“Udha e shkronjave shqipe”, një histori e plotë e alfabetit

 -Prof. Tomori, kohëmëparëdoli nga shtypi libri juaj me shumëvlera “Udha e shkronjave shqipe”. Çfarëimpakti dha ky material, pas botimit, nërrethet shkencore tëgjuhësisë, duke qenëse për këtëçështje janëshkruar dhe botuar edhe vepra tëtjera?

-Monografia “Udha e shkronjave shqipe”e botuar nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë, me rastin e 100-vjetorit tëKongresit tëManastirit(1908), pasqyron rrugën e gjatëe tëmundimshme, plot vuajtje dhe sakrifica tëhistorisësëshkrimit shqip qënga “Formula e Pagëzimit”(1462), por mësaktë, qënga libri i parënëgjuhën shqipe “Meshari”i Gjon Buzukut (1555) deri nëKongresin e Manastirit (1908), kur u kristlizua alfabeti ynë. Njëmonografi me këtëtematikë, por me përmasa tëtjera e kam botuar nëvitin 1987.  Duke parëedhe interesin e shtypit periodik dhe shkencor, por tashmënëkushte tëreja politike, me përmbysjen e regjimit monist, nëvitin 1999 botova “Udha e shkronjave shqipe”. Kjo monografi mori përmasa shumëmëtëgjëra, u pasqyruan tëdhëna tëreja, vlerësime dhe interpretime tënjëdimensioni tëri. Nëkëtëbotim pasqyrohen edhe materiale dhe fakte tëreja, qëmëparë, për arsye qëdihen, nuk janëpërfshirë. Siçe theksova, shtypi, si brenda, ashtu edhe jashtëvendit, i bëri jehonëpozitive. Nëvitin 2008, Akademia e Shencave, e ribotoi përsëri tëzgjeruar prej 630 faqesh. Duke qenëse pas vitit 1999 u botuan edhe studime dhe artikuj tëtjerëpër historinëe alfabetit tëgjuhës shqipe, jemi përpjekur, kur e kemi parëtëarsyeshme dhe tëbindur qët’i pasqyrojmëato nëkëtëbotim. Vepra ka vlera edhe për pasqyrat qëshoqërojnëmonografinë.

 Për historinëe alfabetit tëgjuhës shqipe janëbotuar monografi, por jo tëgjitha me tënjëjtat përmasa: nga Justin Rrota (1936), Sh. Demiraj – K. Prifti (1968, 1978, 2004, 2008), Petro Janura (1969), Mahir Domi (1972), Tomor Osmani, (1987, 1999, 2008), Ibrahim Hoxha (1986), Ali Vishka (1992), Xhevat Lloshi (2008). Fadil Raka (2008) etj. Por njëndihmesëtëveçantëdhe tërëndësishme nëkëtëfushëkanëdhënëshkencëtarët dhe studiuesit E. Çabej, S. Riza, J. Kastrati, Dh. Shuteriqi, Injac Zamputi etj.

Për tëhartuar këtëmonografi jam nisur nga disa kritere. Sëpari, tëpasqyroj nëmonografi jo autorët qëkanëshkruar për alfabetin e gjuhës shqipe, por ata qëkanëhartuar nëveprat e tyre alfabete. Sëdyti, çdo vepër tëkësaj natyre ta konsultoj fizikisht, duke filluar qëte riprodhimi fotografik, qëi bëri “Mesharit”tëBuzukut Justin Rrota dhe duke vazhduar me vepra tëtjera. Sëtreti, tëhartoj pasqyra me alfabete, variante dhe nënvariante tëpërdorura gjatëhistorisë353-vjeçare tëshkrimit shqip.    

-Duhet thënëse ky material ështëmëi ploti i botuar deri tani për historinëe gjuhës sonë. Ç’tëreja keni zbuluar pas botimit tëlibrit, qëdo t’u ngacmonin ta ribotonit përsëri këtëlibër?

-Nuk mund tëthem se çdo gjëështëe përfunduar. Ashtu siçveprova edhe unënëhartimin e kësaj monografie, duke ditur se janëbotuar me dhjetra shkrime për historinëe alfabetit tëshqipes qënga viti 1844-2007, rreth 1600 studime dhe artikuj, kështu edhe tëtjerëmund tërrokin nëstudimet e tyre aspekte tëtjera tëkësaj teme. Mëngacmuan gjatëperiudhës 1998-2008 disa gjetje tëreja, vepra apo dorëshkrime, qëkishin lidhje me temën time, por duhej tëpërfshiheshin edhe disa studime  me vlerë, ndonjërast edhe tëkritikueshme. Qëllimi im ishte qëhistoria e alfabetit tëshqipes tëishte sa mëe gjerë, sa mëe plotëdhe racionale. Kjo mëbëri qëtëmerrem përsëri me këtëtemë, për tëcilën kam punuar disa vjet individualisht apo nëarkiva dhe biblioteka. Puna ime nuk ia mbyll rrugën tëtjerëve, por me keqardhje vërej se nëshumëraste shfrytëzohet monografia, por autorët harrojnëtëshënojnëburimin bibliografik. Meqëështënjëfushëe gjerë, edhe nëtëardhmen historia e alfabetit tëgjuhës shqipe do tëpasurohet me zbulime veprash dhe dorëshkrimesh tëpanjohura.     

-Keni marrënëshqyrtim dëshmi historike dhe materiale tëshqipes sëshkruar. Cili ështëdokumenti mëi rëndësishëm historik i gjuhës shqip,e qëju e keni përfshirënëmonografinëtuaj?

            -Nuk mund tëanalizohet historia e shkrimit tëshqipes pa u përfshirënëkuadrin historik, prandaj kjo rrugëe gjatë, disashekullore paraqitet këtu e lidhur ngushtëme fatet e historisësëpopullit tonë. Monografia “Udha e shkronjave shqipe”nuk ështëthjeshtënjëhistori, por siçështëvërejtur edhe nga studiuesit, “ështënjëvepër me rrezatim mëtëgjerë, qështrihet edhe nëfushën e historisëkulturore e tëhistorisëpolitike, sepse pasqyron gjerësisht përpjekjet për tëformuar e për tëngritur vetëdijen kombëtare.”Ne kemi shtruar pyetjen: Viti 1555 a ështëzanafilla e shkrimit tëkësaj gjuhe qindravjeçare apo ky kufi mund tështyhet dy-tre shekuj mëparë? Përgjigjja i ka brejtur studiuesit tanëprej vitesh. Nuk mund tëpranohet si kufi shek. XV-XVI, kur popujt e tjerëfqinjëe kanëshkruar gjuhën e tyre disa shekuj mëparë. Kështu ne na ështëdashur tëhulumtojmë, gjithashtu, rrugën e alfabeteve tëtjera për tëzbuluar ngjashmëritë, prejardhjen, burimet dhe pragmatizmin e autorëve tëtyre dhe pastaj për tënxjerrëpërfundime. Do tëkishim kënaqësi tëveçantësikur tëgjurmohej nëantikuaret e bibliotekave shekullore  për tëzbuluar dorëshkrime shqipe, fraza, fjali dhe fjalë, qëdo tëndihmonin për tëhedhur dritëdhe për tënxjerrëndonjëpërfundim për njëtraditëshkrimore para shek.XV-XVI.   

Nëkëtëmonografi, mbështetur edhe nëarritjet e studiuesve nëkëtëfushë, me pranimin dhe shpjegimin si dokument i gjuhës shqipe tënjëfraze nëkomedinëe autorit venecian Tomazo de Mexo ( 1422-1488) qëe kanëquajtur “Fraza e mallkimit”(1483), dokumentet e para tëshkrimit shqip i kemi rreshtuar nëkëtëmënyrë: 1. Formula e pagëzimit(1462), 2. Fraza e mallkimit (1483), 3.Perikopeja e Ungjillit tëPashkës(Shek.XV-XVI), 4.Fjalorthi i Arnold fon Harfit (1497). Pavarësisht nga mendimet qëmund tëjenëjo tënjëjta për vlerësimin e tij, ky fjalorth ka hyrënëdokumentet e para tëshkrimit shqip. Nëmonografi nuk ështënjëdokument qëcitohen, janëdisa probleme qëdebatohen, vepra dhe dorëshkrime tëpaanalizueshme deri mësot dhe ndonjëedhe tëpanjohura. Vlera nuk qendron te njëdokument, por nëgjithëanalizën e bërënëkëtëvepër, duke veçuar Kongresin e Manastirit dhe veçanërisht rolin qëka luajtur nëkëtëkongres Gjergj Fishta, qëmëparëka qenëi mbuluar me heshtje ose i nënvlerësuar. 

-Nëlibër keni dhënëtëdhëna krahasimtare mes alfabeteve tëpërfaqësuesve mënëzëtëgjuhës sonë, si: Buzuku, Matrënga, Budi, Bardhi, Bogdani e ndonjëtjetër, me alfabetin e gjuhës sonëshqipe. Sipas mendimit tuaj, cili nga këta alfabete ka qenëmëafër alfabetit tësotëm tëshqipes?

-Vendi ynë, nëshekullin XVI, ishte nën sundimin osman. U zhdukën dhe u mbuluan nëheshtje  çdo gjëqëkishte tëbënte mëkulturën shqiptare, si monumentet e shkrimit dokumente, akte historike etj. U prishën qendrat e kulturës mesjetare shqiptare. Me gjithëvështirësitëe shumta dhe tëmëdha, lulëzoi njëletërsi me karakter fetar e didaskalik, përfaqësuesit e sëcilës qenëBuzuku, Matrënga, Budi, Bardhi dhe Bogdani. Nëveri, si nëPllanë, Blinisht, Kurbin etj. u hapën shkolla fetare, ku mësimi zhvillohej nëgjuhën shqipe. Klerit katolik, nëkushtet e sundimit osman, i lejohej qënëlibrat e sherbesave fetare tëpërdorej shqipja. Kjo letërsi u zhvillua, kryesisht nëShqipërinëe Veriut dhe kishte njëgjuhëmjaft tëstabilizuar për kohën, mbështetur nëgegërishten veriore.

Historia e shkrimit shqip fillon me autorët e vjetër për hartimin e alfabetit tëshqipes. Gjon Buzukut i takon merita se vuri gurin e parënëthemelet e alfabetit tëgjuhës shqipe duke hapur rrugën e njëtradite shkrimore, qëpastaj, edhe me punën e tëgjithëve, u ngrit nëpiedestal alfabeti i gjuhës shqipe. Punën e nisur nga Gjon Buzuku e çoi mëtej Pjetër Budi, kurse Pjetër Bogdani e ngriti nënjëshkallëmëtëlartë, duke na dhënënjësistem shkrimor mëtëplotëdhe mëtësaktë. Jehona dhe ndikimi i alfabetit tëautorëve tëvjetër do tëndihet tek bashkëkohësit edhe mëvonë. Nëbotimet shqipe ose për gjuhën shqipe gjatëshekullit XVIII, pavarësisht se çfarëkarakteri kanë, u zbatua alfabeti i Pjetër Bogdanit me ndryshime tëparëndësishme. Kështu mund tëpërmendim Kuvendin e Arbënit (1706), Gramatikëne Da Leçes (1716), Doktrinën Kristiane(1743) tëGj. N. Kazazit etj. Nëfillim tëkrijimtarisë, nëpërkthimet dhe nëndonjëkrijim origjinal edhe Ndre Mjeda do tëpërdorë  alfabetin e P. Bogdanit. Kjo ka ngjarë, për mendimin tonë, për dy arsye: e para, alfabeti i P. Bogdanit ka qenëmëi përpunuar dhe mëi saktëdhe e dyta, ka qenëmëafër nëkohëse tëtjerët.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      

Nuk mund tëthemi se alfabeti i autorëve tëvjetër ka qenëmbështetje për alafebetin e sotëm. E përbashkëta e tyre qendron se, si alfabeti i tyre, si alfabeti i sotëm, u mbështet nëalfabetin latin (me përjashtim tëkaraktereve tëveçanta), pastaj ka qenëzgjedhja e grafemave tëcilat kanëndryshuar nga njëri autor nëtjetrin. Gjithashtu u desht viti 1879 qëalfabeti i Stambollit tëpërcaktojëpërfundimisht raportin tingull-shkronjëtëalfabetit tëgjuhës shqipes prej 36 grafemash.

Kështu, alfabeti i shqipes, shtegtoi për njëperiudhëtëgjatëmëse tre shekujsh. Ai u përplas nëdallgëtëshumta, por sëfundi mujti t’i kapërcejëato. Alfabeti me bazëlatine, i miratuar nëKongresin e Manastirit(1908) u mbështet nënjëtraditë, pati si orientim disa zgjidhje tëalfabeteve tëkohës  dhe sëfundi u udhëhoq  nga parimi i zbatuar nëalfabetin e shoqërisë“Bashkimi”tëShkodrës, i përfaqësuar nga Gjergj Fishta  nëpërdorimin e dyshkronjëshave qëpatjetër duhet tëketëluajtur njërol vendimtar. Prandaj kjo rrrugëe gjatëe shkrimit tëshqipes duhet parënëdinamikën e saj ku roli i çdo alfabeti me bazëlatine ka pasur njëndikin diku mëtëvogël, diku mëtëmadh.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

-Përveçgjuhëtarëve tënjohur, qëpunuan për alfabetin shqip, ju keni marrënëshqyrtim edhe tëtjerëthuajse tëpanjohur, si: D. Botiçi. V. Ruso, P. Kupitari, J. Jungu, J. R.Terova, H. A. Ulqinaku etj. Cili ka qenëaktiviteti i tyre për alfabetin tonë?

-Historia e shkrimit tëshqipes duhet tëjetëe saktëdhe tëpërfshihen edhe ata autorëqëkanëdhënënjëndihmesëmodeste nëkëtëfushë. Siçe theksuam mësipër, ne kemi përfshirëtëgjithëata autorë, qënëbotimet e tyre kanësajuar njëalfabet. Për këtëarsye, ne kemi hartuar pasqyra tëtëgjitha alfabeteve qëkemi mundur t’i ndeshim gjatëpunës sonë, tëcilat sot për sot janë80, por përbëjnëmëse 150 alfabete, variante dhe nënvariante tëpërdorura për shkrimin e shqipes. Nëtëardhmen, me prurje tëreja, ato do tështohen. Sigurisht jo tëgjitha kanëtënjëjtën vlerë, disa kanëpasur jehonë, disa jo, por gjithsecila ka vlerën e vet për kohën, prandaj nuk do tëishte e plotëhistoria e alfabetit tëshqipes po tëliheshin jashtëdis autorëminorë. Le t’i përgjigjem drejtpërdrejt pyetjes suaj. V. Dh. Ruso nëvitin 1887 botoi njëabetare prej 104 faqesh me njëtitull tëveçantëqë“e transkrituar”do tëthoshte “Abetare shqip me mësime morale dhe fetare”. Me këtëvepër ai kërkon tëndihmojënëpërparimin e kombit e kjo, sipas tij,  do tëarrihet vetëm duke mësuar. Janëidetëiluministe  qëi jepnin përparësi lëvrimit dhe përhapjes sëgjuhës dhe shkrimit shqip nëmbarëpopullin. Kriteret qëndoqi autori për hartimin e alfabetit tëtij nuk ishin tëdrejta, duke përzier tri sisteme shkrimore dhe duke zbatuar parime tëndryshme. Nëse ka dobësi, alfabeti edhe mund tëkritikohet, vepra sidoqoftënërrethanat ekzistuese tënjëprapambetjeje tëtheksuar arsimore, duhet tëketëndikuar  nëpërhapjen e gjuhës dhe tëshkrimit shqip nëngulimet shqiptare dhe nëvendin tonë, kryesisht nëShqipërinëJuglindore. Njëndër figurat e shquara tëarbëreshëve tëGreqisëpërmendet Anastas Kullurjoti. Përveçkontributeve tëtjera, ai hartoi nëvitin 1882 njëabetar qëshërbeu për përhapjen e gjuhës dhe tëshkrimit shqip. Kjo ishte rrjedhojëe kushteve historike tëkohës qëndihmuan për zgjimin e ndërgjegjes kombëtare edhe te arbëreshët e Greqisë. Kështu mund tëflitet për kontributet sado modeste edhe tëautorëve tëtjerëme pak peshënëhistorinëtonëkombëtare. Jo se këta autorë  kanëluajtur ndonjërol tëveçantënëhistorinëe shkrimit tëshqipes, por e veçanta e tyre ka qenëpërhapja e gjuhës shqipe nëmbarëpopullin tonëdhe tëshkrimit tësaj, pavarësisht se çfarësistemi shkrimor kanëzgjedhur, duke ditur se për shqipen mbështetja nuk ka qenëvetëm nësistemin latin, por ështëpërdorur edhe sistemi arabo-turk, grek dhe sisteme shkrimore tëveçanta.                                                                                                                                         

-Nëmonogarfinëtuaj, ju merrni nëshqyrtim Kongreset gjuhësore tëarbëreshëve tëItalisë. Çfarëroli luajtën këto tubime gjuhësore për njësimin e alfabetit tëgjuhës shqipe?

-Çështja e njësimit tëalfabetit tëgjuhës shqipe nëvitet e fundit tëshekullit XIX po fitonte gjithnjëe mëshumëdimensione tëreja qoftëbrenda vendit, qoftënëngulimet shqiptare. Përpjekje tëveçanta vihen re edhe te arbëreshët e Italisë. Nëveprat e ndryshme, nështyp apo nëkongreset gjuhësore tëorganizuara trajtohet me përparësi ky problem. Edhe nëagimin e shekullit tëri, tek shumëautorëarbëreshëvazhdoi prirja për tëhartuar alfabete apo variante tëtyre, ku spikasin disa figura, si: B. Bilota, Z. Skiro, E. Kremoneze etj., qëjanëpërfshirënëhistorinëe alfabetit tëshqipes. Nëvitin 1904 qarkulloi ndër arbëreshët e Italisë, edhe e përdyjavshmja “Flamuri i Shqipërisë”, njërevistëpolitike, shoqërore dhe kulturore.  Por vlerëkanëkongreset gjuhësore, qëu organizuan nga arbëreshët, si: Kongresi i parëgjuhësor nëKoroliano-Kalabro, më1 tetor 1895, nën kryesinëe Jeronim de Radës. Ky kongres u ndoq edhe nga dy kongrese tëtjera, i dyti nëLongro, më20 shkurt 1897 dhe i treti nëNapoli, më1903. NëKongresin e  Koroliano-Kalabros u vendos qëtëzbatohej njëalfabet i vetëm, ai i De Radës i zbatuar nëgramatikën e vitit 1894, por ky vendim nuk gjeti zbatim. Shkrimtarët arbëreshë, qëshkruan dhe botuan vepra  pas vitit 1895, si dhe njëpjesëe organeve tështypit nuk përdorën alfabetin e De Radës, por hartuan alfabete tëtjera. Edhe nëkongreset e tjera u diskutua për njësimin e alfabetit tëshqipes, pa ndonjëvendim konkret, por duke miratuar idenëse alfabeti i shqipes duhet tëmbështetet nëalfabetin latin. Përdorimi i njënumri alfabetesh edhe nga arbëreshët e Italisëishte njëpengesëserioze për njësimin e alfabetit tëshqipes. por edhe kjo pati vlerat e saj, pasi ngriti alarmin për përshpejtimin e përpjekjeve për njësimin e alfabetit tëshqipes, gjëqëu realizua pak vjet mëvonë, me aktivizimin e shumëpatriotëve shqiptarëbrenda dhe jashtëtrojeve shqiptare. Prandaj, me rastin 107-vjetorit tëKongresit tëManastirit, kujtojmëkëtëngjarje tëndritur tëkulturës, shkollës dhe arsmit shqiptar dhe përulemi me veneracion para atyre patriotëve, qëzgjidhen përgjithnjëçështjen e njësimit tëalfabetit tëgjuhës shqipe.