“2 korriku 1990 ishte ngjarja që gjunjëzoi regjimin”

DW: 25 vjet pas 2 korrikut 1990, ditës kur u ça muri i izolimit me futjen e shqiptarëve në ambasada, ju zoti Demalia ndjeni nevojën e një reflektimi të ri. Përse mendoni se duhet t'i riktheheni kësaj ngjarjeje përmes një libri?

Demalia: Nuk mendoj se është nevoja e një reflektimi të ri, unë i rikthehem kësaj ngjarje dhe do t‘i rikthehem për sa kohë ajo nuk trajtohet si një analizë historike, por trajtohet me falsifikime, apo me teori konspirative tepër të varfra dhe të paargumentuara, nga njerëz, që duan të njollosin këtë ngjarje si pavlefshmëri të një momenti kyç të rolit të kësaj ngjarjeje në goditjen e regjimit të fundit dhe më të egër komunist në Europën Lindore. Ata që e bëjnë këtë, ndjehen keq, jo vetëm se nuk ishin pjesëmarrës në këtë moment, por ishin, për turpin e tyre, shumë syresh që sot kanë marrë flamurin e “disidentit” dhe të procesit të goditjes së regjimit në anën tjetër të barrikadës si onturazh i Ramiz Alisë për proçesin e “demokratizimit” të vendit. Këta ishin elita intelektuale e regjimit komunist, të cilët nuk kanë dhe një zë të vetëm publik në përkrahje të kësaj ngjarje në atë moment. Në një kohë që kriza e ambasadave ishte në faqet e para të mediave botërore dhe në tavolinat e diplomatëve të kancelarive perëndimore si një krizë që kërkonte zgjidhje të menjëhershme, intelektualët rrinin të squllur ose dhe më keq, damkosnin me gjuhën e regjimit të strehuarit në ambasada.

Kjo ngjarje nuk pati as përkrahje nga elita intelektuale e as nga masat që ishin ende të frikësuara. Kjo i dha kohë regjimit me intelektualët e “demokratizimit” të përgatisnin pluralizmin e emëruar politik. Sot pas 25 kjo reflektohet si një krizë mosfunksionimi demokratik, si një krizë morale, sociale, politike, shtetërore permanente me sundim klanor autoritarist.

DW: Ku jeni fokusuar më shumë tek libri i ri „Guri i fundit i dominosë“, kemi të bëjmë me kujtime tuaja apo dëshmi nga protagonistë të atyre ditëve?

Demalia: Libri është i bazuar mbi një fletore shënimesh botuar me shpejtësi në vitin 1995. Distanca në kohë, eksperienca e fituar, por sidomos mbledhja e shumë dokumentave dhe materialeve që në atë kohë ishte e pamundur, ka bërë që ky libër të jetë i plotë, me ngjarje që i kam përjetuar vetë. Kryesisht libri i kushtohet periudhës janar-korrik deri ditën kur u larguam nga Shqipëria. Ngjarja e ambasadave dhe as 2 korriku nuk mund të merren të veçuara nga gjithë konteksi i zhvillimit të ngjarjeve pararendëse. Do ta quaja një libër dokumentar, ku “kamera” ka filmuar ato momente të asaj periudhe me ballafaqime, përplasje, rebelime, revolta. Shumë njerëz të regjimit dhe shkruesit e kohës mohojnë ato ç'kanë shkruar dhe vepruar në atë kohë duke manipuluar e ngatërruar me qëllim për ta fallsifikuar të vërtetën, për të fshirë kujtesën historike. Ky është falsifikim i historisë, e në këtë pikë historianët dhe intelektualët kanë një përgjegjësi të madhe, mendoj unë.

DW: Po, në parathënie ju flisni për manipulime me historinë, duket se nuk jeni dakord me mënyrën se si e kanë trajtuar ndryshimin e madh e rënien e komunizmit në Shqipëri. Çfarë i ka munguar këtij trajtimi sipas jush, një dëshmitari të kohës?

Demalia: Ngjarja e ambasadave është një moment historik dhe i rëndësishëm për zhvillimet e mëvonshme. Mënyra e trajtimit të ngjarjes së ambasadave më sjell ndërmend një citat të Mithat Frashërit mbi historinë: “Kur të gjykojmë historinë tonë duhet të largohemi nga të qënit shqiptar. Duhet të ç'vendosemi në vendet ku zhvillohet historia, ngjarjet, kohën dhe konteksin historik. Këtë duhet t'ja mësojmë studentëve, me të këqijat, me gabimet dhe vlerat që kemi në rrugëtimin tonë historik. Përndryshe, do t'i mësojmë histori të rremë dhe folklorike…pra, ata nuk do të ballafaqohen me të vërtetën dhe nuk do të njohin realitetin tonë historik. Kjo është detyrë e historianëve dhe intelektualëve.” Por a e kanë gjykuar historianët tanë me këta parametra historinë? Jo. Historinë ne e kemi shembur, shkatërruar, kemi djegur dokumente, arkiva, e kemi ndërruar atë sipas sundimeve ideologjike, politike, klanore të radhës.

DW: Ju përdorni në fillim të librit një citat të George Orwellit. Për ta shkatërruar një popull mjafton t'i ndalosh të kuptuarit e historisė. Mendoni se kjo ka ndodhur me shqiptarėt pas rënies së diktaturës?

Ilir Demalia një nga refugjatët e ambasadave në korrik1990

Demalia: Kjo ka ndodhur jo vetëm me historigrafinë komuniste dhe postkomuniste por dhe më herët. Kjo është arsyeja e mungesës së kujtesës historike që sjell mungesën e gjykimit real të historisë dhe si rrjedhim mungesën e penalizimit të së keqes, krimit që shfaqet dhe në këtë tranzicion komunist Jemi në këtë gjendje, pikërisht, sepse historia jonë nuk është trajtuar si shkencë historike ashtu dhe siç duhet të jetë, por si frymë e sundimit të radhës për vazhdimësinë e sundimit klanor dhe aspak për funksionimin e shtetit të së drejtës dhe demokracisë -liberale që është baza për funksionimin dhe vazhdimësinë e shtetit.

DW: Kujt doni t'i drejtoheni më shumë me këtë libër, brezit të ri për të njohur historinë nga dëshmitarët e kohës, apo ish-elitave të regjimit për t'iu kujtuar rrjedhën e ngjarjeve nga nje 2 korriks…siç u quajt ai grup njerëzish që theu murin e ambasadave?

Demalia: Unë i drejtohem të vërtetës së mbuluar apo trumbetuar me folklorizëm dhe inflacionin për këto ngjarje, duke ofruar këndvështrimin tim. Gjithçka aty është e faktuar dhe e dokumentuar. Sigurisht ky libër është edhe një reagim karshi manipulimit të këtyre ngjarjeve nga elitat e ish- regjimit. Jo vetëm si dëshmitar dhe pjesëmarrës në ato ngjarje, por edhe si një qytetar e kam obligim të vërtetën.

DW: 2 korriku ishte sinjali i parë i fortë i kthesës së madhe. Si mendoni, a vlerësuar sa duhet kjo ngjarje dhe ndikimi i saj në zhvillimet e mëvonshme politike që sollën edhe rrëzimin e sistemit komunist?

Demalia: Padyshim ngjarja e ambasadave, është një moment me impakt të paparë deri në atë kohë kundër regjimit dhe moment historik në historinë e Shqipërisë. Ishte ngjarja që e gjunjëzoi regjimin, por nuk pati përkrahje. Ndryshoi sistemi apo u ndryshua sistemi kjo është një temë e gjatë, por tranzicioni i gjatë dhe gjendja e sotme politike, sociale tregon se ndryshoi dekori por jo aktorët, që nga kasketat kineze, vunë në kokë kapelet “cowboy”. 

DW: Zoti Demalia ju ishit një i ri që bëri një hap të guximshëm me shumë rrezik madje, futjen në ambasadën gjermane. Si e vlerësoni tani pas 25 vitesh këtë hap?

Demalia: Ai hap ishte një arrati drejt lirisë, njeriu merr guximin dhe kurajon nga instinkti i lirisë që është më i zhvilluar sigurisht tek të rinjtë dhe tek njerëzit më të prirur drejt sfidave, ku zakonisht, “gavroshët” janë të parët. Vlerësimi im është që këta “gavroshë” diskredituan dhe gjunjëzuan regjimin e asaj kohe dhe më vonë dhe me valët e mëpasshme të emigracionit u bënë ndihmë e fortë ekonomike për Shqipërinë duke arritur deri në shifrat 40% të GDP-së, kaq të larta ishin prurjet e emigrantëve.