Efektet e rënda të gazit që përdor Garda e Republikës dhe Policia kundër shqiptarëve

Nga Zef Mulaj*
Produkti kimik ortokloro-benziliden-malononitril (i ashtuquajturi gaz CS), sintetizohet kimikisht duke reaguar dy komponime kimike: (1) 2-klorobenzaldehid dhe malononitrile. Gazi CS është përdorur në mënyrë të përsëritur si gaz lotsjellës nga forcat e policisë gjatë manifestimeve dhe trazirave, në Evropë, në Shtetet e Bashkuara dhe gjetkë.

Ato përdoren nga forcat e policisë në mbarë botën për të kontrolluar manifestimet e dhunës kolektive (ose për të shtypur dhe shpërndarë demonstratat e paautorizuara të protestës): për këtë qëllim ato përdoren në formën e bombolave të gazit lotsjellës, artificiale për t’u hedhur me pajisje të ndryshme dhe pushkë. Ata janë cilindra me një ngarkesë të vogël termike që, shkaktuar nga lansimi ose ndikimi me tokën, shpejt nxehet ena dhe avullon substancën e lëngshme, e cila bëhet e dukshme si një tym i bardhë. Ndër lotët e përdorur, më të përdorurat janë deri tani tre:
Orto-kloro-benzal malonitril (gaz CS)
Dibenzen (b, f) -1,4-diozepinë (gazi CR)
Kloroacetophenon (gaz CN)

(1)- ClC₆H₄CHO + H₂C(CN)₂ → ClC₆H₄CHC(CN)₂ + H₂O

Efektet e menjëhershme të gazit tek njerëzit ndodhin në përqëndrime të ulëta dhe varen nga veprimi irritues ndaj lëkurës dhe mukozave. Organet e para të synuara përfaqësohen nga sytë: iritime intensive për shkak të acarimit të mukozës, blefarospazmës, konjuktivitit, edemës periorbitale, djegjes dhe dhimbjes. CS zakonisht klasifikohet si një armë jo vdekjeprurëse për të kontrolluar trazirat. Megjithatë, gazi CS ka provuar të ketë efekte anësore toksike, të cilat aktualisht studiohen në toksikologji.

Sipas Amnesty International, pas ekspozimit në trazirat në 2001 shumë persona kanë paraqitur një ankesë formale, të shoqëruar me raporte mjekësore, duke pretenduar se vuajnë pasoja afatgjata (dëmtime në mushkëri, fyt dhe lëkurë) për shkak të ekspozimit ndaj gazit CS. Raporte të ngjashme janë në dispozicion nga njerëz të tjerë të ekspozuar në manifestimet gjatë 2011-2015.

Në lëndimet e dobëta, literatura flet për dëmtimin e mushkërive, dhe në disa raste janë raportuar efekte mbi zemrën dhe mëlçinë. Dëmtimi i mundshëm i organeve të brendshme, si dhe simptomat gastrointestinale, u evidentua nga ekspozimet aksidentale të raportuara në literaturë. Në lidhje me sytë, rritja e presionit intraokular mund të fillojë glaukoma akute në individë të prekshëm.

Sa i përket aparatit të frymëmarrjes, efektet e zakonshme përfaqësohen nga acarimi i rrugëve të frymëmarrjes së sipërme që shfaqen klinikisht si kongjestion nazale dhe hunda e lëngshme: ato efekte zakonisht janë të kthyeshme dhe zhduken brenda një kohe të shkurtër nëse personi i ekspozuar lëviz në ajër të pastër dhe lan vetë dhe rrobat me ujë të freskët. Në disa raste, efektet irrituese mund të shtrihen distalisht dhe të shkaktojnë laringit, tracheitis, acarim bronkial dhe kollë me gëlbazë të bollshme. Në raste të rënda, laringit mund të rezultojë në laringospazmë dhe acarim të rrugëve të frymëmarrjes më të ulëta, përkatësisht ARDS (Sindromi i Sëmundjes stres respiratorio). Në literaturën mjekësore raportohen edhe raste të shumta të kollës së zgjatur dhe vështirësive të frymëmarrjes për disa muaj. Në lidhje me lëkurën, kontakti me lëkurën e gazit shkakton ndjesi djegieje që zakonisht ulet shpejt: kontaminimi i veshjeve mund të zgjasë efektet dhe në rast të ekspozimit të zgjatur mund të çojë në djegie të vërtetë. Për traktin gastrointestinal, efektet zakonisht rrjedhin nga kontaminimi i ushqimit dhe pijeve, dhe varen nga acarimi i mukozave dhe çojnë në simptoma të tilla si: të përzier, të vjella, humbje e oreksit, diarre, dhimbje abdominale. Efektet më serioze, siç është sëmundja akute e mëlçisë (hepatiti), janë raportuar gjithashtu herë pas here.

Së fundi, ka shum prova nga studimet e kohëve të fundit të efekteve kancerogjene dhe mutagjene të CS. Ato itregojn mekanizmin që nënkupton veprimin toksik të CS, përkatësisht formimin e cianideve. Mekanizmi kancerogjen i CS nuk bazohet në ndërveprimin e përbërjes me ADN, por drejtpërdrejt në aparatin e qelizave mitotike, duke shkaktuar ndrushime kromozomale.

 Veprimi i CS

Efektiviteti i CS në kontrollin e turmës vjen ngaveprimi e tij si një ngacmues i lëkurës dhe mukozës dhe krijues tejet i rëndë, edhe në doza të ulëta. Conjunctivitis dhe blepharospasm shoqërues, djegia dhe dhimbja janë tipike. Këto simptoma janë përkeqësuar në mjedisin e nxehtë ose të lagësht. CS zakonisht është mikronizuar dhe e përzier me një antiagglomerant ose është trajtuar me një silikoni që hidhet në ujë (formulimet e njohura si CS1 dhe CS2, respektivisht): në ato raste, ajo mund të mbetet aktive për ditë ose javë kur pluhurohet në tokë.

Përdorimi i gazit lotsjellës në situatat e fundit të trazirave civile tregon se ekspozimi ndaj armës është i vështirë për t’u kontrolluar dhe kjo armë rrallë përdoret gabimisht. Janë dokumentuar lëndime të rënda traumatike nga shpërthimi i granatave të gazit lotsjellës dhe dëmtimi toksik. Përveç kësaj, të dhënat ekzistuese toksikologjike ende janë të pasigurta në lidhje me mundësinë e kësaj agjenti për të shkaktuar efekte afatgjata të mushkërive, kancerogjene dhe riprodhuese. Megjithatë, testet e botuara në in vitro treguan o-klorobenzilidenemalononitrile të jenë si mutagjene ashtu edhe klastogjene.

Përdorimi i përhapur i agjentëve të gazit lotsjellës natyrisht ngre çështjen e sigurisë së tyre. Për fat të keq, natyra e zbatimit të saj e bën të vështirë hetimin epidemiologjik të personave të ekspozuar. Në përgjithësi, autorët e artikujve të publikuar të hershëm (70 dhe 80) kanë kuptuar se nëse përdoren si duhet, efektet e dëmshme janë të përkohshme dhe nuk kanë asnjë pasojë në afat të gjatë .

Bëhet pyetje për efektet e gazit lotsjellës kur përdoren në mënyrë të pa kontrolluar. Në vëzhgimin e komunitetit, të kryer në vitet e fundit (2011-2015) në disa vende , ka pasur raporte të përsëritura për forcat e policisë që qëllonin gaz lotsjellës drejtpërdrejt në tubime të turmave dhe hapësira të mbyllura si dhomat dhe dyqanet.

Njerëzit që gjenden pranë shpërthimit të granatave të gazit lotsjellës, mund të marrin një traumë depërtuese nga fragmentet plastike, gjë që përkeqësohet nga prania e gazit lotsjellës kimik. Shumë individë te marrin djegie të lëkurës të përplasura nga kontakti i drejtpërdrejtë me pluhurin e gazit lotsjellës. Ka pasur disa histori të njerëzve që kan përjete lëndime toksike më të rënda që kërkonin kujdes mjekësor dhe, në disa raste, hospitalizimin.

Sondazhe mbi komunitete tĖ ndryshme kan grumbulluar disa simptoma të zakonshme, duke përfshirë kollitjen dhe frymëmarrjen, në mesin e të anketuarve dhe fëmijëve të tyre, që vazhdonin javë pas ekspozimit. Urgjencat mjekësor kan ven në dukje se pacientët me astmë dhe sëmundje kronike obstruktive treguan përkeqësimin e funksionit të mushkërive, disa në një shkallë serioze që kërkonin trajtim mjekësor dhe hospitalizim.

Toksikologjia e CS

Shumë studime në mes vullnetarëve kanë vërejtur se në shumicën e rasteve heqja nga ekspozimi ndaj CS përcakton një shërim mjaft të shpejtë me ndërprerjen e të gjitha simptomave brenda një kohe të shkurtër.

Studimet e toksikologjisë nga inhalimi në nivelet e larta të ekspozimit CS, kanë treguar aftësinë e tij për të shkaktuar pneumoninë kimike dhe edemin pulmonare ,demtime ne zemer e hepatocelular, jan raportuar edhe vdekje.
Përqendrimi ne traktitin respirator të CS eshte vdekjeprurëse deri në 50% të të rriturve të shëndetshëm vlerësohet të jetë 25000-150000 mg / m3 për minutë, bazuar në studimet e kafshëve . Kur shpërthen jashtë, një granatë CS perhape një re prej 6 deri në 9 m në diametër, në qendër të së cilës mund të prodhohet një koncentrim prej 2000-5000 mg / m3, me përqendrime që shpejt ulen me distancë.
Përveç kësaj, armët kimike në përgjithësi janë vërejtur të jenë jo të njëtrajtshme në shpërndarjen e tyre.

Studimet e toksikologjisë orale kanë vërejtur aftësinë e CS për të shkaktuar gastroenterit të rëndë me perforim. Studimet metabolike tregojnë se CS absorbuar metabolizohet në cianid në indet periferike. Sidoqoftë, mundësia aktuale e ekspozimit ndaj niveleve të CS që shkakton formimin të rëndësishëm të cianidit në nivelin e indeve është e diskutueshme: Djegia për shkak të kontaktit dhe zhvillimit të ndjeshmërisë së lëkurës me alergji të kontaktit ka qenë përshkruar në një sërë studimesh eksperimentale dhe vëzhguese mbi kafshët dhe njerëzit është në përputhje me shumë djegie të lëkurës të hasura gjatë hetimeve.

Gjenotoksiciteti potencial

Në studimi që afermojn se mekanizmi kancerogjen i CS nuk bazohet në ndërveprimin e përbërjes me ADN, por drejtpërdrejt në aparatin e qelizave mitotike, duke shkaktuar aberrime kromozomale. Agjenti CS mund të alkilizojë grupet sulfhidril dhe, ndoshta, ADN Si i tillë, është potencialisht gjenotoksik. Disa studiues kanë treguar se CS është mutagjene në qelizat e salmonelës dhe minj .

Rezultate
Nga pikëpamja toksikologjike ekziston një nevojë e madhe për hulumtime më epidemiologjike dhe laboratorike që ndriçojnë pasojat shëndetësore të ekspozimit ndaj përbërësve të plotë të gazit lotsjellës si CS. Mundësia e pasojave shëndetësore në afat të gjatë, siç është formimi i kancerit, efektet riprodhuese dhe sëmundjet e mushkërive, është veçanërisht shqetësuese për shkak të ekspozimeve të shumëfishta të demonstruesve dhe jo demonstruesve në disa zona të trazirave civile.

Zhvillimi i tolerancës së CS, një fenomen që është konfirmuar në studimet mbi vullnetarët njerëzorë ka rritur ndoshta gjatësinë dhe intensitetin e ekspozimit të mbajtur nga disa individë. Shumë studime kanë lidhur ekspozimin e CS me aborte spontane. Për më tepër, kur CS është metabolizuar, cianidi mund të gjendet në indet njerëzore. (Neni nga H. Howard dhe të tjerët, “Tear gaz:? Ngacmon Agjenti apo toksike kimike Armë” Gazetën e Shoqatës Mjekësore Amerikane 4 gusht, 1989). Trazirave nga forcat e policisë nuk është shtuar në këtë ndalim. Gazi i CS është pjesë e pajisjeve të forcave të policisë italiane që nga viti 1991.

Në përfundim, pretendimet se gazi CS nuk është toksik, janë kundërpeshuar nga shumë gjetje nga studimet e fundit, duke treguar shumë efekte toksike, veçanërisht në rast të keqpërdorimit të gazit, ose në lëndë të dobëta dhe të ndjeshme. Miratimi i parimit të kujdesit paraprak duket, në këtë rast, i rekomandueshëm. Përdorimi i gazit CS nga ana e forcave të policisë për kontrollin e trazirave duhet të braktiset, të zëvendësohet me kundërmasat e tjera.

substancë të llojit të CS klasifikohen nga Komisioni Evropian (substanca të rrezikshme Direktiva 675/148 / EEC) në klasën e 3, përkatësisht: “substancat paraqitur rezultate pozitive duke zbuluar më shumë testet mutagjenet, për të cilat nuk ka të dhëna në dispozicion në vivo. Substancat e këtij lloji janë të rrezikshme për njerëzit, për shkak të efekteve të tyre të mundshme mutagjene “(Rregulloren e Këshillit Evropian 793/93 / EEC të datës 23 mars 1993. O.J. n.L84 1993/05/04).

Efektet afatgjata
Ka prova dhe studime të kohëve të fundit që pastrojnë fushën në lidhje me efektet kancerogjene dhe mutagjene. Ne do të marrim vetëm disa shembuj.
• Në artikullin mbi Arch. Toxikol. nga Frankemberg dhe Sorbo i 1973, 31 (1973) 99-108, është identifikuar mekanizmi themelor i veprimit toksik të CS, përkatësisht formimi i cianideve.
• Në artikullin e vitit 1981 në të njëjtën revistë, Von Daniken dhe të tjerët, 49 (1981) 15-27 përcaktuar se CS nuk kishte asnjë efekte kancerogjene ndërmjetësuar dëme të ADN-së. Por në artikullin mbi Arch. Toxicol. Ziegler-Skylakakis et al, 1989, 63 (1989) 314-319 zbulon mekanizmin kancerogjene e CS: ajo nuk është e bazuar në bashkëveprimin e kompleksit me ADN-në, por direkt në aparatin e qelizave mitotike, duke shkaktuar aberrations kromozomale. Ekspozimi ndaj CS çon në ndryshime të kitit kromozomal (si thyerja dhe aneuploiditeti) dhe në formimin e radikalëve të lirë. Një efekt kancerogjene është për këtë arsye edhe nuk ka dëme të ADN-së, direkt duke ndryshuar normën e mitozës të qelizave, që është duke e bërë ata të luajnë më të shpejtë, ose duke i bërë ata nismëtarët e kolonive të tumorit. Me një fjalë, qelizat e kancerit.
• Duke treguar se ekspozimi ndaj CS mund të shkaktojë ndryshime në kromozome është vlerësuar se kjo do të rezultojë në dëmtim gjenetik dhe mund, në disa raste, të rezultojë në humbjen e kontrollit të rritjes së qelizave favorizon krijimin e kolonive të tumorit.
• Në afat të gjatë nuk ka të dhëna epidemiologjike – tani për tani – për shkak se për fat të mirë nuk ka popullata ekspozuar – tani për tani – me këtë agjent të gjatë-gjenotoksike por ka treguar si në vitro dhe in vivo se efektet CS rritja e shpeshtësisë së ekspozimeve gaz lotsjellës (i quajtur edhe CS, CN, ose CX) dhe llak piper (OC) janë komponimet kimike që janë armët projektuar për përdorim nga ushtria dhe policia për të shpërndarë turmën e nënshtrojeni individëve. Këto komponime irritojnë membranat mukoze (brenda gojës dhe hundës, ndër të tjera, janë plot me mukozë) dhe lëkurën. Ata janë të përzier me tretës, dhe furnizohen nëpërmjet përdorimit të shtytësve. Disa njerëz mendojnë se komponimet, tretësit ose shtytësit mund të shkaktojnë kancer, defekte të lindjes dhe mutacione gjenetike.

Në vitin 1999, protestat Seattle, një shumë e gazit lotsjellës përmban klorid metilen, një tretës shumë toksike që mund të shkaktojë konfuzion mendor, dhimbje koke, ndjesi shpimi gjilpërash në gjymtyrë, takikardi, vizuale dhe hallucinations auditory, përçarje e ciklit menstrual, abort, dhe efekte të ndryshme në mushkëri dhe në sistemin e tretjes stresi akut, frika që shkakton trauma (që çon në çrregullime të stresit akut ose çrregullime të stresit post-traumatik) çorientim, konfuzion dhe nganjëherë panik. Disa njerëz raportojnë ndjenja të depresionit të fortë. Në këtë rast, ju nuk bëheni një pacient i afërt me dikë që është ekspozuar pa komunikuar qartë se kush jeni CS (O-chlorobenzylidene malonitrate) Gazi merr emrin e saj me inicialet e dy shkemctarve (Corson dhe Stoughton) të cilët e sintetizuan në vitin 1928. gjendjen e tij natyrore është e fortë, por është i tretshëm në ujë dhe përdorimi i saj i përhershëm është në formën e aerosoleve, tymit ose avullit. Përdorimet e zakonshme janë ato të luftës ose të policisë si kontroll trazimi, ajo përdoret gjithashtu si një armë e vetëmbrojtjes.
Studimime të Parlamenti Evropian gjithashtu përmban një listë të detajuar të dëmit të përhershme lidhur me përdorimin e dy kimikateve të përdorura si gaz lotsjellës, NK dhe Cs. Në veçanti, për sa i përket këtij të fundit, ajo përmbledh gjetjet e 115.107 publikimeve shkencore sull’Ortho-Chlorobenzylidene-malonitrile “anketuar” nga Stoa, dokumentuar se përdorimi i këtij kimike në disa raste mund të jetë seriozisht e dëmshme, sidomos nëse të përdorura në zonat e mbyllura dhe pa rrugë shpëtimi, ku është e pamundur të largohen shpejt nga zonat e përqendrimit maksimal të gazit. Pezmatim i lëkurës, gastroenterit, edemë pulmonare, dështimi congestive zemrës, dëmtim të mëlçisë, modifikimet gjenetike, Kancer: këto janë,  disa nga rreziqet serioze të shkaktuara nga ekspozimi ndaj gazit lotsjellës “ngarkuar” me Cs. Duke u treguar se ekspozimi ndaj CS mund të shkaktojë ndryshime në kitin kromozomal me sa duket se kjo mund të rezultojë në dëmtim gjenetik dhe mund, në disa raste, të përcaktojë humbja e kontrollit të rritjes së qelizave duke favorizuar krijimin e kolonive neoplastike.

*Dr. në shkencat “Metodologjit Analitike Forense”, Ekspert dhe konsulet Shkencorë në Kimin Toksikologjike Forense Itali