por armik i vëllazërimit dhe për pasojë dhe i Shqipërisë. (“Statuti bektashian u njoh”, në gazeta Reforma, nr. 6, datë 15 janar 1923, f. 2.).

Këshilli Atnor Bektashian, apo Kuvendi i Përgjithshëm i Bektashinjve, drejtohej nga Baba Ahmet Turani. Ata pretendonin se tarikati i tyre buronte në dituri dhe bashkonte rreth vetes një grup liberal të papërlyer, ndaj e shihte veten si “një lule të mbirë në shkretëtirat e barbarizmës aziatike”.  Deri në atë kohë teqetë kishin shërbyer më shumë si qendra kombëtare se sa fetare. Baballarët punonin për shqiptarizëm dhe disa prej tyre renditeshin në radhët e patriotëve që kishin dhënë ndihmesë me vlerë për çështjen kombëtare. Sipas gazetës “Reforma” të muajit prill 1922, askush nuk mund të mohonte faktin që, “në kohën e tmerrit, teqetë mbanin ndezur kurdoherë kandilin kombëtar dhe vetëm atje gjenin prehje dhe përkrahje apostujt e kombit, të ndjekur ngado prej autoriteteve osmane”. (“Rreth Shqipërisë. Fushata elektorale”, në gazeta Reforma, 7 prill 1922, f. 2).

Në Këshillin Atnor të Bektashinjve bënin pjesë: Gjysh Ahmet Turani, Gjysh Sulejman Gjirokastra, Ahmet Baba Elbasani, Xhemal Baba Përmeti, Hajdar Baba Korça, Mustafa Baba Frashëri, Kamber Baba Prishta. Këshilli bënte thirrje për ngritjen e një shkolle, ku të përgatitej kuadri bektashi, si dhe të gjendej rruga e duhur, për krijimin e një xhamie të pavarur dhe kishës autoqefale. U mendua që shkolla të themelohej pranë teqesë së Sukës. Shpresohej që me kalimin e kohës ajo do të zhvillohej dhe gradualisht do të ngrihej në nivel universiteti. Financat për fillimin e punës qenë siguruar nëpërmjet teqeve, por bëhej thirrje për ndihma të tjera. Natyrisht dilnin dhe mjaft probleme që kërkonin zgjidhje. Shumë prej tyre kishin nevojë për konsulta më të gjera. Prandaj, për marrjen e vendimeve me rëndësi u gjykua e nevojshme të mblidheshin shtatë baballarët. Si vend takimi për ta u mendua Teqeja e Sukës.

Përveç kësaj, bektashinjë vazhdonin t’i kushtonin rëndësi të dorës së parë edukimit patriotik. Varfë Ali Prishta i shkruante Ibrahim Shytit në Vlorë, më 19 maj 1921, se kishte shkruar një libër me titull “Bektashinjtë e Shqipërisë”, i cili bazohej në idealin patriotik dhe predikonte bashkim, vëllazërim dhe patriotizëm. Ai kishte shpenzuar shumë për botimin e tij, por shpresonte në një ndihmë të mundshme “nga Kombëtarët”, pasi kishte dhe dy libra të tjerë gati për botim. Varfë Ali Prishta i dërgonte mikut të Vlorës 100 copë libra, çmimi i të cilit qe 3 franga, ndërsa për Vlorën pranonte të merreshin me 2.5 franga dhe shumën e parave t’ia kthente me Dajlan Zejnel Zhepovën, i cili ishte personi që do t’i dorëzonte mallin.

Krerët e institucioneve fetare dukej se ishin bindur në nevojën e pavarësisë së institucioneve fetare. Komuniteti bektashian shprehte shqetësimin për vonesën e miratimit të statutit që ishte aprovuar në kongresin bektashian të Prishtës, në vitin 1921. Pa asnjë arsye, ai kishte mbi dy vjet që flinte në sirtarët e komisionit parlamentar. Gazeta “Reforma” shkruante se statuti nuk ishte shpikje e re dhe as përmbysje e të parit. Ai bazohej në ligjin e teqeve bektashiane, sipas të cilave qe vepruar dhe më parë. “Këshilli Atnuer” përbëhej prej udhërrëfenjësve më të lartë të bektashinjve shqiptarë dhe përfaqësonte prindërinë, mbi baballarët.

Miratimi i statutit të parë për bektashinjtë shqiptarë, në muajin janar të vitit 1923, luajti rol me rëndësi të veçantë në zhvillimin e fesë bektashiane në Shqipëri, por u bë edhe model për hartimin e statuteve nga komunitetet e tjera fetare. Hartimi i tij u favorizua dhe nga Kongresi i Lushnjës që krijoi një shtet të pavarur dhe njihte e mbronte në mënyrë të barabartë sunizmin, bektashizmin, ortodoksizmin dhe katolicizmin. Në Kongresin e Prishtës, Baba Ali Tomorri ishte i ndërgjegjshëm për rolin e madh të tij, si udhëheqës i gjithë kongreseve fetare në Shqipëri. Ndërsa tre muaj më pas Këshilli i Shenjtë Bektashian vendosi që të deklaronte autoqefalinë.

Pas shpalljes se autoqefalisë nga bektashianët, u vunë në lëvizje dhe Komuniteti Mysliman dhe ai Ortodoks. Më 12 mars të vitit 1922, kongresi i klerikëve islam deklaroi shkëputjen nga Sheik-Ul-Islam i Stambollit, duke shpallur autonominë e xhamisë shqiptare. Mit’hat Frashëri e vlerësonte aktin e tyre si një hap përparimtar, sepse ajo “qe e para që i dha zgjidhje radikale e logjike punës, duke çelur udhën për një kishë autoqefale ortodokse”. Një vit më pas, në shkurt të vitit 1923, në kongresin e Tiranës myslimanët e shpallën xhaminë synite, xhami autoqefale shqiptare dhe vendosën që predikimi i librave fetarë islam të bëhej në gjuhën shqipe.

Të gjitha këto zhvillime nuk ishin të shkëputura nga dyluftimi mbi nevojën e mbledhjes së kongresit të ortodoksëve, që kërkonte pavarësinë e kishës shqiptare. Megjithë pengesat e mëdha, ai i filloi punimet më 10 shtator të vitit 1922, në sallën e shkollës së Mangalemit, në Berat. Kryetar i tij u zgjodh Ikonom Papa Josifi, delegat i Korçës. Në Kongresin e Beratit morën pjesë si delegatë të Përmetit, Dr. Stavro Kondi dhe Vasil J. Zoto.

Papa Josifi i propozoi kongresit të miratonte krijimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare dhe gjeti mbështetje te arkimandrit Visarion Xhuvani, At’ Vasil Marku etj.. Kongresi vendosi që t’i bëhej kërkesë Patrikanës së Konstandinopojës, për emërimin e dy mitropolitëve me origjinë shqiptare, sipas propozimit të këshillit dhe të dërgohej një delegacion, i cili të kërkonte njohjen e autoqefalisë nga ana e saj. Por edhe në rast të mungesës së njohjes nga ana e Fanarit, kongresi do t’i përmbahej autoqefalisë së kishës me çdo kusht.

Me këtë vendim, kuvendi kishtar i Beratit realizoi të drejtën e ligjshme të ortodoksëve, për përdorimin e gjuhës shqipe në kishë. Kjo përpjekje e tyre u mbështet mbi baza ligjore. Kështu, me vendimin nr. 807, të datës 18 shtator 1922, Këshilli i Ministrave bëri njohjen zyrtare shtetërore të vendimeve të Kongresit të Beratit dhe i miratoi ato plotësisht, sepse ishin mbështetur në parimin e pavarësisë së shtetit shqiptar. Por, pati dhe zëra kundër.  Në statutin bektashian të vitit 1924, gjuha shqipe u bë gjuhë zyrtare e praktikimit të bektashinjve në ceremonitë fetare. Flamuri i gjelbër me një dorë të bardhë në mes, lartësohej bashkë me flamurin kombëtar. Në nenin 64 thuhej se lutjet e bektashinjve bëheshin për zgjerimin e atdheut dhe për përparimin e popullit shqiptar. Ndërsa në nenin 67 theksohej se, “komuniteti bektashian nuk bashkohej kurrë me grupet antikombëtare që prishnin qetësinë e atdheut dhe dëmtonin rrojtjen e kombit, por punonin për forcimin e unitetit kombëtar”.