Buxati magjik dhe Shqipëria

 Nga  Shpëtim  KODRA

  “Letërsia e madhe ka si bosht moralin e të vërtetën” –thotë F.Kafka. Asaj letërsie i përket edhe Dino Buzzati TRAVERSO, i njohur si Dino Buzzati. Prozator i madh modern, siç ishte një ndër prozatorët e mëdhenj klasikë edhe Mopasani, për të cilin ai ushqente një nderim të veçantë. Buxati, figurë poliedrike :shkrimtar, piktor, gazetar, dramaturg e libretist. 

  Që në fëmini tregoi sensibilitet e ndjeshmëri të rrallë për muzikën e artet figurative. Në moshën 12 –vjeçare nisi të luajë në piano e t’i bjerë violinës. Tregoi një pasion të veçantë për kulturën e lashtë egjiptiane. Gjithë jetën ëndërroi e ngjiti malet.  Ndoqi studimet e larta në jurisprudencë, për t’i plotësuar dëshirën familjes, por që nuk e ushtroi, siç kishin vepruar edhe shkrimtarë të tjerë të mëdhenj. Iu përkushtua artit, i cili i shërben jetës, njerëzimit. Drejtësia nuk është fusha ku mund të luajnë idealistët. Për shkak të drejtësisë janë kryer padrejtësitë më të mëdha, prandaj peshorja e drejtësisë mbetet shpesh një simbol pa vlerë.

  Pas studimeve hyri si praktikant në “Corriere della sera”, ku bëhet më pas redaktor, kritik muzikor, korrespondent special. Si titolist mendonte artikujt e gazetës. Punoi edhe për suplementin “Leximi”. D.Porcio:”Shërbimet e mëdha gazetareske të një shkrimtari të madh” (“Kronikat tokësore”). “Dino Buxati në xhiron e Italisë” (25 artikuj për “Korrierin”). “Misteret e Italisë” (Përmbledhje artikujsh e recensionesh me argumente letrare, artistike, etj. të botuara e të pabotuara). “Krim italian”(18 kronika të zeza e 11 vizatime). “Kronikat fantastike të Buxatit”(vol.I “Krime”,vol.II Fantazma”). “Zjarrndezësi –kronika lufte në det”. Vëllimi “Net të vështira”, “Male prej qelqi” etj.

  Poezi: “Kapiteni Pik e poezi të tjera”. “Poezi”. “Dy poema”. “Tri goditje në portë” (“Kafe”).”Më falni, nga cila anë shkohet për te sheshi “Duomo”? etj.  Pikturë: Katalog i veprave piktorike. Peizazh venecian. Bocete e piktura të gjinive të ndryshme. Piktura e tij më e njohur:”Sheshi Duomo i Milanos”. Dorëshkrimet zakonisht i mbushte me piktura e vizatime. Mori pjesë në shumë ekspozita pikture. Buxati shprehej:”Piktura për mua nuk është hobby, por mjeshtri. Hobby janë për mua gazetaria e shkrimtaria. Por të pikturosh a të shkruash janë për mua, në fund të fundit e njejta gjë. Si kur pikturoj, ashtu edhe kur shkruaj, unë ndjek të njejtin qëllim: të tregoj historira”. Me “Poemë në fumeti” ka marrë cmimin “Paese sera”.

  Teatër. “Një rast klinik” i përshtatur nga Kamy si shfaqje teatrale pati mjaft sukses në Francë, vend nëpërmjet të cilit fitoi famë si shkrimtar. Pjesë teatrale:”Shëtitje e shkurtër”. “Revolta kundër të varferve”. “Fundi dramatik i një muzikanti të njohur”. “E vetme në shtëpi”. “Dritaret”. “Një krimb në ministri”. “Njeriu që do të shkojë në Amerikë”. “Rritja”.”Sahati”.”Telefonisti” etj.

  Konservator e modern, apolitik e pesimist, me regjimin fashist as nuk u pajtua, as nuk heshti: foli ne letërsi, duke iu drejtuar veçanërisht simbolit, alegorisë e mitit, elementë që i përdorën edhe të tjerë, por Buxati mbeti origjinal, madje i krahasuar me zërat autoritarë të “realizmit magjik”.

  U shfaq si romancier në moshën 27-vjeçare me romanin “Barnaboja i maleve”, duke gjallëruar një botë fantastike e duke i paraqitur lexuesit problemet e brendshme të njeriut e duke ushfaqur si një shkrimtar apolitik, pasi e kishte të qartë që politika s’ka lidhje me të vërtetën, etikën dhe estetikën e artit, pasi është fushë interesash, jo idealesh. Te “Sekreti i Pyllit të vjetër” ofron një subjekt të përshkuar nga një atmosferëëndrrash, ankthi e dëshire për t’u larguar nga ai realitet, me imazhet e fëmijërisë e kujtimet. Vizionet e pavetëdijes, depërtimi në sfera të pandriçuara të ndërgjegjes, depërtimi në labirintet e ndjenjave njerëzore. Romani “Sulmi i famshëm i arinjve në Siçili”(tekste e vizatime). Romani “Portreti i madh” pati sukses për temën e feminizmit. Ndërsa te romani “Një dashuri”, i ribotuar shumë herë, analizon konfliktet përmes monologut të brendshëm. Një narrativë moderne sentimentesh, ku dashuria shfaqet si iluzion a si sëmundje. Janë ekranizuar në filma romanet:”Barnaboja i maleve”, “Shkretëtira e tartarëve”,”Një dashuri”, “Sekreti i pyllit të vjetër”, “Fishkëllima në hundë”.

  Buxati njihet si mjeshtër i rrallë i prozës së shkurtër (tregimit e novelës). Tregimi si lloj ishkurtër, por i vështirë i narracionit, mjafton për të trupëzuar një situatë, për t’i dhënë shpirt një personazhi ose jetë një ndjenje. Tregimi mund të skalitë një fat, një figurë, një dëshirë a një mister, duke emocionuar lexuesin e duke e tërhequr atë një hap përtej të përditshmes e për të injektuar në të përditshmen enigmën e jetës e të vdekjes. Nga forca dhe ndikimi artistik, mjaft tregime të bukura e të reaizuara mjeshtërisht, vlejnë sa vëllime të tëra.

  Pritja, ankthi, vetmia, dashuria magjepse, vdekja janë ndjenjat që përshkruan më tepër Buxati në prozën e tij; ndjenja të cilat janë sinjifikative për të e për njerëzit në përgjithësi. Pena e tij është e orientuar te fantastikja e misteriozja, te ndërthurja e fantastikes me realen. Në tregimin e parë “Porta e Ferrit” (“Un servizio diffiçile”) thuhet:”Ishte 37 prill…(viti s’jepet). Drejtori më tha:”Një punëtor, një farë Torriani…rastësisht…gjatë gërmimeve nëntoksore të Milanos…thotë se ka gjetur portën e Ferrit…Të marrim vesh diçka…Vetë Buxati, protagonist në vetën e parë, ngarkohet me këtë shërbim të vështirë. Porta e lidhjes me Ferrin kërkohet në tokë. Edhe Dante kishte gjetur në Ferr, jo vetëm të vdekur të panjohur, por edhe fqinj e miq, si dhe personalitete të fushave politike, fetare e civile, bashkëkohës të vet.

  Dante veprën e tij madhore e pat emërtuar “Komedi”, sipas konceptit që komedia nis keq e mbaron mirë, por pasardhësit i shtuan epitetin “Hyjnore”. Edhe tregimi i Buxatit, ku spikat eksperienca gazetareske, është një lloj komedie infernale, një artificie për të treguar monstruozitetet e jetës sonë të përditshme. Autori konkludon:”Dhe pastaj, unë që kam qenë atje, nuk jam i qartë si duhet, nëse Ferri është vërtet atje, apo përkundrazi është transferuar në botën tonë…E ky s’është ndëshkim, po thjesht Fati ynë misterioz. 

  Ndërsa te “Kolombra” babai i tregon të birit, Stefanos për kolombrën, peshkaqenin e tmerrshëm, misterioz, i cili zgjedh viktimën e vet dhe e ndjek gjithë jetën, derisa ta gllabërojë. E atë mund ta dallojënë det vetëm viktima ose një njeri i gjakut të tij. Stefano e shpërfill rrezikun, gjersa, i plakur për vdekje, kërkon të përballet me kolombrën, e cila në vend që ta gëlltisë, nxjerr gjuhën e i jep plakut Perlën e Detit, e cila sjell fat, fuqi, dashuri, prehje shpirtërore. Vonesa solli humbjen. E ku ta dinte Stefano që paska qenë lumturia, fatmirësia!

  Përshkrimi magjik është aq i bukur, tërheqës e i besueshëm, sa duhet nënvizuar, pas leximit, që kolombra nuk ka ekzistuar kurrë. Tek e pabesueshmja ka edhe mjaft vërtetësi. Autori kap në nuancat më të imta kontrastin e lumturisë me fatkeqësinë. Tregimi aludon te përpjekjet e vështira të njeriut në kërkim të lumturisë. Misteri e tërheq, por njeriu zgjedh momentin e gabuar.Kolombra shihet si fatkeqësi. Njeriu është viktimë e fatit. Edhe aty ku mund të përfitojë, bëhet mosbesues, madje armiqësor. Kërkon mesazhe, por nuk di t’i deshifrojë. Nuk di ta pranojë jetën në thelbin e rastësisë e të pritjes. Paradoksalisht do gjthçka e menjëherë, por arrin vonë e në momentin e gabuar. Shoqëria e morali –binomi që përshkon narracionin.

  Te “Ballkoni i burgut” (“Quiz all’ ergastolo”) flitet për një të dënuar me burgim të përjetshëm, të cilit i vjen radha që nga ballkoni i burgut të paraqitet e të flasë në publik. Nëse në fund të fjalimit turma duartroket, atij i falet jeta. Ndryshe nga të tjerët që përpiqeshin ta mallëngjenin më kot turmën, ai thotë: “Përse duhet të flas?…Nuk jam i pafajshëm. S’kam aspak dëshirë të dal që këtu. Unë këtu jetoj i lumtur. Më i lumtur se ju…Nisën duartrokitjet. Ai u la i lirë. Një situatë groteske, tërheqëse. Paradoks i njeriut që injoron, fyen, sulmon të burgosurit që luten, mbrohen e kërkojnë falje dhe duartroket njeriun dinak, mashtrues. Zgjidhje befasuese që na kujton O.Henrin.

  Të tilla tregime demonstrojnë një model stili të qartë, të thjeshtë, konciz e mjaft shprehës, me fjalë të zakonshme e jo të kërkuara artficiale. Buxati është shprehur:”Sa më fantastik të jetë subjekti, aq më tepër stili duhet të jetë i thjeshtë e konciz”. Prandaj në orën e italishtes, kur u lexoja në klasë tregime të tilla, nxënësit dëgjonin me vemendje, pasi përmbajtjen e bukur e kuptonin lehtësisht, me shumë pak ndërhyrje në përkthim. Fjalitë ishin të thjeshta, të shkurtra.

çdo tregim përmban një mesazh. “Kafshimet e zilisë janë plagët më të përgjakshme, më të thella e më të vështira për t’u mbyllur”(“Sekreti i shkrimtarit”). “Pse vazhdojnë diferencat? Njerëzit janë të gjithë të njejtë në pozicionin e të vdekurit.(Gjenerali i panjohur).”Shikonte përreth fushat, parqet, pyjet, malet misterioze. Përse duhet gjakmarrja”? (“Progresioni). “Njeriu që përpiqet për progresin, njeriu i fortë e i ditur, s’ka pse të pranojë mbijetesën e dragoit”.(“Vrasja e dragoit”). “Po të shmanget lufta për pushtet dhe mania për t’u pasuruar”, vetvetiu vendoset drejtësia dhe paqja”(“Mësimi i 1980 –ës”). A s’vlen ky mesazh edhe për Shqipërinë e sotme?

  Buxati botoi disa vëllime me tregime, si:”Eksperiment magjie”(18 tregime). “Kolombra” (dhe 50 tregime të tjera). “60 tregime”(mori çmimin “Strega”). “Dyqani i misterit” (31 histori magjie të përditshme). “180 tregime”. “Vrasja e dragoit” e të tjera tregime. “Shkretëtira e tartarëve” (dhe 12 tregime). “Regjimenti niset në agim” (antologji me tregime postume). Në novelën “Udhëtim në skëterrat e shekujve” jepet bukur kalimi nga realja te idealja e anasjelltas. Në tregime shfaqet frika e vdekjes, magjia e misterit, kërkimi i absolutes jashtë normave njerëzore.

  Ajo që të mahnit nëçdo përmbledhje tregimesh është ndërtimi, kompozicioni. Vihet re një lojë situatash e ndërthurje rastesh, konfigurim skemash të kategorive të ndryshme të vendit e të kohës, gjallërim të personazheve në kontekstin social e psikologjik. Shpesh skema gazetareske e artikujve paraqitet si formë strukturore e tregimit. Gjthçka vjen pas një fillimi të rëndomtë e njëkohësisht tepër fantastik. Bashkëjetojnë në tregime e dhëna e kronikës me planin fantastik sureal. Në lojën e intrigës e të zgjidhjeve edhe fjala më e përdorshme bëhet shenjë dykuptimësie, iluzioni, frike. “Buxati  njeh me themel fjalorin, siç njeh jetën” –thotë Toskani. Në tregime të tjera fantazia ngjyroset me komicitet apo me sociologjinë e dramën ekzistenciale. Shumë nga titujt e tregimeve përbëhen nga një fjalë:”Il mago”, “Lo schiavo”, “Jago”, “Il vento” etj.

  Buxati:”Unë, duke treguar diçka të karakterit fantastik, duhet të kërkoj ta bëj evidente e të mundshme. Gjëja fantastike mundësisht të jetë sa më e afërt  me kronikën”.

Moment qendror i krijimtarisë së Buxatit është “Shkretëtira e tartarëve” që ai e konsideronte si “librin e jetës së tij”. Kjo vepër e sanksionoi si një ndër shkrimtarët më të mëdhenj italianë. Tema kryesore e romanit është ajo e ikjes së kohës. Spuntoja ka lindur nga rutina monotone e mbrëmjeve në redaksinë e gazetës “Corriere della sera”. “Zhvendosja e idesë së jetës monotone të njerëzve në një botë ushtarake fantastike qe për mua thjesht instinktive” –thotë Buxati. Titulli i parë ishte “Fortesa”. Buxati ishte korrespondent special në Etiopi. Kontakti me peizazhin përvëlues e të madh në hapësirë, krijoi tek ai idenë e shkretëtirës si vend metaforik e alegorik. Shkretëtira përfaqëson ankthin, pritjen, vetminë, vdekjen. Në roman zotëron atmosfera misterioze, absurde, e padepërtueshme, irracionale, aluçinante. Simboli i shkretëtirës, i përdorur nga poeti martir V.Blloshmi për të karakterizuar Shqipërinë komuniste, si dhe simboli i kuajve, i përdorur nga Gj.Marinaj për të karakterizuar shqiptarët, përbënin rrezik për diktaturën.

  Fortesa Bastiani, dikur tetaër i inkursioneve shkatërruese të armiqve (tartarët simbolizojnë një popull të egër, gjaksor e luftarak), aktualisht e injoruar ekzistenca e saj. Ushtarët ëndërrojnë beteja, lavdi. Protagonisti Drogo përjeton një vdekje të ngadaltë. Hapësira e kufizuar, përsëritja sterile e rutinës së përditshme, pritja pa fund krijojnë mërznë që pushton banorët, të cilët i godet sindroma “Bastiani”, një lloj sëmundje psikike që karakterizohet nga Pritja e pashpresë. Edhe G.Drogo përjeton një lloj vdekjeje të ngadaltë, por ai mund frikën e vdekjes. Armiku s’erdhi.

  Shkrimtarët e mëdhënj janë aktualë për çdo kohë e për çdo vend. Mesazhet e veprës së tyre marrin karakter universal. Shqipëriakomuniste ishte si një shkretëtirë, ekonomia e së cilës u vetasfiksua. Populli trajtohej si ushtria e Drogos, e mbyllursi në kështjellën Bastiani, me rregullat absurde. Kryekomandanti priste sulmin borgjezo –revizionist që nuk ndodhi kurrë, madje ndodhi e kundërta, eksodi biblik drejt brigjeve italiane për shkak të “parajsës” socialiste.

 Nga ky roman i Buxatit është frymëzuar dhe nobelisti M.Coetzee për romanin e tij “Duke pritur barbarët”. Me emrin e Buxatit është emërtuar një shoqatë ndërkombëtare, një bibliotekë në Trentino, disa rrugë, në Milano, Belluno (vendlindja e tij), Pozzuoli, shkolla të mesme në Milano e Limana etj. I është kushtuar një këngë. Vepra e tij është analizuar e komentuar gjerësisht nga specialistët e artit e letërsisë. Veçojmë disa tituj:”Guidë për leximin e Buxatit”. “Si me e lexue “Shkretëtirën”. “Vepra shumëformëshe e Buxatit”.”Misteri i Buxatit”.”Buxati, gruaja, qyteti, ferri”.”Buxati-ironi e mister”. Botimet e shumta në botë e bëjnë të pavdekshëm, të paharruar.

 *Studjues letërsie