SHBA, ideja e shtetit të natyrshëm

Nga Ernest Nasto

(Vijon nga numrat e kaluar)

Nëse ideja e popullit të zgjedhur, siç e pamë në artikullin paraardhës, gjente zanafillën e saj në Amerikën koloniale, periudha e Revolucionit amerikan dhe e krijimit të Shteteve të Bashkuara (1765-1783) sheh lindjen e disa ideve të tjera bazë të ndërgjegjes kombëtare, të cilat mbeten në qendër të kuptimit të vetvetes nga amerikanët. Ato dukeshin në një masë të madhe aq të qarta e të padiskutueshme, sidomos për amerikanët me origjinë nga Europa, saqë zor se mund të viheshin në dyshim, e fakti është se ato ide e kanë përkufizuar kulturën amerikane në një mënyre gjithëpërfshirëse. Një nga idetë kryesore të mbrujtura në atë periudhë është ajo e kombit, apo shtetit, “të natyrshëm”.

Ideja e shtetit natyror filloi të dilte në fillimet e Revolucionit amerikan, duke pasur rrënjët në filozofinë iluministe europiane, sidomos atë angleze, e cila lindi e u zhvillua në periudhën e Reformës së besimit kristian në Europën e shekujve XVI-XVII. Ajo lëvizje tronditi me të vërtetë në themel krejt organizimin e shoqërisë europiane, e jo vetëm në aspektin besimtar e kishtar. Në atë kontekst luftërash fetare të përgjakshme disa mendimtarë filluan të argumentonin se mosmarrëveshjet vinin nga interpretimet e shumta të Biblës si pasojë e përkthimit të saj në gjuhët lokale, meqë Reforma i kish dhënë fund monopolit të Kishës Katolike Romane mbi Biblën në latinisht dhe mbi interpretimin autoritativ e zyrtar të saj.

Por Zoti, shkruanin këta mendimtarë, si Edward Herbert of Cherbury më 1624, i kish dhënë njeriut edhe një libër tjetër përveç Biblës, librin e madh të natyrës, ku njeriu mëson disa të vërteta që gjenden në të gjitha besimet fetare të botës. Më themelorja ndër to është vetë ekzistenca e Zotit, bazuar jo vetëm në rregullin e simetrinë e krejt sistemit të natyrës, por sidomos në parimet morale më elementare që na mësojnë për avantazhet e virtytit ndaj vesit, për atë se s’duhet të vrasësh, të vjedhësh apo përndryshe të abuzosh një qenie tjetër njerëzore, parime pra që na bëjnë të dallojmë të mirën nga e keqja. Po ashtu, natyra na mëson që njerëzit duhet të pendohen për gabimet që bëjnë dhe që Zoti, me drejtësinë e tij, do t’i shpërblejë të mirët e do t’i ndëshkojë të këqijtë pas vdekjes. Përderisa parime të tilla ishin në themel të të gjitha besimeve, këta mendimtarë e filozofë që u njohën si iluministë e deistë, i këshillonin besimtarët kristianë të vinin në qendër të vëmendjes librin e natyrës, për t’ia hequr kështu bazën teologjike luftës fetare e për t’i dhënë fund një gjëme të tillë. Të gjitha fetë, apo sektet e ndryshme brenda së njëjtës fe, reduktoheshin pra në disa të vërteta të vetëkuptueshme, të bazuara tek natyra, për të cilat mund të binin dakord të gjithë njerëzit e arsyeshëm. Tashti lidhja e këtij konteksti me idetë e ndërgjegjes kombëtare amerikane qëndron në atë që republika amerikane, e konceptuar më 1776 dhe e sanksionuar me kushtetutë më 1787, ishte e bazuar tek iluminizmi. Të frymëzuar nga parimet e tij ishin shumica e etërve të saj themelues, ku një vend të spikatur zënë sidomos Thomas Jefferson, autori i Deklaratës së Pavarësisë dhe ideatori i shumicës së parimeve mbi të cilat u ngrit sistemi politik amerikan, e po ashtu Benjamin Franklin, James Madison e Thomas Paine. Nuk është vendi të zgjatemi këtu rreth ndërthurjes së parimeve iluministe e deiste me traditat e konceptet biblike që ishin baza e ideve politike të etërve të kombit amerikan, por ajo çka mund të pohohet pa asnjë dyshim është rëndësia e madhe që pati për shtetin e ri përqafimi i deizmit nga ana e themeluesve të tij, duke pasur parasysh potencialin që besimi e feja në përgjithësi kishin për të ardhmen e këtij shteti. Nga njëra anë besimi ishte një avantazh i madh, sepse duke nxitur një moralitet të shëndoshë, s’mund të përbënte veçse një dobi të madhe për shtetin. Por kjo shoqërohej edhe me rrezikshmëri serioze, nga numri i madh i sekteve e rrymave kristiane në konkurrencë me njëra-tjetrën, kur secila shpresonte të bëhej ajo vetë kisha apo feja zyrtare e shtetit. Këto lloj shpresash e ambiciesh kishin qenë në zanafillë të luftërave fetare në Europë në shekullin XVII, kështu që, për etërit themelues, konflikte të tilla edhe në Amerikë përbënin një rrezik të madh dhe krejt të mundshëm. Prandaj çështja më e rëndësishme ishte se si të parandaloheshin ato.

Në mes të diskutimeve të zjarrta e të panumërta gjatë periudhës së Revolucionit etërit themelues ja dolën ta zgjidhin problemin në një mënyrë gjeniale, duke shmangur çdo pozicion të skajshëm. Kështu ata refuzuan nga njëra anë shpalljen e ndonjërës prej kishave ekzistuese si kishë zyrtare e Shteteve të Bashkuara, e po ashtu nga ana tjetër edhe formulimin e vizionit të tyre mbi baza krejt laike. Ata e reduktuan besimin tek disa të vërteta themelore të vetëkuptueshme, të bazuara kryesisht mbi arsyen, dhe në këtë kuadër, Deklarata e Pavarësisë është dokumenti ku një perspektivë e tillë deiste pasqyrohet me qartësinë më të madhe. Duke shpallur që në fillim frazën lapidare se ”ne i quajmë këto të vërteta si të vetëkuptueshme, që të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë dhe janë pajisur prej Krijuesit me disa të drejta të patjetërsueshme midis të cilave janë jeta, liria dhe synimi për lumturi”, duket se dokumenti e pohon haptazi ekzistencën e Zotit (Krijuesit). Po ashtu, duke folur për të drejta të patjetërsueshme, atje afirmohet po aq haptazi edhe ekzistenca e një rendi moral të vetëkuptueshëm prej të gjithë njerëzve. Për më tepër, hyjnia quhet me emrin “Zoti i natyrës”, pra një Zot të cilin çdokush mund ta njohë nëpërmjet natyrës, ndërsa e drejta e kolonive për shkëputje nga perandoria britanike mbështetet as më shumë e as më pak, por vetëm tek “ligjet e natyrës dhe të Zotit të natyrës”.

Me këto pohime të Deklaratës, baza e Revolucionit amerikan bëhet vetëm ekzistenca e një Zoti që ishte i njohshëm nga natyra, dhe e një rendi moral që konsiderohej i mirëqenë. Duke respektuar në mënyrë të barabartë të gjitha besimet fetare, dhe duke vënë theksin jo tek dogmat e veçanta të tyre, por tek sjellja e mirë morale, hidhen kështu bazat e një shoqërie në të cilën besimet e ndryshme janë në gjendje të bashkëegzistojnë në mënyrë paqësore, një vizion ky që e dallon qartë republikën e re nga shoqëritë e ngjashme të Botës së Vjetër. Ky vizion i etërve themelues ka pasur një sukses të jashtëzakonshëm, sepse që prej themelimit të shtetit të tyre, amerikanët në tërësi kanë respektuar parimin se nuk ka rëndësi se cilit sekt apo cilës kishë i përkasin, përderisa besojnë në Zot dhe bëjnë një jetë të moralshme. E drejta për të qenë i lirë edhe në fushën e besimit u konsolidua më vonë me Amendamentin e Parë të Kushtetutës, i cili parandalon çdo mundësi që qeveria federale të shpallë një besim të veçantë si fenë zyrtare të vendit, duke e bërë kështu besimin thjesht të paprekshëm nga ana e qeverisë.      Por nga ana tjetër është gjithaq e gabuar të pretendojmë se ndarja e kishës nga shteti, e çimentuar në këtë amendament, do të thotë edhe ndarje e besimit nga kultura. Kjo jo vetëm që do të injoronte forcën e kredos amerikane, por edhe mënyrat e panumërta me të cilat besimet fetare, e sidomos ai kristian, edhe pse shpesh të pashpallura hapur, kanë mbrujtur ndërgjegjen kombëtare dhe krejt jetën e amerikanëve.

Pas kësaj duket e kuptueshme që, meqë etërit themelues të Shteteve të Bashkuara e bazuan eksperimentin amerikan në vizionin e tyre të natyrës e të ”Zotit të natyrës”, të mendohej se ky organizim i ri politik thjesht pasqyronte mënyrën me të cilën vetë Hyjnia synonte të rregullonte punët e njerëzve. Sistemi amerikan shihej kështu jo si i dalë nga mendja e disa njerëzve, sado të urtë e të mençur të kishin qenë ata, por si i shpalosur në natyrë nga Providenca hyjnore, gjë që përputhej për bukuri edhe me idenë më të hershme të ”popullit të zgjedhur”. Një ilustrim kuptimplotë i një bindjeje të tillë na vjen nga pena e Thomas Paine, i cili shkruante se “rasti dhe rrethanat e Amerikës janë njësoj me ato në kohën e krijimit të botës. Ne gjendemi në pikën e fillimit të qeverisjes njerëzore, tamam sikur të ishim në fillim të kohës. Përpara nesh është një vëllim i madh jo historie, por faktesh, të pagjymtuara nga peripecitë apo gabimet e traditës njerëzore”. Pikërisht kjo është edhe shprehja më e plotë e më e qartë e konceptit të kombit, apo shtetit, të natyrshëm. Mund të themi se kjo ide është mishëruar në praktikë në njëfarë nënvlerësimi prej amerikanëve të forcës së historisë e të traditave në formimin e kombit. Kemi të bëjmë kësisoj me një vend e një komb të paprekur nga traditat, nga historia njerëzore me gjithë majat e humnerat e saj, me një ”komb të zgjedhur” të dalë drejtpërsëdrejti nga dora e Zotit. Identiteti amerikan, me fjalë të tjera, s’kishte lidhje as me historinë e kulturën angleze, as me Greqinë apo Romën e vjetër, por vinte thjesht nga natyra dhe nga vetë Krijuesi.

Për më tepër, në atë kohë u krijuan e nisën të zhvillohen një numër i madh lëvizjesh e kishash të reja kristiane, duke pasur të gjitha si objektiv kryesor restaurimin e besimit të hershëm në të gjithë pastërtinë e tij, një faktor tjetër, pra, përveç ndikimit të iluminizmit, që shpjegon magjepsjen e amerikanëve me ”fillimin e pastër” në krye të shekullit XIX. Këta besimtarë kristianë ndanin kësisoj të njëjtin respekt si edhe deistët për të ashtuquajturën ”epokë të fillimit”, pavarësisht se çfarë kuptohej me këtë, e ashtu s’është për t’u çuditur që ideja e kombit dhe shtetit ”natyror” pati një përhapje aq të gjerë. Ndërkaq ana kontradiktore e kësaj ideje qëndron në atë që tradita politike e kulturore e krijuar prej amerikanëve kishte rrënjë të thella në një kontekst të dominuar nga meshkujt e bardhë, protestantë, me origjinë europiane, por megjithatë përkrahësit e këtyre traditave dhe institucioneve i mbronin ato duke përdorur gjuhën e të drejtave e idealeve natyrore. Kështu traditat e tyre të veçanta u absolutizuan e u proklamuan si të natyrshme e të përgjithshme, që mund të përqafohen pra nga të gjithë njerëzit në çdo vend e në çdo kohë qofshin, gjë që përbën njëfarë gjymtimi të kësaj ideje themelore. Në aspektin e saj më konstruktiv kjo ide afirmon se të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë, por disa herë ajo mund të kthehet në atë se vetëm disa qytetërime e kultura janë thjesht të bazuara në ligjet e natyrës, apo sipas shprehjes së njohur “më të barabarta” se të tjerat, që do të thotë se këto të fundit, pra të tjerat, janë të sajuara nga mendja e njeriut, nga historia, etj. Dhe kështu ka ndodhur në disa raste gjatë historisë amerikane, si p.sh. gjatë luftës me Spanjën më 1898 kur ndërhyrja në Kubë e Filipine u justifikua midis të tjerash, edhe me ligjet e natyrës.

Shihet qartë pra se përse dhe në ç’mënyrë ideja e “shtetit natyror” ishte një farë thike me dy presa, me ndikime në dy drejtime të ndryshme. Nga njëra anë ajo premtonte se “jeta, liria dhe synimi për lumturi” ishin “të drejta të patjetërsueshme” për “të gjithë njerëzit” dhe të bazuara fort në “natyrën dhe Zotin e natyrës”. Nga ana tjetër ajo e përkufizonte natyrën në terma qartësisht eurocentrike, pra në interesin e veçantë të meshkujve të bardhë me origjinë europiane. Kjo lloj kontradikte shpaloset më së miri në veprat e Jefferson, sepse autori famëmadh i Deklaratës po aq famëmadhe, e urrente personalisht sistemin e skllavërisë, por megjithatë mbeti deri në fund të jetës një pronar i madh skllevërish, ashtu si edhe shumë nga etërit e tjerë themelues. Ai botoi edhe librin ‘Shënime për Virginia-n’, ku argumentonte se të zinjtë ishin ”prej natyre” inferiorë ndaj të bardhëve, e se inferioriteti i tyre vinte vetëm nga natyra, e jo nga kushtet sociale. Por ishin pikërisht zezakët, të cilët duke qenë si të thuash “jashtë” kredos amerikane, mund t’i shihnin më qartë kontradiktat dhe eurocentrizmin e saj. Kështu nga radhët e tyre dolën një sërë veprimtarësh të shquar, duke filluar nga David Walker më 1829, apo Frederick Douglass në periudhën e Luftës Civile, të cilët e kritikuan ashpër sistemin e skllavërisë, duke sjellë argumente të shëndosha se gjendja e tyre e mjeruar vinte nga kushtet në të cilat ndodheshin, d.m.th nga skllavëria, e jo nga natyra. Në kritikat e tyre ata i kundërvihen Jefferson-it drejtpërsëdrejti, duke nxjerrë në pah ambiguitetet e ironinë e idesë së “shtetit të natyrshëm”, e duke thënë se të bardhët e kishin bërë veten e tyre “armiq të natyrshëm” të të zinjve me veprimet e tyre haptazi të dhunshme ndaj “natyrës njerëzore”. Dhe fakti që të bardhët e kishin të nevojshme t’i mbanin të zinjtë në pranga ishte dëshmia më e mirë e qenies së afrikanëve anëtarë me të drejta të plota të racës njerëzore, njerëz pra në kuptimin më të vërtetë të fjalës dhe ”mbajtës të shëmbëlltyrës së Zotit”.

Nga të gjitha këto mund të pohojmë pa dyshim se ideja e kombit, apo shtetit, ”të natyrshëm” është produkt i drejtpërdrejtë i kredos amerikane, e cila shpall se ndërmjet të vërtetave me të cilat njeriu ndeshet gjatë jetës, disa janë thjesht “të vetëkuptueshme” e prandaj s’kanë nevojë të provohen logjikisht. Më kryesoret ndër to janë sidomos liria e barazia e njerëzve, dhe synimi i tyre për lumturi, të cilat sipas kredos janë të tilla sepse janë të rrënjosura në “natyrën dhe Zotin e natyrës”, e pasqyrojnë kështu thjesht mënyrën se si gjërat duhet të jenë. Por është gjithashtu e vërtetë se disa herë ideja e “shtetit të natyrshëm” është gjymtuar e është kthyer paradoksalisht, e për fat të keq, në të kundërtën e kredos nga e cila buron. Nga ana tjetër s’ka asnjë dyshim se në masën që amerikanët e kanë vënë në jetë kuptimin e parimeve të saj, kredoja amerikane ka sjellë të mira të panumërta jo vetëm për ta, por, siç dëshmohet edhe nga ne shqiptarët në disa momente kyçe të historisë sonë, gjithashtu për shumë popuj të tjerë kudo në botë.

(Vijon në numrat e ardhshëm)