“Të Paekspozuarit” – “Kulla e Edi Ramës”, Arkitekti Di Nardo: Shkatërrimi i “Qemal Stafës” një tmerr që s’duhet të ndodhë

Gazetarë dhe aktivistë të Shoqërisë Civile ndalohet të hyjnë në sallë. Kryeministri është i dashuruar me kullat ndaj e do stadiumin.

Debati pro dhe kundër për stadiumin e ri. I ftuar në studio profesori fiorentin i arkitekturës, Paolo Di Nardo.

Deklaratat kryesore në materialin filmik “ Kulla e Edi Ramës”

Bushati: Ajo që ndodhi atje ishte një skandal i vërtet
Lubonja: Sjellje të tilla mbajnë era regjimi fashistoid
Lubonja: Ne shkuam pasi na ftoi deputeti socialist Fidel Ylli
Bushati: Njerëz anonym me këmisha të zeza na ndaluan të hyjmë
Bushati: Projektin duhet ta mbrojnë arkitektët jo politikanët
Lubonja: Gazetaria po përdoret për të shantazhuar njerzit
Lubonja: Bojaxhiu sulmohet nga të gjithë sepse nuk është pjesë e bandave
Lubonja: Bandat e Ilir Metës, Sali Berishës dhe Edi Ramës sulmojnë këdo që godet sistemin
Bushati: Edi Rama po përçudnon demokracinë, me sjelljen e tij ndaj shoqërisë civile
Lubonja: I kujtoj Ramës se edhe Hitleri ka ardhur në pushtet me vota
Lubonja: Rama ka frikë sepse nuk ka mazhorancën e vërtetë
Bushati: Fatkeqësi për shqiptarët që Kryeministri bën teatër
Di Nardi: Duhet të shohim një projekt për të vlerësuar
Lubonja: Rama ka pyetur vetëm veten e tij dhe oligarkët me të cilët do ndaj lekët
Di Nardo: Duhet thënë, boll më me kulla
Bushati: Kryeministri Rama i ka imponuar arkitektit atë kullë
Bushati: Edi Rama babai i kullëzimit të Tiranës
Bushati: Premtimi i Ramës në zgjedhje ishte zero ndërtime në Tiranë
Lubnja: Këto kulla nuk janë harmoni me qytetin
Bushati: Ndërtimi i kullave pa një plan urbanistik, sipas meje është krimi I Edi Ramës

Intervista minutë pas minuti

Rakipi: Një djalosh i ri nga Firence, Gherardo Bosio, erdhi në Shqipëri, bashkë me një grup tjetër arkitektësh romanë, për të ndërtuar qendrën e Tiranës, një qendër si të thuash, të kryeqytetit të Ballkanit.

Ishte një vepër e jashtëzakonshme, për ne shqiptarët, por edhe në Ballkan, ishte një vepër që i përkiste një ideologjie, të kohës së fashizmit, por ishte edhe një mrekulli arkitektonike. Ishte një punë mjaft e mirë të italianëve të asaj kohe, të cilët i lanë Tiranës një vepër monumentale, ansamblin e qendrës së Tiranës, që ne e kemi ende sot. Pothuajse një shekull më pas, një kryeministër shqiptar, thërret një tjetër arkitekt nga ky qytet, nga Firence, Marco Casamontin, për të shembur një pjesë të këtij ansambli dhe për të drejtuar një projekt tjetër. Për të shembur stadiumin Qemal Stafa dhe për të ndërtuar mbi rrënojat e këtij stadiumi një stadium që do të quhet “Arena Kombëtare”.

Një diskutim i madh, jo vepër për stadiumin, por për atë çka ndodhur në Shqipëri, atë që ne e quajmë masakër urbane hyn dhe goditja ndaj kompleksit të ndërtuar nga italianët, pothuajse një shekull më parë. Jam unë sot, me një arkitekt të njohur, një profesor të universitetit të Firences, profesor Paolo Di Nardo, për emisionin e mbrëmjes së sotme. Ai e njeh Shqipërinë ka qenë këtu dhe unë do të bisedoj këtu për stadiumin “Qemal Stafa” dhe për problematika të tjera që ai ka parë dhe njohur në Shqipëri.

Rakipi: Jeni bërë i njohur në Shqipëri, me një shprehje të lëshuar ditët e fundit, që ‘do të lidhem me zinxhir nëse do të ndërtohet stadiumi i ri’. Përse e bëtë këtë deklaratë?

Di Nardo: Rrjetet sociale në këtë fazë të jetës globale janë mjete për të komunikuar, koncepte dhe për të reaguar, ndaj zhvillimeve, lajmeve. Dhe si të gjithë rrjetet sociale, ka një shpejtësi leximi dhe të bësh komentin. Dhe, në këto rrjete duhet të jemi sintetikë, pa bërë shumë bisedë, pa ditur akoma se kush e kishte bërë këtë projekt. Por unë e njoh Shqipërinë dhe Tiranën, dhe nëse do kisha mundësi, do të kisha pasur një emër shqiptar, se kam 13 vite që vij në Shqipëri dhe jam i dashuruar pas këtij vendi. Kur dëgjova se bëhej fjalë për shkatërrim, për prishje, pavarësisht se është stadiumi i Bosios, apo se diçka tjetër që ka histori, para konceptit të shkatërrimit unë rebelohem. E para gjë që thash, që është batutë tipike fiorentine, se do të lidhem pas stadiumit, është një metaforë për të thënë që unë gjithmonë mbroj historinë e vendit tim, e Europës, dhe e Shqipërisë, sepse Shqipëria është e binjakëzuar me Italinë. Pra rebelohem para çdo koncepti shkatërrimi.

Rakipi: Natyrisht, për t’ju thënë edhe diçka shqiptarëve.

Di Nardo: Sigurisht ishte për të lëshuar një sinjal, sepse kam parë të vinte një qëndrim që lidhet me respektin e historisë edhe shpesh kur harrohet historia. Nuk mund të harrojmë se Tirana, e konceptuar nga italianët fillimisht, shumës shpesh kjo ide qyteti tejkalohet, apo keqinterpretohet me ndërhyrje që zgjidhin problemin fillimisht, por nuk hyjnë në një koncept qyteti më të gjerë.

Di Nardo: Rebelohem ndaj konceptit të çdo prishje

Rakipi: Ju thatë që keni 13 vjet në Shqipëri dhe keni një raport me Tiranën. Cili është mendimi juaj për këtë qytet, për mënyrën sesi është ndërtuar?

Di Nardo: Në këto 13 vjet kam parë që të ndryshojë shumë Tirana, në të mirë dhe në të keq. Së fundmi nuk gjej Tiranën që kam gjetur 13 vite më parë, sepse nga dhoma e Hotel Tiranës, situata ka ndryshuar shumë. Rebelimi im ka të bëjë pikërisht se mund të ndryshohet komplet koncepti i qytetit.

Rakipi: Bosio, Basini dhe Di Fausto, janë arkitektët që pothuajse një shekull më parë ndërtuan atë që mbeti krenaria jonë, për gjith këtë kohë. Çfarë është për ju ky ansambël, çfarë ishin vlerat e tij, sepse sot një pjesë të tyre nuk i kemi.

Di Nardo: Ndërtimi i kullave është kulturë e vendeve aziatike, jo mesdhetare

Di Nardo: Janë vlera të një kulture mesdhetare, në të cilën ka disa raporte shumë të sakta dhe shumë precize, mbi sheshe dhe objekte, ku është i rëndësishëm koni i shikimit. Në rastin e Tiranës janë të rëndësishme polet e fuqisë, polet e kulturës, ku ka një vizitim qyteti shumë të përcaktuar që mund të gjendet në shumë qytete të tjera në zonën mesdhetare. Kjo situatë kulturore ka dhënë një identitet të ri, të një qyteti të rëndësishëm që është Tirana në Ballkan.

Rakipi: Në atë që ne e quajmë tranzicioni në Shqipëri, që po zgjat shumë, 25 vjet, ndërhyrja në këtë kompleks është shumë e madhe. Janë mpleksur elementë modern, të kohës dhe kompleksi i vet. A ekziston më ky kompleks i 100 viteve më parë, apo është shformuar? Si janë bërë këto ndërhyrje, janë brutale, janë goditje, apo përpjekje për asgjësim?

Di Nardo: Po ju përgjigjem me shembullin e Firences që është i binjakëzuar me Tiranën. Në Firence nuk është bërë kurrë ajo që po bëhet në Tiranë. Në Firence ka një raport shumë të rëndësishëm mes qytetit dhe kodrave përreth. Kemi pasur një fat pas luftës që një arkitekt ka bërë planin urbanistik dhe ka vendosur se nuk duhet të jenë ndërtesa të larta në qytet dhe vetëm një ndërtesë, që është një kupolë e famshme, besoj se është më e larta. Kemi pasur fatin që kemi gjetur një njeri kulture që ka kuptuar kuptimin e qytetit. Në Tiranë kjo gjë s’ka pasur mundësi të ekzistojë, pavarësisht se ka pasur interes në planin e trashëgimisë historike. Në vitet është shndërruar Tirana.

Rakipi: Ne Shqiptarët nuk kemi parë një projekt të vërtetë. Kemi parë një vizatim tredimensional. S’është se kemi një projekt konkret. Nuk është transparente situata. Por një fiorentin, Marco Casamonti, thuhet se ka bërë këtë projekt. Ju njiheni me këtë, dhe a keni biseduar me të?

Di Nardo: Unë e njoh shumë mirë këtë arkitekt dhe studion e tij, që është një nga studiot më të mira arkitekturore, më të rëndësishmet. Në vitet e fundit kanë bërë një vepër arkitekture shuam të vlerësuar, që është një kantinë e verërave, ku brenda gjendet sensibiliteti historik i arkitekturave dhe vlerave fiorentine. Kështu që e njoh mirë, si dhe aftësitë kulturore të kësaj studioje. Personalisht se kam parë projektin, kam parë një video dhe natyrisht, për të dhënë një vlerësim, që është i limituar, në një komunikim por jo totalisht për projektin se nuk e njoh.

Rezervohem për të parë projektin dhe për të dhënë një gjykim të saktë.

Di Nardo: Nuk duhet prishur stadiumi aktual

Rakipi: Ju e njihni veprat e italianëve që kanë punuar në Shqipëri në vitet ’40. A duhet prishur stadiumi “Qemal Stafa”. Dhe, a duhet të ndërtohet një tjetër stadium i atyre përmasave në atë vend?

Di Nardo: Ju përgjigjem si në pyetjen e parë, që a duhet të lidhem. Nuk duhet të shkatërrohet ky stadium. Problemi ku duhet dhe si bëhet është një problem politik sigurisht duke pasur një qëndrim kulturor se po shtojmë një vlerë historike dhe jo ta prishim. Unë nisem nga ky qëndrim dhe pastaj duhet të ketë një debat dhe pastaj nj projekt, që bëhet nëpërmjet shoqërisë civile.

Rakipi: Ideja juaj është që ai nuk duhet të prishet, pasi është vepër edhe e një ansambli të plotë. Nëse bie një vepër, duhet të bjerë i gjithë ansambli. Si puna e organizmit, po ti heqësh një pjesë, nuk është më ai organizëm.

Di Nardo: Jam dakord dhe do të thoja në aspektin pozitiv, jo vetëm që nuk duhet shkatërruar secila ndërtesë që mund të bëjë një qytet, por duhet ti rikuperojmë, ti restaurojmë. Ti risjellim shndërrimin në origjinal, gjithmonë duket pasur një qëndrim mbi qytetin.

Rakipi: Profesor Di Nardo, kryeministri Rama ka thënë saktësisht, në ligjëratë të drejtë; Kulla në stadium është një element i kërkuar me këmbëngulje nga arkitekti Casamonti. E citova fjalë për fjalë. Si e mendoni ju këtë? A mundet një arkitekt të urdhërojë një vendim të tillë?

Di Nardo: Arkitekti që thashë në dëgjesën publike, është si një rrobaqepës, të cilit i jepet stofa dhe bën një veshje për personin. Nëse e bën shumë të gjerë, është i gjerë, nëse rri ngushtë, rri shumë keq. Unë mundohem të kuptoj nga imazhet dhe shpresoj që kulla të ketë të njëjtin funksion siç ka kulla në stadiumin e Firences, sepse zakonisht në arkitekturat e stadiumeve të viteve ’30, ka gjithmonë një element vertikal, që është një element shumë i hollë, i lehtë dhe simbolik. Nëse flasim për kullën që është si shenjë komunikimi për një vend, mund të shkojë mirë. Nëse ajo është një kullë zyrash funksionale, koncepti është totalisht i ndryshëm.

Rakipi: Profesor, le ti lëmë për një moment hapësirë imagjinatës. Nëse Bosio do të ngrihej sot për pak minuta dhe do të shihte Tiranën. Çfarë mendoni se do të thoshte?

Di Nardo: Besoj se do të kishte vënë “syzet” e kalit për të mos parë anësoret, por për të parë drejt Bulevardit dhe jo muret kryesore.

Di Nardo: Unë e kontestoj planin francez

Rakipi: Po ju çmendoni, ju personalisht?

Di Nardo: Unë mendoj se ndoshta ka një gabim themelor që e ceka pak më parë. Pas një qyteti ka gjithmonë një strukturë të fshehtë, një vizatim të fshehur. Se fundmi kam njohur një studiues australian që më tha se Firence është e bukur, pasi është e përbashkëta, e organizmit të saj. Ka një vizatim poshtë Firences, që i referohet kontekstit, gjenive që kanë qenë në atë qyte. Sot në Tiranë një koncept ka, ekziston. Është ai që duhet të mbrojtur. Batuta ime është që Bosio vë “syzet” e kalit për të mos parë përreth, duhet parë me kujdes. Se këtu nuk ka pasur ide qyteti, por ka pasur ndërhyrje të vogla që kanë tentuar të zgjidhin probleme fragmentare dhe jo duke pasur një mendim mbi gjithë qytetin. Plani Francez, PSH, unë e kontestoj. Nuk mendoj që duhet të vendosim kulla për të krijuar mure të qendrës me periferinë. Sepse ky është një koncept që denatyralizon Tiranën si një qytet i hapur horizontal. Nuk e di sesa kulla janë, katër pesë, gjashtë apo tetë, dihet që nuk mund të bësh në një qytet tetë kulla në mënyrë kaq radikale.

Rakipi: Po Marco Casamonti ka një kullë në Tiranë, të nisur pak kohë më parë, po në qendër, e mbetur ashtu. E emërtuar si kulla e gjelbër, por ndërkohë që është një gri që i rri shumë keq atij vendi aty. Nuk e di, a e keni parë?

Di Nardo: Unë besoj se gjithmonë mendoj para se flasim ta gjykojmë, duhet të shohim arkitekturën. Nëse do të marrim kullën si personale, është objekt i mirë.

Rakipi: Në vendin ku është.

Di Nardo: Unë them që nëse do të ishte vetëm ajo, do të ishte mirë. Nëse do jenë edhe 8 të tjera, dhe nëse shoh të tjera, apo kontekst kullash, jam i preokupuar.

Rakipi: Profesor, ju jeni një arkitekt në Firence, Casamonti është një i tillë sot. A d guxonte ndokush, ta bënit një vepër të tillë në Firence, edhe sikur tjua kërkonte një pushtetar?

Di Nardo: Unë mendoj që nëse që unë ose Marco që do të shembnin stadiumin komunal të Firences, askush s’do ta klithe lejuar ta bënim diçka të tillë.

Rakipi: Ansambli i Tiranës është i lidhur e arkitekturën totalitare dhe fashiste në Shqipëri. Arkitektura në përgjithësi është ideologji, kështu ka qenë në të gjitha kohërat. Çfarë vendi zë sot ajo në debatin ndërkombëtar mbi trashëgiminë?

Di Nardo: Kjo është një pjesë e historisë. Qyteti është një libër i bërë prej guri, i përbërë prej kapitujsh tradite dhe modernitetesh që janë e njëjta gjë identike. S’mund të zgjedhim se çfarë është mrië apo keq. Ndoshta pasuria e Tiranës qëndron në të pasurin e shumë shtresave të historisë. S’mund të themi se kush është më e mirë. Për këtë arsye, kjo lloj arkitekture duhet të ruhet dhe duhet të rezervohet. Ajo që më vjen keq është se nuk e ruajmë. Dhe nuk mund ta zëvendësojmë me diçka tjetër. Flas për Operan, Pallatin e Kulturës, që janë në vende të rëndësishme në shesh. Dhe duhet të qëndroj aty se është pjesë e historisë së Tiranës.

Rakipi: Është folur për një tendencë për afrim dhe kontekstualizim arkitektonik që përpiqet të gjejë Bosio, por dhe arkitektët të së njëjtës periudhë, në arkitekturën në Shqipëri. Ka elementë të vërtetë të arkitekturës shqiptare, në arkitekturën e Bosios?

Di Nardo: Mendoj se madhësia e Bosios është pikërisht që arrin të bëjë një sintezë me kulturën e vendit. Marr shembullin e Universitetit, që kuptohet që s’ka nevojë të lexosh një libër që aty brenda ka një pallat fiorentin, Mediçi Rikardi, që është përzierë me një element të rëndësishëm arkitektonik shqiptar, siç është kulla e veriut dhe është pikërisht kjo sintezë që përbën forcën te Bosio, që ka arritur ta bëjë në kaq pak vite, në kaq pak jetë, sepse ka vdekur shumë i ri dhe ka pasur një kapacitet të madh për sintezë.

Rakipi: Në mënyrë sintetike, ku qëndrojnë vlerat urbane dhe arkitektonike të ansamblit italian që kemi në qendër të Tiranës?

Di Nardo; Në raportet, në hapësirën publike me atë private. Në faktin që sheshi është si një dhomë, ky është një koncept sheshi shumë mesdhetar. Kjo është pasuria jonë e madhe, kjo është banka jonë dhe unë them gjithmonë se kinezët kanë lekët dhe ne kemi kulturën.

Rakipi: Ka ngjashmëri me sheshe të tjera në Itali, ky kompleks?

Di Nardo: Të themi që ka ndjeshmëri tipike të kësaj piace në Rome, se periudhat janë të njëjta.

Rakipi: Stadiumi kombëtar “Qemal Stafa”, çfarë rëndësie ka në tërësinë e kompleksit monumental.

Di Nardo: Është i rëndësishëm se bën pjesë në ato pole që në të re redaktorët e planit në kohë e kanë konsideruar. Bosio hapësirën sportive e konsideron si një pikë finale të aksit dhe për të ishte shumë e rëndësishme.

Rakipi: Mund të mësojmë më shumë mbi zgjidhjen arkitektonike të Bosios? Pjesën që ai ka, deri te hotel Dajti? Diçka për zgjidhjen arkitektonike që ai ka bërë.

Di Nardo: Janë të gjitha arkitektura ku thjeshtësia është sinteza e kompleksitetit. Këtë vetëm arkitektët e mëdhenj mund ta bëjnë. Arkitektura që nuk bërtasin,që kanë raporte, harmoni, relacionie, si në fasadë ashtu edhe me hapësirën e jashtme. Kjo është struktura e fshehur në Firence dhe ka të bëjë vetëm me rikuperimin e saj dhe në këtq aspekt, Bosio ka imagjinuar me të vërtetë shumë mriz se cila është metafora e qytetit.

Rakipi: Ju folët dje në një takim me shoqërinë civile në Shqipëri harmoninë e një qyteti, përgjithësisht për Firencën. Keni 13 vjet që vini në Shqipëri, njihni mjaft mirë ansamblin italianëve. Çfarë ka ndodhur me 25 vitet e goditjes së tranzicionit në Shqipëri. Shihni ju ndonjë harmoni mes kompleksit italian dhe të veprave të sotme?

Di Nardo: Përsa i përket pjesës së viteve ’30, duhet që të mos demonizojmë ndërhyrjen arkitektonike të komunizmit. Në këtë rast, arkitektura komuniste kishte dëshirë për të bërë një ndërhyrje në lidhje me ideologjinë, por gjithmonë ka pasur një rregull. Ndërsa vitet e fundit ndërhyrjet janë bërë fragmentare dhe që kanë bërë të pamundur të zgjidhin konceptin e gjerë të qytetit.

Rakipi: A ka një qëndrim të gjerë të Bosios me zonën historike dhe peisazhin natyror të Tiranës. Atë që gjeti ai ayt, dhe me Shqipërinë në përgjithësi?

Di Nardo: Sigurisht. Ndërsa isha në avion, po lexoja një libër dhe gjeta një frazë të Di Faustos që është edhe thjeshtësia e arkitektit që sjell një kulturë nga një vend në një vend tjetër. “Jo një gur është i vënë nga mua në një vend tjetër, pa qenë i mbushur më parë me vendin. Më përpara të njohim vendim dhe më pas vepra bëhet e imja”, ky ka qenë qëndrimi i Di Faustos apo Bosios.

Rakipi: Profesor, një pyetje direkte. Nëse unë do ju dorëzoja tre fotografi, tre dimensionale, dua që të më rrëzonit këtë stadium dhe të më bënit një stadium tjetër. Ju do të ma bënit këtë? Veprën t’jua kërkoja unë, ashtu siç e dua unë.

Di Nardo: Unë shpresoj të mos jetë bërë pyetja e tillë nga ai që vendos si duhet bërë. Nuk besoj vetëm unë, por asnjëri s’mund të kishte pasur mundësi ti përgjigjej një pyetje kaq të fortë që të bëjë një projekt duke prishur. Shpresoj që mbrapa të ketë një mendim të ndryshëm. Duke njohur arkitektin në këtë rast, s’mendoj se ka qenë tamam kështu. Para se të bësh një gjë të tillë, duhej pasur debat.

Rakipi: Përse jeni kundër projekt idesë, sepse ndërtuesi që ka fituar, më tha projekt ide. Përse jeni kundër këtij projekti. Kush është arsyeja thelbësore që të mos bëhet ky ndërtim? Prishja dhe ndërtimi në këtë vend.

Di Nardo: Të themi që unë jam kundër metodës, ose gjithsesi doja të kuptoja metodën se kur bëhen ndërhyrje duhen debatuar. Në këtë pikë unë kam kritikën time që është një sugjerim që i drejtohet politikës, nëse ky vend do të ndërtojë, duhet fillimisht të mendojë që duhet gjithmonë të debatojmë me arkitektët e Shqipërisë, me shkrimtarët, filozofët apo gazetarët, se çfarë koncepti duhet të kemi për qytetin. Dhe mund të bëhet me shumë mënyra, me universitet etj. Kjo mendoj që mungon në Shqipërinë e këtyre 25 viteve. Ekziston edhe kjo kulturë që të prishim atë që ka qenë më përpara dhe të ndërtojmë të ardhmen dhe kjo do të thotë që ne e kemi mirë dhe ata që kanë qenë më përpara e kanë pasur gabim. Dhe kjo nuk është e drejtë.

Rakipi: Profesor, Casamonti është nga qyteti juaj, kolegu juaj. Natyrisht etika në këtë rast është element i rëndësishëm. Por unë jam në detyrën e gazetarit dhe jam i detyruar t’ju pyes. Nuk kuptoj, më duket idioteske. Casamonti thotë në një shkrim të vetin, që nuk duhet ndërtuar stadiumi në periferi, por ai duhet të qëndrojë në qendër të Tiranës, sepse kështu dikton tradita dhe historia. Por Casamonti, në mënyrë të çuditshme, shkon pikërisht kundër traditës dhe historisë. Tani ka një problem, se ky arkitekt ka një detyrim për kryeministrit tonë, ose na kujton ne për budallenj. Ai thotë që brenda një fraze kundërshton veten. Çmendoni ju?

Di Nardo: Unë mendoj që kjo është maja e problemit, në të vërtetë kur bëhen këto ndërhyrje, më përpara të japin infrastrukturë, pasi një stadium sjell shumë njerëz. Unë nuk shoh infrastrukturë brenda në qytet. Brenda kësaj logjike, do mendojmë më parë sesi do funksionojë. Është e rëndësishme si do shkojmë në stadium, si do ta shfrytëzojmë atë. Le të fillojmë të mendojmë për një infrastrukturë më para dhe të mendojmë më pas se ku duhet të jetë më pas.

Di Nardo: Prekja e fasadës së stadiumit prish të gjithë kompleksin

Rakipi: Në mënyrë të çuditshme kemi të njëjtin propozim të kryeministrit dhe të Casamontit. Fasada aktuale, thonë të dy, do të integrohet brenda stadiumit të ri si do hyjë brenda stadiumit kjo fasadë?

Di Nardo: Në arkitekturë, ka ndërhyrje që ka futje të modernitetit brenda, të historisë, dhe shumë shpesh vinë arkitektura interesante, brenda konceptit. Në këtë rast duhet të shoh të sëmurin. Unë dua të shoh projektin. Duhet parë si do realizohet ky lloj koncepti.

Rakipi: Ne kemi vetëm një video që e shfaq kryeministri në rrjetet sociale. Psh, pasazhet me gurë, të kullës shqiptare, si mund të përshtaten me këtë të kuqen e madhe që fillon nga jashtë stadiumit deri brenda. Mund të futet fasada e Bosios?

Di Nardo: Kjo është fuqia dhe limit i simulimit me imazhet. Sepse gjithmonë gjërat e bukura mund të bëhen të shëmtuara dhe anasjelltas. Edhe kjo duhet parë me shumë kujdes me detaje dhe jo të gjykojmë nëpërmjet imazheve.

Di Nardo: Shkatërrimi i “Qemal Stafës” një tmerr që  s’duhet të ndodhë

Rakipi: S’është vetëm fasada, por janë edhe të gjithë elementët e tjerë që përbëjnë stadiumin, që janë në kompleksitet. Edhe ato do të prishen të gjitha. Çfarë ndodh në këtë rast, pas këtij shkatërrimi dhe me ndërtimin e ri.

Di Nardo: Rikthehem në pyetjen e parë, në mënyrë metaforike unë them se lidhem pas gurëve të stadiumit. Sepse, të mendosh se do të shkatërrohet qyteti, për mua është një tmerr dhe shpresoj të mos ndodhë. Ekziston mundësia që ta restaurosh dhe ta integrosh, me ato funksione që janë.

Rakipi: Meqë keni ardhur shpesh në Shqipëri, ju jeni informuar se kryeministri ynë është entuziast për shumë ndërtime të tjera në të gjithë vendin. Duket se është një ves që i ka mbetur që nga koha kur ka qenë kryetar bashkie. Çmendoni ju, ç’punë ka kryeministri me këto gjëra? Kryeministri juaj, Renzi, merret me ndërtimet në çdo vend në Itali?

Di Nardo: Zakonisht jo, sepse secili nga ne duhet të bëjë zanatin e vet. Secili nga ne ka ngarkesat e veta të punës. Dhe nëse politikani bën politikën, ai ka përgjithësi për politikën dhe arkitekti për arkitekturën.

Di Nardo: Markiza te Kryeministria, mund të vendoset vetëm për Krishtlindje

Rakipi: Profesor, ju keni parë qendrën, ku janë shtuar disa vepra që nuk ka guxuar as diktatori Hoxha. Keni parë një strehës, Markiza quhet, në hyrje të kryeministrisë. A e keni parë, ç’është kjo, ç’mëndoni? Ajo do të jetë gjithmonë, se ka vënë për një kohë të shkurtër.

Di Nardo: E di vetëm tani që është përgjithmonë, unë kur e pash për herë të parë, kur ka një ndërhyrje vepra arti, dhe mendova se do jetë për një periudhë të shkurtër.

Di Nardo: Ndriçimi i një kompleksi duhet të kryhet nga poshtë

Rakipi: Dje më thatë se ajo mund të vendoset për Krishtlindje. Po kemi edhe vepra të tjera, po të vini nga Rinasi në mbrëmje, ai e ka mbushur me drita të kuq, me toptha anës, me palma. Është këndvështrim personale i kryeministrit. Siç thotë Emanuel Kanti, kryeministri përpiqet të na thotë shikoni ashtu siç shoh unë, atë po ju ndërtoj. Në Itali a mund të ndodhte kjo gjë, që të urdhërohen italianët siç sheh Mateo Renzi. A është e drejtë kjo gjë?

Di Nardo: Janë dy pyetje. Bosio ka dhënë edhe mënyrën sesi duhet ndriçuar ky plan. Dritat duhet të vinë nga poshtë, duhen parë librat përse Bosio jepte këto direktiva. Nëse njëri mund të bëjë ndërhyrje edhe mund të gabojë. Monumentet janë të bardha dhe reflektojnë dritën. S’ka llampadarë. Porsa i përket krahasimit me Italinë, jemi mesdhetar dhe të ngjashëm. Po kemi histori të ndryshme. Mendoj se Renzi ka bërë ndonjë ndërhyrje të tillë, s’di ndonjë rast të ngjashëm.

Rakipi: Në rastin e Markizës, drita vjen nga brenda. Është drita që na jep ne kryeministri. Nuk vjen as nga poshtë as nga lartë. Vjen nga vendi ku është kryeministri ynë. Domethënë na jep dritë edhe ne.

Ju keni shprehur një mendim edhe për planin francez, të aplikuar nga zoti Rama kur ishte kryetar i Bashkisë së Tiranës. Sa e ka dëmtuar qytetin e Tiranës ky plan?

Di Nardo: Unë mendoj që ky ishte një rast për të folur për qytetin dhe të bëhej një plan i vërtetë. Ky ka qenë gabimi i parë në planin francez. Për mua, nuk merr atë përulësi që kishte arkitekti Di Fausto, të kuptonte vendin dhe janë sqaruar disa elementë që mund ti gjejmë në disa në Azi, Zelandë të re etj, që janë larg nesh. Ndoshta ky ka qenë gabimi ynë i parë.

Rakipi: Në dëgjesën e shoqërisë civile, përmendet frazën loja e dominosë. A mund ta sqarojmë këtë për shikuesin shqiptar.

Di Nardo: Unë kërkoj gjithmonë që të ëmbëlsoj dhimbjen me një batutë. Dominoja është një preokupim, sepse kur bie një skedë me gjëra pozitive është mirë, por mund të shkojë në formën negative. Është mirë që disa gjëra të ndalojnë në tre lëvizjet e para që janë negative dhe të ndërrohet fryma në mënyrë demokratike, pasi kultura nuk ka ngjyrë. Kultura është sinteza e një vendi dhe për këtë arsye s’dua të vazhdoj efekti domino kundër të gjithëve me çdo kusht.

Rakipi: Ne kemi qenë një popull i izoluar, totalisht i mbyllur nga diktatura. Kryeministri Rama është në pushtet për më shumë se 15 vite si kryetar bashkie dhe kryeministër. Ai përdor fjalën arkitekt të huaj. Luan shumë me idenë me arkitektët e huaj. Kolegu juaj Casamonti ka bërë një projekt që mund të jetë i mirë, por rri shumë keq me zonën ku është ndërtuar, Forever Green. Po kështu, është Casamonti që na shfaqet si njeriu që prish dhe ndërton stadiumin e ri. Po ndërton tani edhe në Durrës një vepër tjetër, është i njëjti njeri, që bën kullën, stadiumin dhe veprën. Njeri që duket se është i njohur. Duket se kryeministri ynë, në përzgjedhjen e vet, duket si miqtë dhe njerëzit e tij. Sa e dëmton Shqipërinë kjo gjë?

Di Nardo: Kur flisje për pjesëmarrje dhe ndarje, ka edhe instrumente që bëjnë diçka të tillë, shpesh konkurse fitohen edhe nga të huaj, se ka imagjinatë. Arkitekti i huaj ka atë distancën e nevojshme për problematikat aktuale, dhe i shikon problemet në mënyrë fluide. Duhet të ketë një raport mes arkitektëve të huaj dhe ata nacionale për të kuptuar si qëndron koncepti dhe problematikat. Dhe është i rëndësishëm bashkëpunimi i të huajve dhe lokalit.

Rakipi: E drejtë, po më lejo ta vijoj më tej, se këtu qëndron problemi në vendin ku jetojmë ne. Në fakt nuk kemi të bëjmë me një konkurs ku vijnë arkitektë të domosdoshëm për të ndërtuar Shqipërinë. Por duket se është një klientelë e zgjedhur, nj klub i zotit Rama, janë gjithmonë këta, është një belg, një gjerman, Casamonti dhe një shqiptar që i gjen të gjithë këta që quhet Enri Sala. Ky është klubi i një njeriu të pushtetshëm që ka në dorë vendin. A mund të ndodhë në ndonjë vend tjetër, a mund të ndërtohet kështu. Në Kinë, përshembull, hapet një tender dhe punohet, shkoni e konkurroni. Ku ndodh kjo? Janë tre emra që dihen.

Di Nardo: Ndoshta në Shqipëri mund të ndodhë kjo gjë.

Rakipi: Profesor, kryeministri na ka filluar një operacion të gjerë që quhet rilindja urbane, ai kishte një ide më grandioze, si Rilindja Italiane e dikurshme, por tani e ka lënë atë dhe thotë rilindja urbane. Nuk e di sa i keni vizituar dhe i keni parë ca ndryshime që ai ka bërë në disa qytete të Shqipërisë. Ndërton sheshe pishina, diku në një lumë donte të ndërtonte një ishull. Tani së fundmi është duke menduar të ndërtojë Sheshin Skëndërbej. Ju e keni parë, aty është ansambli italian. E keni parë projektin, të sheshit Skëndërbej dhe çmendoni për Rilindjen Urbane. Ky shesh do të bëhet te pjesa e Armando Brasinit. Ç’mendoni?

Di Nardo: Le të themi që herën e arë që erdha në Tiranë, qëndrova te Hotel Tirana dhe kërkova një dhomë me pamje nga sheshi dhe jo që më goditi në këtë shesh, ishte sa njerëz që kaloni, që ishte si zëmra sot se shoh këtë gjë. Sot shoh një lëndinë të gjelbër dhe më jep dhimbjen. Makinat mund t futen në kanale, po personat s’mund të futen si makinat. Ai imazh që kisha për sheshin, në të vërtetë më mahnite më të vërtetë më ngjante sikur isha në qytet mesdhetar, kam një preokupim, e kam parë këtë projekt në një ekspozitë, dhe duhet parë projekti dhe duhet të parë seksioni dhe gjithçka që duhet të kuptohet. Nëpërmjet sheshit kuptova pasurinë që ka ky vend që është i bërë nga njerëz që jetojnë.

Rakipi: Ajo gropa, nuk ekziston më. E mbushi zoti Rama, e pa të arsyeshme. Si mendoni?

Di Nardo: Ajo hapësirë ishte bërë për të pasur një vizion më madhështor mbi arkitekturën, pasi duke qenë më poshtë, gjithçka duhet madhështore. Ky është vizioni i qytetit, të qëndrosh në një pikë të qytetit dhe ta shohësh që të ngjan më e fortë. Pra, jo gjithmonë arkitektura duhet të imponohet me lartësi. Më vjen keq që është bërë një ishull tani.

Rakipi: Ne bëjmë shumë binjakëzime të këtij karakteri, në perceptimin tuaj çdo të thotë që Tiranë të binjakëzohet me Firencen, pse duhet dhe çfarë e ndihmon në këtë rast. Thjesht për të shkuarën 100-vjeçare, pasi skanë asnjë ngjashmëri. Pse?

Di Nardo: Shpesh nuk ka të bëjë vetëm me ngjashmërinë. Pasi edhe Firence dhe Edinburgu kanë shumë gjëra të ngjashme, pasi janë binjakëzuar. Janë të dy në një lartësi shumë të madhe.

Rakipi: Çështë Tirana e ndërtuar në këtë mënyrë dhe Firence, çfarë mund të fitojmë ne prej saj?

Di Nardo: Në realitet binjakëzimi s’ka të bëjë jo vetëm që një arkitekt fiorentin ka bërë ndërtesat në Tiranë, por ky arkitekt ka përdorur të njëjtat ingredient të shkollës së Firences. Ajo që më vjen keq është se ky binjakëzim është çuar përpara disa vite dhe tani është zvanitur. Sot nuk ka më një shkëmbim mes këtyre qyteteve.

Rakipi: 25 vjet pas pluralizmit, sa është prezent kompleksi italian ën Shqipëri dhe sa është dëmtuar ai?

Di Nardo: Kemi humbur diçka. Mendoj se një debat, një emision si ky, mund të shërbej për të ndaluar këtë efekt dominoje.

Di Nardo: Nuk duhet shkatërruar asgje, keni pak histori

Rakipi: A e ka Tirana luksin që të shkatërrojmë aq pak sa kemi vlera, të shkatërrojmë atë pjesë të traditës që kemi?

Di Nardo: Nuk mund të shkatërroni asnjë gjë, historia juaj është e shkurtër dhe duhet ta mbani dhe ta konservoni. Tentativat janë për të shtuar.

Rakipi: E keni vënë re se qeverisja jonë kërkon të ndërtojë kulla të shumta të panumërta, atje ku nuk mund të ndërtohet më. Nuk është e mundur që kjo pjesë e lartë të ndërtohet jashtë Tiranës. A do ë ishte më e thjeshtë nj gjë e tillë?

Di Nardo: Unë mendoj se momenti i ndërtimit këtu ka mbaruar. Duhet të mendojmë për qytetin e zgjuar, për qytete të tjera, jo të ngarkojmë qytetin ekzistues. Kjo gjë do të sjellë ekonomi do rrisë vlerën e qyteteve të tjera. Edhe ne në Itali kemi ndërtuar shumë, duhet të zëvendësohen jo me shtimin e tyre. Duhet një qytet inteligjent që funksionon. Unë duhet të rri mirë në qytet, jo të përdor makinën. Pse Tirana nuk është një qytet kopsht? Kur u bë ndërhyrja e Bosios, ai kërkonte të dialogonte me qytetin kopsht, që Tirana ishte qytet i bimëve, brenda shtëpive otomane, ky është karakteri që duhet kërkuar.

Rakipi: Në fakt, Kryetari i Bashkisë së Tiranës ka gjetur një zgjidhje origjinale për këto kopshte të varura, që e ka edhe qyteti i Milanos. Ai mori një grup gazetarësh, 20 gazetarë të njohur, dhe i çoi për shëtitje në Milano, pasi tha se qenka shpikur një gjë e madhe; mbi pallate u bëkan lulishte të mëdha, dhe këtu ka filluar kjo modë, që më kujton modën kineze ku mbillej misri me kubikë. Është metodologji si kineze.

Të jemi të qartë, dhe të vërtetë, një popull i tronditur i vuajtur shumë dhe e ka të vështirë të ngrihet dhe të bërtasë për të drejtat më të thjeshte dhe elementare të vetat. Është normale, për shkak të qenit 50 vjet në diktaturë. Varfëria është prezente shumë këtu. Çdo t’ju thoshit shqiptarëve?

Di Nardo: Tirana duhet të luftojë për horizontin

Di Nardo: Unë popullit shqiptar do t’ju thoja që të luftoni për një karakteristikë që nuk është vetëm shqiptare, por është italiane, spanjolle etj, është horizonti. Ne kemi një pasuri të madhe, që është jo linjë, që kemi ndërmjet qiellit dhe qytetit, dhe nuk duhet të ndërpritet me kulla. Ekziston një koncept në një qytet, që 2/3 volum dhe 1/3 qiell. Tirana duhet të luftojë për horizontin sepse ajo është pasuria jonë e vërtetë. Shqiptari është shumë me fat se vendet e tjera. Tek ne kafeja konsumohet në tre sekonda, kurse në Shqipëri kafeja konsumohet me qetësi. Pse mos të bëjmë një qytet që ka horizont dhe mendon në horizontalitet, dhe jo në vertikalitet. Kontemporaniteti i vërtetë nuk është që të shkojmë sipër, por të ecim horizontalisht.

Di Nardo: Pushtetarëve i them të mendojnë të bëjnë diçka brenda qyteteve

Rakipi: Po pushtetarëve tanë që janë shumë arrogant, çfarë do tu thoshe. Çfarë u thotë një arkitekt italian. Janë edhe arkitektë, edhe sportistë, edhe ndërtues, edhe astronaut.

Di Nardo: Të mos shohin asnjëherë jashtë, sepse jemi të shtyrë të bëjmë atë që bëjnë të tjerët. Të mendojnë të bëjnë diçka brenda qyteteve. Sepse nëse shohim në Kore që bëhet një ndërtesë shumë e lartë, që është simboli i qytetit, ko s’do të thotë se mund të adoptohet në Itali apo Shqipëri. Duhet të shikojmë në mënyrë të ndryshme. Moderniteti është diçka që ka të bëjë me modernen, që është relative, por edhe moderniteti është aksion revolucionar. Të jesh revolucionar është të bësh ndryshe nga çka bëjnë të tjerët.

Pas intervistës me arkitektin italian, biseda u zhvillua me  Maksim Mitrojorgji, kryetar i Shoqatës së Arkitektëve 

Rakipi: Jemi rikthyer në studio, pas bisedës me arkitektin e njohur fiorentin Paolo Di Nardo. Jam në një intervistë me kreun e shoqatës së arkitektëve të shqipërisë, Maksim Mitrojorgji. Ai është arkitekt, urbanist dhe studius i urbanistikës popullore.

Në fakt, zoti Mitrojorgji ju jeni aktor i ngjarjes së fundit. Keni pasur një dëgjesë të kryeministrit Rama, një moment shumë të përfolur për stadiumin “Qemal Stafa”, faktin se ai do të shembet, mbi rrënojat e tij do të ngrihet një stadium tjetër, një stadium me një kullë të madhe brenda tij, ku duhet që janë derdhur energjitë dhe potencialet e kryeministrit Edi Rama. Një arkitekt italian punon aty, Marco Casamonti, që vjen nga boa fiorentine mjaft të njohur në botën tonë, gati 100 vjet më parë. Ne po vijojmë një dëgjesë të munguar, ju e patë, ishit në dëgjesën e kryeministrit Rama, ku ai kishte thirrur veten e vet, dëgjonte vet, fliste vet, kishte thirrur ministrat e vet dhe bënte monolog pasi askush nuk e dëgjonte dhe nuk kishim një debat. Kishim një audiodëgjesë, por jo debat. Ju ishit i pranishëm aty. Zoti Mitrojorgji, si kryetar i shoqatës së arkitektëve, në fillim ju e kundërshtuat projektin e stadiumit, por më pas në dëgjesën e Ramës, një javë më parë, ju ndryshuar mendje. Çfarë ndodhi?

Mitrojorgji: Dua të bëj një saktësim, ajo ishte mbledhje pune e KKT që do të merrte një vendim. Ne u ftuam nga ministrja e Zhvillimit Urban, dhe po atë ditë në mëngjes kishim bërë një postim në faqen facebookut e shoqatës ku kundërshtonim disa aspekte të këtij projekti. Dua ta pranoj se informacioni im për projektin nuk ishte i plotë dhe nuk prisja që në këtë mbledhje KKT-së të më jepej fjala. Fjala mu dha, mu kërkua biles, dhe aty duke dhe të tërë shpjegimin e projektit dhe historikun e objektit, unë anova më shumë në mendimin profesional sesa në atë që u shpreh shoqata. Nuk e dënova shprehimisht çka kishim shprehur ne si shoqatë, por unë dhashë mendimin personal për këtë vepër, për këtë sipërmarrje.

Rakipi: Ju nuk e thatë aty zoti Mitrojorgji që ky ishte një mendimi i juaj personal.

Mitrojirgji: Unë atje e shpreha se ky është mendimi im dhe si u kuptua është tjetër gjë.

Rakipi: Unë, deri në momentin që po flasin di gjë ju nuk e thatë që është një mendimi juaj, personal.

Mitrojorgji: Unë atje thash se nuk kam pasur informacionin e duhur.

Rakipi: Rama atje tha; paraqitje mbreslënëse e projektit të Arenës Kombëtare edhe e shoqata e arkitektëve pranoi se ishte ngutur nga mosnjohja e plotë e projektit. Tani nuk ishte mundur, zoti Mitrojorgji të mblidhet KKT, dhe shoqata e arkitektëve të shqipërisë nuk kishte njohuri të plota për atë çka do të vendosej aty. Është shumë e çudtishme.

Mitrojorgji: Unë aty aq informacion kisha dhe aty unë reagova në këtë mënyrë. Informacionin e dhash pa e mohuar postimin në Facebook. Dhash mendimin tim për projektin.

Rakipi: Tani, zoti Mitrojorgji ne jemi njerëz që jetojmë në Shqipëri. Një pjesë e medias, media e re online bëri interpretim. Ju duhet të keni një përgjigje, pasi janë çështje të ndjeshme këto. Jemi shoqëri e vuajtur. Të gjithë kemi njerëz, unë kam fëmijët e mi, ju keni fëmijët tuaj, por media aludoi që vajza juaj punon në Ministrinë e Kulturës dhe u ndjetë i kërcënuar. Rama e bën shpesh këtë në mënyrë indirekte, nuk e bën si në kohën e Berishës që të kërcënon direkt, po zoti Rama i ka me kulisa këto. Është edhe ky moment që e nxori media, mbase ju keni një përgjigje për këtë.

Mitrojorgji: Fillimisht dua të them që unë jam 45 vite profesionist në këtë fushë, dhe jeta ime s’ka qenë shumë vaj, kam pasur hipje dhe zbritjet e mia. Por, dua të them se kam ndjerë në këtë rast këtë lloj kërcënimi që ju thoni.

Rakipi: Së bën direkt ai…

Mitrojorgji: Nuk e kam ndjerë këtë kërcënim. Duke qenë kryetar i shoqatës dhe anëtar i forumit për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, unë kam pasur shumë raste me miqtë e mi, që të dalim në oponencë ëpr vendime të ndryshme dhe aksione të ndryshme, në fushën e trashëgimisë apo ndërhyrjeve urbane. Unë kam vepruar krejt ndryshe dhe në raste të tjerë.

Rakipi: Zoti Mitrojorgji, Stadiumi “Qemal Stafa”, ka statusin monument kulture. Njeriu që ia ka dhënë këtë status është zoti Edi Rama. A jeni dakord ju që i njëjti njeri të ndërhyjë dhe ta ndryshojë këtë status, duke e tjetërsuar objektin. Të besojmë Edi Ramën kur dha këtë status, apo Edi Ramën kur i heq këtë status. Ai se ka problem të bëjë të kundërtën. Kemi dy Edi Rama, ai që dha statusin, bëri mirë atëherë, apo bëri mirë tani që e hoqi dhe e prish stadiumin.

Mitrojorgji: Logjikisht duhet të pranojmë që statusin e një objekti ia jep shoqëria, sesa vendimmarrja. Një objekt kur i pjek kushtet për të qenë i tillë, atëherë forumet vendimmarrëse marrin vendime për ta marrë në mbrojtje. Dua të sqaroj, ëpr mendimin tim, statusi në këtë rast është më shumë nën anën shpirtërore sesa në atë materiale.

Rakipi: Ju thatë një gjë të drejtë. Nuk është se ajo vendoset me një firmë. Është një gjë e madhe statusi. Në fund harmonizohet. Tani, nëse ky status hiqet kaq shpejt, nga zoti Rama, pse të jetë kjo loja e statusve.

Mitrojorgji: Unë e theksoj edhe njëherë se statusi duhet se kjo disiplinon qëndrimin e shoqërisë. Dua të theksoj statusi, në rastin konkret, është një status shpirtëror sesa material. Çfarë kuptojmë me këtë? Ai objekt i konceptuar që 70 vjet më parë ka krijuar një traditë në qytet, një traditë fitoresh, humbjesh, aktivitete, spartakiada, dhe ne e kemi lidhur këtë trashëgimi shpiërtërore, me faktin që shumë herë do themi do shkoj te Qemal Stafa. Pjesa më e vlefshme është hyrja dhe tribuna, është një objekt simbolik. Pjesë e këtij stadiumi që në krahët e tjerë nuk është vlerë tjetër, sesa vlerave historike. Ky objekt, me çpash, nga projekti ruhet në interierin e ri, si muzeal, në hollin kryesor. Ne kemi një ndërthurje, që ka gjetur ekuilibër në anën shpirtërore dhe materiale.

Rakipi: Pra, kjo është një zgjidhje e zotit Rama. Kemi një balsamosje

Mitrojorgji: Po e përmendim shumë zotin Rama.

Rakiti: Jo, zoti Rama fut hundët në mënyrë të çuditshme në të gjitha projektet, në kullëzimin e Tiranës, në rilindjen urbane, edhe te lulishtja e kryeministrisë, po e keni vënë re, te Markiza, të gjitha poçat e kuq, të vendosur aty këtu. Ju jeni arkitekt edhe Edi Rama nuk lë hundët pa futur gjithandej profesor. Ju jeni edhe studius i arkitekturës popullore, edhe një urbanist i njohur, jeni arkitekt i njohur me një punë 45-vjeçare, aani a mundet që në konceptin tuaj të krijojmë muzeume si balsamojsa e Leninit, të Mao Ce Dunit, si mundet që një vepër të merret dhe të balsamoset brenda një xhami. Kjo është një zgjidhje, pasi mund ti prishë zoti Rama. I balsamos të gjitha monumentet e kulturës në Shqipëri, dhe thotë ja ku i keni. Ja Lenini i vdekur, po ja ku është këtu. Ja edhe balsamosja e veprave të arkitektit italian 100 vite më parë. Ju jeni dakord me këtë?

Mitrojorgji: Tani, po e përmendim shumë Edi Ramën, ky emision duhet të jetë për ndërtimin e stadiumit të ri dhe jo për Edi Ramën.

Rakipi: Edi Rama po e bënë këtë stadium.

Mitrojorgji: Shembuj të tillë ka plot, ku pjesë të objektit ruhen në funksion të asaj që koha sjell zhvillim. Ruhen ato pjesë të objektit që shihen si vlerë, prishen dhe ndërtohen po ashtu siç ka qenë.

Rakipi: Në cilin vend ka ndodhur kështu?

Mitrojorgji: Pata fatin të isha në Romë në kodeksin nën vilat romake, aty ato ruhen. Problem është të vlerësosh që cila pjesë rast pas rasti merr prioritet. Në rastin konkret mendoj se prioritet ka trashëgimia shpirtërore, pasi është vetëm hyrja dhe bëhet pjesë e interierit të projektit të ri. Nuk shikoj se çfarë të keqe ka në këtë mes.

Rakipi: Drejtë. Pak më parë më the se po merremi me Edi Ramën, që ka marrë vendime autoritare për këtë vepër. Objekti i këtij emisioni është pikërisht kjo gjë. Dhe unë ju kam thirrur pikërisht për tu pyetur për këto gjëra. Ai nuk iu ka lënë ju të vendosni, ska lënë komunitetet dhe ka ndërhyrë në mënyrë arbitrare. Dhe interesi i publikut shqiptar është të dëgjojë çfarë ka ndodhur realisht. Dhe unë jam i detyruar t’ju pyes ju. Gjithçka është e lidhur në këtë rast me zotin Rama që është kryeministër i Republikës së Shqipërisë. Pra, zoti Mitrojiorgji, a është e drejtë që për një objekt kaq të rëndësishëm të qendrës, me një impakt kaq të jashtëzakonshëm, të mos bëhet konkurs, për të marrë variantin më të mirë të mundshëm. Ju jeni kryetar shoqate.

Mitrojorgji: Në dijeninë time, ka 6 vjet që janë paraqitur variante për të rindërtuar stadiumin kombëtar.

Rakipi: Ato kanë qenë spontane. Nëse ne do marrim një objekt në Romë, ap një objekt te muri kinez që riparohet, ka procese. S’po ju flas ju për proceset që lindin në jetën e një qyteti, apo në fragmentin e një pjese të ansamblit të Bosios apo të arkitektëve të tjerë. Unë po ju flas për një gjë shumë të thjeshtë. Po ju flas që në vendimmarrjen kaq të rëndësishme, me investimin me 50 milionë, dhe me asgjësimin e një vepre shumë të rëndësishme, ne se kemi luksin të kemi vepra siç kanë Romakët, për asgjësimin e një vepre të ndërtuar 100 vjet më parë të ndërtuar nga arkitektët shumë të njohur. Pra, a duhej një konkurs?

Mitrojorgji: Konkursi është bërë para 6 vitesh dhe janë paraqitur disa variante.

Rakipi: Po më çudit shumë, nuk është konkursi i Casamontit. U mor dhe u katapultua aty. Konkursi është në kohën e Berishës. Unë nuk mund t’ju lejoj që të thoni gjëra që nuk kanë ndodhur. 6 vjet më parë ka ndodhur një gje tjetër profesor. Të gjitha ato që ju më thoni, është një gjë tjetër, e dhënies me koncesion e një grupi që kërkonte garanci nga Parlamenti shqiptar etj etj. Kjo është një histori. Po ju pyes; a duhej një konkurs për këtë moment kur u dha Casamontit?

Mitrojorgji: Jo nuk kemi konkurs.

Rakipi: Pse nuk keni ndërhyrë si shoqatë. Pse se ngritët zërin si shoqatë, pse nuk kemi konkurs për një vepër të madhe?

Mitrojorgji: Po të ishte se duhej bërë një konkurs për këtë, mendimi im është se këtu ka ndryshuar në radhë të parë programi i konceptimit. Unë nuk e di si ka qenë atëherë programi i konceptimit, në rastin e parë, ku u paraqitën disa variante, zgjidhje të ndryshme arkitektonike, të cilat nuk u morën parasysh, apo seriozisht, gjatë kësaj periudhe.

Rakipi: Ju më thoni që e keqja vjen nga diku. E di unë, vjen 6 vjet më parë. Por tani po flas për tani, në momentin kur kjo po finalizohet. Berisha ka luksin që nuk u finalizua, gabim ishte edhe ajo, por ky premtoi gjëra shumë të mëdha. Rilindja Urbane që ai ka në fokus tani, më detyron mua që të bëj pyetje për vendim tim, për prishjen e një kryevepre të lënë një shekull më parë nga një grup i madh arkitektësh në mënyrë të rastësishme. Dhe ti po e asgjëson këtë punë. Jo ti, po ky që po flasim, kryeministri, dhe ndërkohë zëri i shoqatës është shumë i dobët. Ja përshembull, a është e drejtë që nuk ka pasur konsultime paraprake me publikun. Marrëveshja e Arhusit, ku ne aderojmë, i konsideron të detyrueshme konsultimet publike. Pse se ngritët zërin.

Mitrojorgji: Edhe ky është një defekt i shoqatës që unë duhet ta pranoj edhe ne duhet të merremi 6 vjet më parë, jo në aspektin se cili duhet të ishte fitues. Por thjesht në ato që ne po konceptojmë sot. A duhet bërë, si duhet bërë, këtu apo atje. Ne kemi qenë shumë indiferent sepse e kemi quajtur këtë një ngacmim të radhës, për të hequr vëmendjen nga diku tjetër, dhe problemit nuk i shkojmë deri në fund, apo ti paraprijmë. Ky është një defekt edhe i shoqatës.

Rakipi: Konsultime me shoqatën keni bërë?

Mitrojorgji: Jo s’kemi bërë. Këtë konsultim ne duhet që ta kishim bërë 6 vjet më parë.

Rakipi: Dëgjesa e zotit Rama është lajmëruar të enjten, një javë më parë. Takimi u bë një ditë më pas. Pra, ju nuk keni pasur kohë të bisedonit me shoqatën. Mendimi juaj ishte personal në atë takim, e thamë. Pyetja është morale dhe nuk është ligjore. Në organizimet e shoqatës, etik na detyron të bëjmë disa pyetje. A ju lejohet ju në një takim të rëndësishëm të jepni mendim personal dhe jo mendimin e shoqatës. Se ju nuk ishit ftuar atje. Ai mori mendimin tuaj dhe ja ku e ka bërë statusin, ju ka futur ju këtu; Edhe shoqata e arkitektëve prano se ishte ngutur nga mosnjohja e projektit. Pra, ju kishit atje një mendim personal, kryeministri ta mori mendimin personal, dhe ta përdori për shoqatën. Pra, jo vetëm që ju shpërfill totalisht, siç bën ai gjithmonë.

Mitrojorgji: Ai është mendimi i tij, mënyra sesi ai e trajtoj. Po gjithsesi, unë shprehimisht kur mu kërkua fjala nuk e hodha poshtë atë që kishim postuar në FB, dhe u detyrova për hir të eksperiencën personale të bëja reagimin që bëra. Në fund të fundit, që vërejtjet që unë i thash atje, unë e pranoj atë sipërmarrje.

Rakipi: Ja profesor, zoti arben Biçoku, nënkryetar i shoqatës, ëpr dëgjesën e Edi Ramës, bën këtë distancim; Distancohem nga qëndrimi i arkitektit Maksim Mitrojiorgji në mbledhjen e këshillit kombëtar të territorit të ditës së sotme, 29;04;2016, ku u shqyrtua projekti i stadiumit të ri të Tiranës, duke deklaruar se ai ishte qëndrim personal dhe jo rezultantja e mendimit të shoqatës së arkitektëve. Pozicionet hyra me mëndjen time, po po dal me mendjen e shefit janë të papranueshme për mua dhe tregojnë mungesë karakteriale të theksuar. Pra, kolegu juaj ju akuzon edhe për mungesë karakteriale. Ai po ndërton një akuzë dhe sipas Biçokut jeni manipuluar nga kryeministri Edi Rama. Duhet të keni një përgjigje.

Mitrojorgji: Ai mund të ketë mendimin e tij aty. Më vjen shumë keq nga kolegu im që e shtrin këtë në sferën profesionale. Nuk i kam bërë asnjë përgjigje dhe nuk dënjoj ti përgjigjem se në ndërgjegjën time jam paraqitur dhe shprehur shumë profesionalisht pa mohuar asgjë nga çfarë ishte bërë dhe pa hedhur poshte asgjë dhe duke pranuar faktin se unë nuk kisha informacionin e duhur, por sjam ndejrë i ëkrcënuar as i dhunuar. Më vjen shumë keq që interpretimi dhe distancomi nuk shtrihet në sferën profesionale, por personale. Unë si ëprgjigjem postimit që ka bërë Arben Biçoku, në atë mënyrë siç e ka bërë ai, apo në atë gjuhë siç e ka bërë ai.

Rakipi: Ai ka një akuzë…

Mitrojorgji: Unë jam pensionist sot, dhe jam profesionist i lirë. Smerrem me projekte dhe skam marrëdhënie me shtetin. Mendimet e mia janë profesionale.

Rakipi: Kryeministri i Shqipërisë ju ka përdorur. Ai i thoni tani që zoti kryeministër, unë aty nuk përfaqësoja shoqatën sepse ai thotë se edhe shoqata e arkitektëve pranoi se ishte ngutur.

Mitrojorgji: Unë këtë e thash se kam shprehur mendimin tim personal.

Rakipi: Duhet ti thuash se e ke gabim.

Mitrojorgji: S’kam marrëdhënie me të unë.

Rakipi: Të thirri atje të mori pesë fjalë dhe ja seç thotë këtu. Çfarë mendoni ju ëpr projektin. A keni parë ju një projekt të vërtetë.