Kundërshtia ndaj Pashko Vasës është padije apo antishqiptarizëm?

“Magjia e Rilindjes Kombëtare” dhe profesor Albert Frashëri

 Nga Nuri Dragoj/Libri i profesor Albert Frashërit me tetë ese, titulluar “Magjia e Rilindjes Kombëtare” është një dhuratë e çmuar për lexuesin e kualifikuar shqiptar, një libër që do të ishte mirë të gjendej në çdo tavolinë politikani dhe zyrtari të administratës shtetërore shqiptare, sepse shërben si udhërrëfyes për atë çfarë kemi detyrë të bëjmë ndaj kombit shqiptar, që për fat të keq deri më sot nuk e kemi bërë.

Profesor Frashëri në secilën prej këtyre eseve jep një mesazh të rëndësishëm dhe në të gjitha ato, të marra së bashku, qëndron në themel çështja kombëtare, rëndësia që kanë pasur, kanë dhe do të kenë edhe për të ardhmen, idetë e mëdha të Rilindjes sonë Kombëtare. Autori na sjellë në kujtesë idetë filozofike të ideologut të shquar Sami Frashëri, rolin e madh në përmirësimin e gjuhës shqipe, të ngulitjes në mendje dhe zemër të shqiptarëve të dashurisë për atdheun nga Naim Frashëri, ndihmesën e dhënë  nga Abdyl në rritjen e ndërgjegjes kombëtare dhe organizimin e kryengritjeve antiosmane. Në këtë libër shtrohen disa çështje me rëndësi kombëtare, por në këtë shkrim po trajtojmë dy çështje, atë të arsimit dhe të besimeve fetare.

Kombi nuk mund të mbijetojë pa gjuhën e vet

Ndër problemet që shtroheshin para intelektualëve të periudhës së Rilindjes Kombëtare çështja e gjuhës shqipe dhe alfabetit të saj shihej si më kryesori. Këto përpjekje çuan në themelimin e Shoqërisë së Shtypshkrimit Shqip në Stamboll, më 13 tetor të vitit 1879, kryetar i së cilës u caktua Sami Frashëri. Më 20 shkurt të vitit 1881 ai i shkruante Jeronim De Radës se këtë herë shqiptarët, mesa duket, “e kuptuan fort mirë që mbretëria nuk do të bëjnë gjë kurrë për ta”.

Në veprën e tij programore, “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, Sami Frashëri bëri radiografinë e identitetit kombëtar, si dhe të lindjes e zhvillimit të gjuhësisë botërore. Ai e vlerësonte gjuhën shqipe, si një nga gjuhët më të vjetra të botës, që kishte ardhur deri në ato ditë “e paprishur dhe e pandryshuar”. Për Samiun, mësimi i gjuhës amtare përbënte ngutësi për të rifituar kohën e humbur. Shkrimi i gjuhës shqipe, krahas të folurës së përditshme, shihej si domosdoshmëri, në të kundërt kombi mund të shuhej.

Për të bindur intelektualët e kohës lidhur me një rrezik të tillë, Samiu i këshillonte të hidhnin sytë mbi historinë e njerëzimit. Tërë ato kombe që ishin shuar, “mos pandehni se vdiqn’ a u vranë të tërë; jo kurrë; po u përzienë me të tjerë kombe, muarrë gjuhnë’ e atyre edhe u bënë nga ata, të pa çquarë”. Më tej ai paralajmëronte hapur rrezikun që vinte nga pabesia e vendeve fqinje, pasi kombet ngjasojnë me peshqit që hanë njëri-tjetrin dhe përherë e pëson ai që është më i dobët. Natyrisht, Naim Frashëri bëri gjithçka mundi për pasurimin e gjuhës shqipe. Autori i këtij libri na sjell albanologun Norbert Jokl, i cili rëndësinë gjuhësore të veprës së Naimit e krahason me vlerën që i ka dhënë gjermanishtes me krijimtarinë e tij gjuhësore Laibnici, për hungarishten Frenc Kozinci apo për çekishten Jozef Jungmani. Më tej na njeh me mendimet e studiuesit të shquar kosovar Rexhep Qose, që shkruan se gjuha e Naimit shpreh prirjen e vetëdijesimit të plotë kombëtar të popullit shqiptar. Përmbajtja ideore, morale e shoqërore e veprës së Naimit, por dhe historiko-kombëtare, shpreh prirjet thelbësore të letërsisë shqipe të shekullit të 19-të.

Profesor Albert Frashëri i kushton rëndësi të madhe edukimit shkollor. Për fat të keq në shkolla edukimi kombëtar ka mbetur një çështje e huaj, në një kohë që vendet e zhvilluara në themel të saj kanë venë edukimin dhe formimin e qytetarit të ardhshëm. Ai tregon shembuj nga vende të zhvilluara që kanë mundur të mposhtin të keqen, duke dhënë një mesazh të qartë për klasën politike shqiptare, e cila duhet të projektojë një të ardhme më të mirë të kombit, sendërtimi i së cilës janë arsimi, kërkimi shkencor, sistemi publik i shëndetësisë, efektiviteti i administratës publike, të cilat përbëjnë politikë kombëtare dhe jo partiake.

Naimi është goditur edhe nga sistemi komunist, se gjoja ishte fetar. Ai vërtetë ka besuar në Perëndi, por vlerëson të dërguar të Saj si Krishtin dhe Muhametin dhe mbjell dashuri midis njerëzve të besimeve të ndryshme. Në veprën e tij mbretëron dashuria për atdheun. Naimi nuk e ndan fuqinë e mbinatyrshme nga vendi i vet, pasi dhe Perëndia mbretëron në trojet e tij, në malet e lartë, pyjet e gjelbëruar dhe fushat pjellore.

Naim Frashëri ndikoi në çlirimin shpirtëror të shqiptarëve, duke vënë atdheun në qendër të mendimit politik e shoqëror. Me veprën e vetë, ndonëse e shkruar në vargje, ai i orientoi patriotët shqiptarë nga perëndimi, pasi sipas tij, vetëm drita “që lind nga perëndon”, mund t’i bënte ballë kulturës fetare të botës osmane. Naimi me të vërtetë kishte lindur në Frashër, qe shkolluar në Janinë, u mbrujt me kulturë greke e osmane, por asnjëherë nuk i njëhësoi idetë e veta me mendësitë perandorake, pasi kur shkruante, krahas apelit që u bënte shqiptarëve, shtronte dhe rrugën për nga duhet të ecnim. Jak’, o dit’ e bekuar / që lind nga perëndon, / At’anì e ke ndriçuar, / e ne pse na harron?

 Por edhe ky mendim filozofik i Naimit, nuk lindi thjesht në vitet që jetoi ai, pasi po ta shohim me kujdes, vëmë re që kjo ka qenë linjë shpirtërore e shqiptarëve në shekuj. Ishte Skënderbeu para tij që synonte ta lidhte Shqipërinë me perëndimin, Pra ai punoi për ta mbajtur vendin të bashkuar politikisht, duke mbrojtur ndërgjegjen e eurokrishtërimit modern, pjesë e të cilit të qenë edhe shqiptarët. Për këtë shkak Giorgio Otranto, profesor i krishtërimit antik në universitetin e Barit shkruante se Skënderbeu ka pasur ide e projekt të ndritur modern, për të cilin “Europa është ende debitore ndaj Skënderbeut dhe Shqipërisë”. (Albert Frashëri, Magjia e Rilindjes Kombëtare, Tiranë: Udha e Shkronjave, 2015, f. 182-183)

Tashmë e dimë qe perandoria turke nuk lejoi të zhvillohej vetëm gjuhën shqipe, në një kohë që u krijoi hapësirën e nevojshme gjuhëve greke, bullgare, serbe, etj. Sulme ndaj gjuhës shqipe bëheshin edhe nga shtete fqinje, Greqi e Serbi, por dhe Vatikani nuk e shihte me sy të mirë. Pjetër Budi në fillim të shekullit 17-të bënte thirrje të mos pranoheshin klerikë të huajë në famulli, por ta zhvillonin liturgjinë në gjuhën shqipe. Budi thoshte se edhe vetë Perëndia e kërkonte një gjë të tillë, pra që klerikët të komunikonin në gjuhën e tyre me besimtarët, për të cilën pati kosto të lartë, pasi humbi jetën në mënyrë krejt të dyshimtë.

Profesor Frashëri na thotë bukur se kjo mund të sqarohet me thënien e Sami Frashërit: “Sikur që elefantin e vrasin për dhëmbët e tij të çmueshëm, disa guaska deti i gjuajnë për margaritarët që kanë brenda e që bilbilin e robërojnë për zërin e tij të bukur, kështu edhe njeriun, të shumtën e herës, e rrezikon vlera e tij e lartë”. Pak a shumë i njëjti argument përdoret edhe për shkaqet e sulmeve ndaj hebrenjve. Hermann Hesse shkruante: “Urrejtja kundër çifutëve është një kompleks inferioriteti i maskuar. Kundrejt popullit të lashtë e të urtë të çifutëve, disa shtresa më pak të urta të një race tjetër ndjejnë zili që lind nga konkurrenca dhe nga një inferioritet përunjës”.

Në komunizëm pengonte ideologjia që transmetonte te nxënësi parafabrikatet e regjimit, por edhe sot literatura që u afrohet të rinjve nuk është profesionale, nuk i përgjigjet nivelit të nxënësve dhe kërkesave të kohës, pasi hartohen nga njerëz jo profesionistë. Në to mungon pasqyrimi i kujdesshëm i veçorive kulturore të kombit. Fakti që në tekstet mësimore mungojnë idetë për demokratizimin e vendit, atëherë ne, në mënyrë të planifikuar, po rrisim një brez që nuk di të orientohet dhe që detyrohet të pajtohet me dogmat e një grupi njerëzish. Në tekste nuk pasqyrohet me kujdes e vërteta historike dhe nuk bëhen sqarime rreth shtrembërimeve që janë bërë nga shovensitët fqinjë. Nuk mund të formohet krenaria për kombin, pa njohur historinë e tij, me anët pozitive dhe negative që e kanë shoqëruar.

Me një fjalë, shkolla duhet të synojë të na japë sa më shumë njohuri, sepse vetëm një njeri i ditur mund të jetë i urtë dhe në gjendje të analizojë dhe arrij të përfundime të dobishme. Autori citon Sami Frashërin që thotë se “ky rrezik është më i madh kur propaganda gjen njerëz të pamësuar”. Ndaj bënte thirrje: “Mos vështroni besë e fe, por jini të bashkuar nën flamujt e shenjtëruar të Shqipërisë”.

Feja e shqyptarit asht Shqyptaria!

Megjithëse ne flasim shumë për bashkëjetesën fetare në Shqipëri, gjë që është shumë e vërtetë, nuk do të thotë që ta flemë mendjen, pasi ende sot ka njerëz, klerikë apo nëpunës shteti që nuk e dinë rëndësinë që ka për kombin ky unitet midis besimtarëve të feve të ndryshme në Shqipëri.

 Fqinjët bënë të pamundurën që ta trajtonin Shqipërinë si një vend me tri kombësi, për shkak të tri besimeve, politikë e cila mbështetej nga Patrikana e Stambollit dhe autoritetet drejtuese në shtetet fqinjë. Pikërisht kjo trysni bëri që jeta shpirtërore e shqiptarëve të ndahej në tri objekte kulti, xhami, teqe, kisha katolike dhe ortodokse. Ishin tri shkolla të huaja, të cilat përcillnin tri kultura të ndryshme, gjë e cila u përdor me mjeshtëri nga fqinjët për të penguar zgjimin dhe zhvillimin e ndërgjegjes kombëtare shqiptare.

Abdyl Frashëri si politikan i sërës së epërme, që nuk tregoi ndonjë interes të veçantë për platformat fetare, me gjithë lidhjet e afërta shpirtërore që kishte me Baba Alushin*, por diti të mblidhte prej tyre elementet atdhetare që nxitnin bashkimin kombëtar. Ishte kjo arsyeja që ai nënvizonte se “midis shqiptarëve dallimet fetare nuk çonin peshë, përballë dallimeve shoqërore”.

Sami Frashëri e dinte rolin e madh të Fuqive të Mëdha në formimin e shtetit të pavarur shqiptar, por shtronte nevojën e bindjes së tyre që shqiptarët e meritonin të ishin në një shtet të vetin dhe se mund ta krijonin atë. Dyshimet rridhnin nga fakti që në Shqipëri bashkëjetonin tre besime, gjë që europianët i bënte skeptik bashkëjetesa e tyre në një komb të njëjtë e të bashkuar, prandaj bënte thirrje për bashkim, sepse vetëm atëherë europianët do të bindeshin që shqiptarët qenë të aftë të shtetformohen. Pas kësaj “s’ka dyshim se do të na ndihinë të gjithë në të drejtën tënë”. Në këtë kuadër bëhej dhe thirrja “Mos shikoni bes’ e fe; myslimanë, katolikë, ortodoksë, gjithë shqiptarët, sa janë dhe tek janë, janë vëllezër. Gjithë duhet të bashkohen nën flamurin e shenjtëruar të Shqipërisë”.

Autori i librit na sjell referimin e fesë së të parëve nga Naimi që shkruante: Tani më kanë dërguar / Nga fron i lart’ i Perëndisë / Si ëngjëllin e Marisë, / Me frymë të shenjtëruar.

Pashko Vasa kur bënte thirrje: Çoniu, shqiptarë, prej gjumit çoniu / Të gjithë si vllazën n’nji besë shtrëngoniu…, kishte parasysh praninë e tri besimeve. Duke kritikuar ndasitë fetare midis shqiptarëve të besimeve të ndryshme, Pshko Vasa tërhiqte vëmendjen duke thënë: …Por jemi vllazën t’gjith more t’mjerë! Priftnit e hoxhët ju kanë hutue, / Për me ju damun, me ju varfnue! …..E mos shikoni kasha e xhamia: / Feja e shqyptarit asht Shqyptaria!

Këto thënie janë brilante dhe busull orientuese për të gjitha kohërat, për klerikë, politikanë, intelektualë dhe çdo shqiptar. Mirëpo të trondit një fakt I dhimbshëm që na jep professor Frashëri, kur tregon se si një përfaqësues i shtetit shqiptar, kur  shkoi në Rimini të Italisë, në një forum katolik, i konsideroi pallavra komuniste shprehjen e të paharruarit Pashko Vasa “feja e shqyptarit është shqyptaria”. Kjo mënyrë sjellje është më shumë se injorancë. (Albert Frashëri, Magjia e rilindjes kombëtare, Tiranë: Udha e Shkronjave, 2015, f. 125)

Fetë në Shqipëri, kanë ushqyer bashkëjetesën nën frymën e respektit reciprok. Orvatjet që janë bërë e mund të bëhen për të futur pyka në këtë frymë tolerance e harmonie, nga brenda apo nga jashtë, i shërbejnë insinuatës famëkeqe se “shteti shqiptar nuk është i qëndrueshëm, për shkak të dy besimeve fetare”. Sipas tyre, një komb i qëndrueshëm duhet të ketë një besim, në të kundërt, ata do të jenë për herë në luftë me njëri-tjetrin. E vërteta historike tregon se shqiptarët janë ndarë në besimet fetare, por asnjëherë nuk janë ndarë në idealet kombëtare. Gjithmonë kur i ka thirrur alarmi i mbrojtjes së interesave kombëtare, kanë qëndruar në një front të vetëm: myslimanë e të krishterë.

Popujt e Europës, por dhe më gjerë, kanë pasur të njëjtin fat; janë sunduar kush më shumë e kush më pak, nga perandori të ndryshme. Shqiptarët janë sunduar gjatë. Por, asnjë popull nuk e ka modifikuar identitetin e vet, duke iu përshtatur identitetit të sunduesit. Shpesh ngatërrohet pushtimi osman me fenë islame.

Serbia dhe Greqia, gjatë kohës që kanë kërkuar të rrëmbejnë pjesë nga trupi i Shqipërisë, shpresën e vetme e kanë parë te shfrytëzimi i myslimanizmit të shqiptarëve, për të bindur të tjerët, se gjoja ata nuk luftojnë për liri, por për çështje fetare. Shqiptarët, vërtet kanë dy fe, por kanë luftuar të bashkuar për liri. Këtë mjegull të përhapur nga fqinjët tanë e ka pranuar, në një farë mënyre, edhe Europa, por, për fat të mirë, kohët e fundit ajo duket se po korrigjon gabimet e bëra, duke treguar një shkallë të lartë emancipimi. Dhe tymnaja e fqinjëve vazhdon ende në ditët tona. Serbia, nëpërmjet ndërkombëtarëve, kërkon “të mbrohen kishat serbe në Kosovë”. Edhe nga qeveria greke ka pasur zëra që kërkojnë “të inventarizohen kishat në jug të Shqipërisë, si pasuri kombëtare e Greqisë”.

Askush nuk mund të pretendojë se shqiptarët nuk dinë të respektojnë besimet e njëri-tjetrit apo se nuk mund të shkohet në Europë me myslimanë. Kadareja, për këtë problem, thotë: “…tri grupet besimtare në Shqipëri, myslimanë, ortodoksë dhe katolikë, janë barazisht shqiptarë, barazisht europianë. Nuk ka një portë të hapur më gjerë për katolikët, një pak më të ngushtë, por prapë e gjerë për ortodoksët, dhe një portë fare të ngushtë për myslimanët. Nuk ka porta të tilla Europa. Ka vetëm një portë për kombin shqiptar, që do të hyjë me tri besimet e tij, me katër komunitetet e tij. Dhe këtë ne duhet ta mbrojmë si një gjë të shenjtë…”.

Edith Durham shkruante: “Njeriu i fisit, në Shqipërinë e Veriut, është, së pari shqiptar. Krishti dhe Muhamedi janë për të, dy “zogj magjikë”, të mbinatyrshëm, secili në gjendje të bëjë mrekulli. Ai nuk i kushton më shumë vëmendje hoxhës së tij nga ç’i kushton priftit të tij. Me përjashtim të rasteve, kur është në xhami ose kishë, unë s’e kam parë kurrë atë të thotë lutje apo të bëjë falje”. Për të bërë dallimin midis shqiptarëve dhe popujve përreth, Durham shpjegonte:

“Kur kalova nëpër Rumani, i pyeta njerëzit: Çfarë jeni ju?

-Katolik, – u përgjigj njëri, – protestant, – tha një tjetër. Shkova në Bullgari dhe përsëri pyeta:

-Çfarë jeni ju?

-Ortodoksë, – ishte përgjigjja që mora.

E ngopur me këto dogma të marra, të njerëzve, ndërsa po hyja në Shqipëri, bëra të njëjtën pyetje:

-Çfarë jeni ju? – Shqiptar,- më tha qartë njeri prej tyre. I thashë vetes: -Së paku, nuk jam më në mes të të marrëve”.

Toleranca e myslimanëve ndaj të krishterëve ka qenë e dukshme. Leon Hugonet shkruan: “Shkodra, më 1879, kishte 40.000 banorë, prej të cilëve 27.500 ishin të besimit islam, 30 për qind katolikë dhe 500 banorë të besimit ortodoks”.

Për tolerancën fetare të autoriteteve turke, kryepeshkopi i Shkodrës, më 1879, në një bisedë me Hugonetin, u shpreh si vijon: “Toleranca e turqve në lëmin fetar është absolute, gjë që nuk shihet në asnjë vend të Europës”. M. Milani arrinte në përfundimin: “Është për t’u habitur sa mirë pajtohen në një shtëpi, në një familje e në një fshat, dy besime. Njeri-tjetrin nuk e pengojnë fare”.

Mirëpo, me sa duket, edhe kur nuk ekziston konflikti fetar, duhet të shpiket… Në këtë aspekt, e keqja më e madhe është se idenë e nxitjes së ndasive dhe urrejtjes fetare, në Shqipëri, nuk e ushqejnë vetëm të huajt, por, të ndikuar prej tyre – me mendimin se “ata i dinë më mirë punët” – të njëjtën gjë po bën edhe ndonjë shqiptar. Jo vetëm në konferenca, por edhe në libra.

Duke folur për ndikimin pozitiv dhe vërtetësinë që përmban në vetvete guximi qytetar, në shprehjen e Vaso Pashës, ku shqiptari mbi të gjitha vendos shqiptarinë, Ettore Rossi ka thënë: “Vasa efendiu ka mundur të vëzhgojë, me të drejtë, se në Shqipëri myslimanët dhe të krishterët nuk kanë luftuar kurrë midis tyre, sepse ata arritën të lënë mënjanë ndryshimet fetare, duke ruajtur të njëjtën gjuhë, të njëjtat zakone, pra një ndjenjë kombëtare të përbashkët”.

Ndërsa Faik Konica është shprehur: “Unë jam i bindur se dihet gjithkund që shqiptarët janë tolerantë për besimet e tjera dhe, ndoshta, ky është i vetmi vend në Europë, ku nuk ka pasur luftëra fetare”. Nga ana e tij, Hugo Adolf Bernatzik, pasi ka vizituar Shqipërinë në vitin 1929, ka shkruar: “Katolikë, ortodoksë dhe myslimanë, jetojnë në paqe, në këtë vend të vogël, madje shpesh edhe në fshatra jetojnë së bashku. Luftërat fetare janë të panjohura dhe të pakonceptueshme për shqiptarin”.Në fakt, shumë vite më parë, historiani Evlia Çelebi, vëren se “shqiptarët nuk çajnë krye për doktrinën fetare”.

Çështja e mirëkuptimit ndërfetar të shqiptarëve, pavarësisht aspektit burimor të tij, është krejt e ndryshme me realitetin social-kulturor të shumë popujve, të cilat përjetojnë konflikte fetare. Edhe pse shqiptarët konsideroheshin më pak tolerantë se europianët, për shumë çështje të marrëdhënieve me njëri-tjetrin, të gjithë e pranojnë se shqiptarët janë shumë tolerantë dhe të prirur për mirëkuptim me besimtarët që u përkasin feve të tjera. Është mjaft i njohur fakti që shqiptarët, të cilët banojnë brenda një fshati të caktuar, kur u përkasin dy besimeve fetare, nuk kanë të regjistruar asnjë incident për shkaqe fetare. Kjo dukuri nuk është shfaqur në terrenin e sotëm religjioz, por shekuj më parë, kur dominimi u përkiste të krishterëve. Nëse janë evidentuar ngatërresa, ato kanë ndodhur brenda të njëjtit besim. Sa i përket marrëdhënieve inter-religjioze, dallimet në përkatësi, te shqiptarët, kanë ndikuar për të qenë më të matur në marrëdhënie me njëri-­tjetrin, më të harmonizuar në interesat.

Edith Durham nënvizon se ka shumë kombe që kanë prirje kryesore fenë, në një kohë që shqiptarët nuk duan të dinë për të. “Shqiptari, krishterimin nuk e ka marrë kurrë seriozisht, por edhe islamizmi, me ç’duket, nuk është futur si duhet”. Shqiptarët kanë besuar në një Zot dhe kanë dashur të quhen, në radhë të parë, shqiptarë, pastaj të flasin për besimin të cilit i përkasin. Identitetin kombëtar, ata e kanë vendosur mbi atë fetar. Zef Skiroi thotë: “Me pranimin e fesë myslimane, shqiptarët sakrifikuan, njëherë e përgjithmonë, idealin fetar ndaj atij kombëtar, duke i qëndruar gjithnjë besnik motos së tyre të vjetër: “Zoti, së pari, krijoi njerëzit, pastaj fetë”.

Religjionet, në përgjithësi, aspirojnë të kultivojnë në besimtarët vetitë më të mira njerëzore, vëmendjen dhe reciprocitetin human mes njerëzve, pavarësisht përkatësisë fetare. Një shembull të shkëlqyer të këtij përkushtimi, paraqet vepra e Teqesë së Frashrit, apo ajo e shtatë teqeve të Dibrës, që vepronin, intensivisht, për të ndaluar konfliktet dhe pamundësuar vrasjet.

Teqeja e Murat Dedës, në Lurë, nderohej veçanërisht si vend kulti me autoritet, ku vëllazërimi dhe bashkëjetesa e feve të ndryshme ishte në pikën më të lartë. Shehu, hoxha dhe prifti, sipas kësaj tradite, së bashku merrnin pjesë në zhdukjen e mosmarrëveshjeve dhe grindjeve ndërmjet popullsisë në Lurë, si dhe në vendosjen e harmonisë e bashkëjetesës së të gjithë banorëve të këtyre maleve.

Kjo traditë e vëllazërimit ndërmjet shqiptarëve, me gjithë besimet e tyre fetare, vazhdon edhe sot, prej klerit katolik, mysliman, ortodoks etj. Tre tetori, dita e Shën Antonios së Padovës (Shën Ndout), celebrohet, në mënyrë të admirueshme, në Laç dhe Shkodër, prej mijëra shqiptarësh-pelegrinë, të të gjitha përkatësive fetare. Po ashtu, në ditën e Abas Aliut, e kanonizuar prej bektashinjve, në malin e shenjtë të Tomorit, shqiptarë të feve të ndryshme, ndihen të gjithë besimtarë shqiptarë, përpara Providencës.

Krahina të ndryshme të Shqipërisë kanë shenjtët e tyre, por, Shën Gjergji, Shën Mitri dhe Shën Kolli, janë të përbashkët për të gjithë. Fshati Frashër ka mbrojtës Shën Kollin dhe megjithëse u bënë myslimanë, banorët e tij betohen në Shën Kollin; krahina e Matit ka Shën Gjergjin, dhe në ditën e tij festojnë si për Bajram.Dobërgora e Satrivaçi, në Devoll, janë vende adhurimi e kremtimi, të krejt popullatës, e cila, në pikëpamje religjioze, është heterogjene. Në fakt, shembuj ilustrues të kulteve, ku shqiptarët manifestojnë jo vetëm bashkëjetesën, por edhe ndajnë të njëjtin qëndrim religjioz-adhurues, gjenden vazhdimisht në Shqipëri. Në Manastirin e Shën Gjinit, që gjendet në vend-derdhjen e lumit Mat, shkonin së bashku besimtarët ortodoksë, myslimanë dhe katolikë, siç vizitohej shumë shpesh nga të krishterë teqeja në malin e Tomorrit.

Konsulli A. Degrand, duke bërë fjalë për imazhin e mahnitshëm, në botën fetare, të Zojës së Këshillit të Mirë në Shkodër, e përshkruan atë si kishë të vogël dhe pastaj shtron pyetjen: “A ishte, në të vërtetë këtu, vendi ku gjendet Kisha e Zojës së Këshillit të Mirë?” Pas gjithë këtyre pyetjeve, A. Degrand përfundon: “Mendohet që besimi popullor është më i fortë se të gjitha dyshimet dhe argumentet. Shqiptarët myslimanë u japin dhurata miqve të tyre katolikë, që t’i dërgojnë në këtë vend të shenjtë”.

Zonja F. V. Hasluck është e impresionuar me respektimin që shqiptarët bëjnë në varrin e Shën Naumit të Ohrit, njërit prej shtatë apostujve sllavë. Ky varr vizitohet nga besimtarët bektashianë të rrethinës, që e identifikojnë atë me Shenjtin e tyre, Sari Salltik. Edhe myslimanët sunitë e njohin atë si të shenjtë.

Harmonia ndërfetare është garanci dhe themel i pavarësisë kombëtare të popullit shqiptar. Ajo ishte e paprekshme, në të gjitha periudhat historike, nëpër të cilat ai kaloi. Mary Ëorthley Montagy, bijë e Dukës së Kingstonit dhe gruaja e Ambasadorit anglez, Edëard Ëorthley Montagy, në Kostandinopojë, në letrën e saj të 1 prillit 1817, mes të tjerash, thekson: “Shqiptarët myslimanë dhe ata katolikë nuk mund të përcaktojnë se cila nga fetë e tyre është më e mirë. Të premten, ata shkojnë në xhami, kurse të shtunën në kishë, ndërsa në ditën e gjykimit, ata janë të sigurt se do të kenë mbrojtjen e profetit të vërtetë, sepse nuk janë në gjendje të përcaktojnë, në këtë botë, cili është ai”.

Dy fetë e mëdha në Shqipëri, vijnë nga pushtimet e huaja të Perandorisë Romake, Bizantine dhe Osmane. Por edhe me pranimin e këtyre dy feve, ndër shqiptarët asnjëherë nuk u (vetë)atakua karakteri kombëtar, atdhedashuria dhe marrëdhënia harmonizuese ndërmjet tyre. Historiani Finlay shkruan: “Marrëdhëniet ndërmjet myslimanëve dhe të krishterëve ishin më miqësore se ato në mes shqiptarëve dhe turqve”. (Finlay, G.”History of Greece”, Oxford Clarendia Press, 1877). Feja kryesore e shqiptarëve gjithnjë ka qenë dashuria për kombin e tyre. Kjo ishte cilësi e veçantë që i dallonte shqiptarët nga popujt e tjerë nën Perandorinë Osmane. Hobhouse është i mendimit, se vetëm shqiptarët e kanë ndjenjën kombëtare. Asnjë prej popujve të tjerë të Perandorisë Osmane nuk ndjen gjë tjetër përveç fesë. “Megjithatë, është përtej çdo dyshimi se të krishterët që, pa frikë mund të quhen shqiptarë, zor se mund t’i dallosh nga myslimanët. Ata mbajnë armë dhe shumë prej tyre janë rekrutuar në shërbim të Ali Pashait, pa dallimin më të vogël prej ushtarëve të tjerë. Tek ata ekziston fryma e pavarësisë dhe atdhedashurisë, ashtu si tek i gjithë populli, i cili, në një shkallë të konsiderueshme, e shpërfill dallimin që vërehet në pjesë të tjera të Turqisë që besojnë në dy fetë respektive. Kur banorët e provincave të tjera të Turqisë pyeten se ç’janë, ata të përgjigjen: «Jemi muhamedanë!», ose «Jemi të krishterë!», ndërsa banori i këtij vendi përgjigjet: «Unë jam shqiptar!» Kurse Douglas F.S., shkruante për shqiptarët: “Mua më duket se shqiptarët i kanë të gjitha cilësitë, të cilat, përgjithësisht, përbëjnë embrionin e një kombi të madh”. ( I.C.Hobhouse, “A travel through Albania and the other provinces of the European Turkey and Asia to Constantinople during the years 1808 and 1510, Vol.I, second edition, London 1813).

Shqiptarët, kurrë nuk i ndryshuan traditat dhe zakonet e tyre nën ndikimin apo në favor të ndonjë feje. Këtë cilësi e përshkruan edhe Lordi Bajron, në një letër dërguar nënës së tij. Ai shkruan: “I dua shqiptarët. Ata nuk janë të gjithë myslimanë. Disa prej fiseve të tyre janë të krishterë, por feja nuk i ka ndryshuar traditat e tyre”. Pukëvil (Pouqueville), një prej njerëzve që kanë njohur nga afër Ali Pashë Tepelenën, por që ka qenë shumë afër edhe me grekët, duke folur për shqiptarët, pohon: “Ata e duan atdheun e tyre me entuziazëm. Kur flasin për të, e vendosin mbi të gjitha. Edhe pse ndoshta jetojnë në vende më të mira dhe të zhvilluara, mendja e tyre gjithmonë është në malet e Epirit”.  Një tjetër autor i huaj, bashkimin e shqiptarëve me njëri tjetrin, pavarësisht nga besimi, e lidh me dhunën e ushtruar ndaj tyre nga sulmet e vazhdueshme prej fqinjëve. “Nga kryeneçësia e pamëshirshme e serbëve, bullgarëve, grekëve dhe turqve, ata kanë ruajtur një ndjenjë shumë të gjallë të solidaritetit të racës dhe kërcënimi i armikut i gjen shpejt në lidhje..”. Për René Pinon, “shqiptarët kanë një ndjenjë shumë të fortë solidariteti dhe interesi të përbashkët, pa dallim kulti dhe dialekti. Në 1878, kur traktati i Berlinit i dha Malit të Zi një kanton të populluar nga shqiptarë, ata formuan një “Lidhje shqiptare dhe vrapuan të gjithë me armë, të krishterë dhe myslimanë në kryengritje, përkrahë vëllezërve të tyre të kërcënuar”.  Pas kësaj shtrojmë pyetjen: Të kundërshtosh rilindësit është padije apo antishqiptarizëm?