Artur Zheji: Kultura është pjella më intime e një kombi

(Botuar me 25 korrik 1999 në KOHA JONE)

-Artur Zheji: Kultura është pjella më intime e një kombi-

Vepra juaj “Ishulli i shtegtarëve të humbur”, publikuar kohët e fundit është një drama e shkruar në Romë. Ç’kuptim ka ky qytet për jetën dhe profesionin tuaj?

E kam shkruar duke qenë fizikisht në Romë dhe shpirtërisht në Shqipëri. Një ekzistencë virtuale në Shqipëri dhe një ekzistencë reale në Romë. Sidoqoftë Roma është qytet i një mijë e një magjirave dhe mrekullirave dhe padyshim ka filtruar me frymëzimin e tij, me mrekullitë e tij edhe në rreshtat e kësaj drame. Por sinqerisht mendoj se ka më pak Romë në këtë dramë se ç’do të kishte, në qoftë se do të shkruhej në Tiranë duke menduar për Romën.

Roma është një qytet, shumë mikpritës, qytet shumë i lodhshëm, shumë familjar për mua në këto momente. Më ka afruar kënaqësinë e profesionit të krijuesit, veçanërisht, kur jam marrë me skenarë filmash, por në mënyrë të veçantë kur jam afruar te radio “Radikale”, ku kam gjetur veten time për problemet më shqetësuese që po ndodhin në Ballkan.

Radio “Radikale” është një radio që ka interesa nacionale italiane, por edhe një ndjeshmëri tepër të veçantë për Ballkanin dhe Evropën Lindore. Në këtë këndvështrim ishte një martesë e suksesshme prania ime aty, lidhur me interesat editoriale. Kalova disa teste të vështira, të cilat ishin emisione, reportazhe dhe prej disa vitesh konsiderohem si ekspert i çështjeve ballkanike dhe të Evropës Lindore. Ishin një sasi jashtëzakonisht e madhe emisionesh, reportazhesh, ekskluzivitetesh. Atje është një ambient ku mbizotëron liria e plotë dhe ku puna vlerësohet jashtëzakonisht. Sigurisht, mund të them, që tërë regjinë editoriale për krizën e Kosovës e kam bërë unë. Dhe regjinë e Antoni Rusos, përgënjeshtroj pa frikë, që, pas kuintave, e kam orkestruar unë. I kam dhënë të gjitha rekomandimet prej një viti që të udhëtojë në Kosovë, e kam prezantuar me të, e kam garantuar në të gjitha nivelet politike, në UÇK etj. Jemi marrë vesh bashkë, kemi bërë një përbetim njerëzor, që, sikur të iknin të gjithë gazetarët e huaj, ai nuk do të ikte. Vetëm unë e dija numrin e telefonit dhe adresën e tij të fundit dhe pas disa ditësh ia distribuoja në mënyrë të rregullt disa stacioneve të RAI-t për ta intervistuar drejt për së drejti. I suksesshëm ka qenë edhe nën mbikëqyrjen e largët të UÇK-së.

Për Tiranën dhe jetën e saj artistike do të vazhdonte interesi i gazetës tonë. Si mund ta karakterizonit me pak fjalë jetën teatrore në Shqipëri?

Për fat të keq duhet t’ju bëj unë një pyetje. A ka jetë teatrore në Shqipëri?

Ne do t’ju themi se prej një viti ka një pauzë thuajse totale, por do të na interesonte mendimi juaj si artist.

Kam përshtypjen se luhet më tepër teatër mbi teatër sesa në Teatër. Them kështu sepse teatri ka vdekur. Është një vdekje klinike e tij, është një vdekje përfundimtare, por fatkeqësisht kanë vdekur shumë gjëra. Me një fjalë nuk është një rast i veçantë teatri. Në Shqipëri kanë vdekur shumë dimensione. Ka vdekur rendi, ka vdekur qetësia e njerëzve, ka vdekur idealizmi i dëlirë ose primitiv, pra, për fat të keq në Shqipëri shoqërohesh me shumë kufoma ose me shumë vdekje klinike. Mirëpo, në këtë këndvështrim, mendoj që edhe vdekja e Teatrit, që shpresojmë të jetë dialektike, nuk është gjë tjetër veçse të jetë pasqyrim i vdekjes sociale. Do të ishte mirë që kjo të pasqyrohej në skenë, por për fat të keq pasqyrohet duke përfshirë edhe skenën.

Jeni në dijeni të debatin që është bërë për Teatrin midis ministrit Rama dhe aktorëve?

Kam lexuar, kam perceptuar shumë ofshama, kam provuar vetëm vuajtje dhe nuk kam dashur të implikohem, sepse çdo implikim i tillë do të ishte i ndërlikuar. Mendoj se do të ishte një ndërlikim i situatës, pasi unë vij në Shqipëri, jetoj jashtë, dhe nuk do të ishte mirë që të jepja mendime dhe të merrja pjesë në një polemikë dhe pastaj të shfrytëzoja biletën time vajtje-ardhje. Në qoftë se do të hysh në një polemikë serioze, sepse një polemikë mbi teatrin duhet të jetë vetëm serioze ose shumë e ndier shpirtërisht, nuk mund të largohesh më. Duhet të ndjekësh materializimin e ideve të tua. Nuk jam natyrë provokatore dhe nuk do të jem ndonjë herë, besoj.

Si intelektual, si njeri që e keni lidhur jetën me teatrin dhe me dramaturgjinë, ndoshta keni një ide si mundet ky teatër të shërojë sëmundjen klinike të shoqërisë shqiptare?

Unë kam patur shpresë se Teatri Kombëtar do të ishte stimuluesi i parë i ringjalljes nga vdekja klinike e shoqërisë shqiptare. Kur them Teatri, mund të them dhe letërsia, poezia, mund të them filmi, por besoj shumë te teatri. Për fat të keq ndoshta duhet ngjallur më parë Teatri në të tëra dimensionet e veta dhe, ndoshta, do të kemi shpresë që të ringjallet dhe shoqëria. Ka nevojë që në Teatër të ketë njerëz që të ruajnë të paprekur idealin për të; njerëz që mund të bëjnë teatër në rrugë, në një barakë apo në një tempull; që ta dëshirojnë dhe lumturohen, edhe nëse për net të tëra kanë qëndruar të pagjumë për Teatrin. Pra, duhen njerëz që të vetmen kurorë në jetën e tyre kanë Teatrin, publikun; që admirojnë dramaturgjinë dhe, sidomos, atë rol dhe transmetim idesh dhe energjish që bëhet në skenë. Teatri dhe arti në përgjithësi nuk transmeton vetëm ide. Transmeton edhe energji. Ndodh edhe që transmeton ide, mirëpo mbarten mbi një energji negative. Në këto raste Teatri nuk kryen misionin e vet. Rilindja e Teatrit, më konkretisht, mbetet një pyetje pa përgjigje të mirëfilltë, sepse di që Uoll Disnei i madh ka filluar karrierën e tij në një barakë mjerane, por me miq të zjarrtë. Unë mendoj se Teatri mund të rilindë çdo çast, në qoftë se lind një kompani teatrale ose lidhet një përbetim artistik për ta ringjallë Teatrin. Po nuk lindi kjo frymë të gjitha aktet formale, zyrtare, ndërtesat, problemet e tjera, të gjitha këto polemika vetëm se shpupurisin hirin e shuar të zjarrit, por nuk e ndezin atë zjarr.

Ndoshta keni patur ndonjë pakënaqësi nga ai teatër me dramën “Ishulli i shtegtarëve të humbur”?

Mund të them që nuk kam patur pakënaqësira, por nuk kam patur as kënaqësi. Italianët kanë një proverb që thotë: “I panni sporchi si lavano a casa”, dmth, pelenat e pista lahen në shtëpi. Unë ndihem ende i shtëpisë në Teatër dhe do kisha qejf që të mos i laja këto pelena publikisht.

Drama juaj, nëntitullohet “etyd absurd”, është kjo një preferencë për ekzistencializmin e Sartrit apo thjesht një term me përmbajtje sociale? Kategoritë që përmbahen në këtë pyetje janë dy kufij brenda të cilave hapësira është edhe e madhe, por unë kam dashur ta kem edhe më të madhe. Këtë dramë e kam shkruar jo duke patur parasysh se çfarë do të godas, çfarë do të analizoj, apo çfarë radiografie sociale do të bëj. Këtë dramë e kam shkruar si një monolog timin, si një përçartje, si një dehje. Dhe nuk kisha parasysh askënd tjetër që mund ta lexonte dhe ta perceptonte përveç babait tim. Mund të ishte, p.sh, megjithëse mund të duket shumë larg, një bisedë me babin tim për teatrin. Supozoj se ai më pyeste në telefon: “Ç’kemi, ç’bëhet, ç’plane ke për teatrin”? Dhe unë them se kjo do të ishte përgjigja më perfekte e kësaj pyetjeje. Sigurisht që shkolla ekzistencialiste është pa diskutim afër kësaj krijimtarie apo kësaj drame. Por kam përftuar mençurinë e disa njerëzve që janë marrë me art, të cilët gjithmonë kanë thënë se, nëse do të futesh në një shkollë, nëse do të bëhesh artist interesant, nuk duhet t’i përkasësh më asaj shkolle. Përndryshe do të mbetesh nxënës i asaj shkolle. Me këtë dua të them që Sartri është një nga yjet e dramaturgjisë botërore, pa diskutim, por nuk mund të them se mbetem nxënës i asaj shkolle. Jam thjesht një admirues i saj.

A mendoni se lirizmi që përshkon dramën tuaj dhe simbolika kanë bërë që veprimi dramatik të mos jetë kaq evident sa do të duhej për t’u vënë kjo dramë në skenë?

Mënyra sesi perceptohet intensiteti i veprimit dramatik është diçka stilistike, ngushtësisht stilistike. Shpeshherë dihet që veprimi dramatik, jashtë, në mënyrë të ekspozuar, është shumë ekspresiv: ndodh një vrasje në skenë, një veprim shumë i ngjeshur, pra, kemi kalime dinamike ngjarjesh njëra nga tjetra; ka dhe raste, që, për mendimin tim, janë më fine kur veprimi dramatik si një lumë, që nga i mbidheshëm kalon në të nëndheshëm. Pra, nuk është e thënë, edhe nga ana regjisoriale mund ta them, që veprimi dramatik të jetë gjithmonë një lumë i vrullshëm, me një ritëm të dukshëm, ose një përrua pranveror që sjell kufoma, apo trungje pemësh, apo sjell risi për të mbajtur dramën me një temporitëm të jashtëm. Kjo zakonisht është një teknikë e një dramaturgjie, e cila priret drejt komercialitetit, që shkon afër filmit. Kurse në dramën time, shpeshherë jam munduar që veprimi dramatik të kalojë në tunele të nëndheshme. Dhe kjo nuk do të thotë që ai nuk është i pranishëm.

Cilit regjisor do t’ia besonit vënien në skenë të dramës tuaj?

Do t’i besoja atij regjisori, i cili do ta lexonte dramën dhe do të afrohej për të kërkuar “dorën” e saj. Deri tani ka patur një fejesë të pasuksesshme.

Cilët do të ishin dy aktorët protagonistë që do të zgjidhnit? Timo Flloko dhe Bujar Lako. Ndërsa nga femrat Raimonda Bukli.

A mendoni se një ditë do ta shihnit në skenë dramën tuaj?

Besimi dhe shpresa vdesin të fundit. Dhe sa jam gjallë apo postmortum, ndoshta, do të vihet ndonjë herë në skenë. Megjithatë kam një parim për veprat në përgjithësi. Nëse janë të denja të quhen të tilla, ato krahasohen me verën. Një verë e mirë, nëse rri në kantinë për një kohë të gjatë, bëhet edhe më e mirë. Nëse nuk është e mirë, thartohet. Unë që e kam patur gjithmonë këtë si parim: vazhdoj t’i mbaj vepra në kantinë, t’i vjetroj, pastaj jam vetë seleksionuesi i parë i tyre kur shoh sa i reziston kohës. Nëse më shijnë edhe pas disa vjetësh, do të thotë se vera-vepër, apo veprat-verë, janë bërë më të mira, më interesante dhe i kanë rezistuar kohës. Nëse ndërkohë ndonjë është thartuar dhe është bërë uthull, nuk pendohem aspak që nuk e kam ekspozuar, sepse do të kem një uthull më pak në krijimtarinë time. Kështu edhe për punën e dramës. Unë mendoj se është një verë e mirë. Dhe sa më shumë të rrijë, ndoshta, aq më e mirë do të bëhet për arsye se kam kapur disa dimensione universale. Një raportim midis jetës dhe vdekjes, midis asaj ç’ka ndodh pas vdekjes dhe cili është ekskursioni ynë mendor për atë ç’ka ndodh pas vdekjes. Cili është ankthi dhe cili është flijimi që njeriu ka pikërisht në këtë enkursus që bën në përfytyrimin e tij dhe mendoj, që, përderisa njerëzit të jenë të vdekshëm, të tilla dilema do të mbeten të pavdekshme.

Rastësisht kemi marrë vesh që kjo dramë është vlerësuar në një konkurs ndërkombëtar në Paris dhe që po përkthehet atje. Cila është e vërteta?

E vërteta është që është një konkurs ndërkombëtar, sepse ka edhe të huaj, por nuk është ndonjë nivel për t’u përmendur. E rëndësishme për mua është që po përkthehet në frëngjisht. E rëndësishme është që, ne, autorët e një gjuhe tmerrësisht dhe frikshmërisht të lashtë, i përkasim një pellgu gjuhësor shumë të rrallë. Po aq sa jemi të përkëdhelurit e një gjuhe të lashtë, po aq jemi dhe skllevër të kësaj gjuhe të burgosur, e cila nuk njihet, ose ka pak përkthyes të denjë për këtë titull që mund ta japin korrespondencën e kësaj gjuhe madhështore në një gjuhë tjetër. Kjo ne na ka dënuar me anonimat. Nëse një kolegu im francez, anglez, italian, shkruan drejt për drejt në gjuhën e vet dhe konkurron me dramën e tij të shkruar, unë duhet të konkurroj për ta përkthyer. Pastaj për të parë nëse e përkthyer, dhe me shpresë të zotit e përkthyer mirë, të mund të konkurrojë me kolegët e mi. Është njësoj si të futesh në një garë, të nisesh dy xhiro pas, të kesh edhe një gjyle nëpër këmbë dhe të pretendosh të dalësh i pari.

Si do ta ndjenit veten nëse vepra juaj do të arrinte të vihej në skenë më parë nga një trupë franceze dhe jo nga një teatër shqiptar?

Do të ndihem pa diskutim mirë dhe nëse arrij këtë gjë, ose gjëra të tjera të përngjashme, do të reflektoj seriozisht për të braktisur gazetarinë dhe për të mbijetuar, qoftë edhe në mënyrë boheme, me frutet e pakta, por shumë të ëmbla të artit tim.

Kemi lexuar që një dramë e juaja, “Qerosi, mbreti i gënjeshtrës”, është përkthyer italisht dhe një kritik i njohur në një revistë prestigjioze në fushën e dramaturgjisë ka bërë një analizë të hollësishme të dramës tuaj dhe, përmes saj, dramaturgjisë shqiptare. Mund të na thonë diçka më tepër?

Përveç kësaj, unë mund të shtoja diçka tjetër, që jam në tratativa me një regjisor të rëndësishëm italian të gjeneratës së re, me të cilin do të takohem tani në vjeshtë për një projekt. Është fjala për ta vënë në skenë këtë dramë për një teatër shumë serioz. Nga ana tjetër jam në tratativa për ta përkthyer, qoftë edhe me shpenzimet e mia, “Ishullin e shtegtarëve të humbur” në italisht dhe gjermanisht. Ndërkohë kam disa projekte të tjera që në qoftë se realizohen do të ishin me shumë interes.

Për sa i përket kritikut Mark -Antonio Luçidi, ka qenë një nga simpatizantët e kësaj vepre. Ai kishte shumë projekte me Shqipërinë, mirëpo Shqipëria u dogj. U dogj në ’97, siç u dogj Teatri. Kur më pyesin se ku kam punuar më parë, unë u them në Teatër. Ata vazhdojnë: “pse nuk je më në Teatër?” Dhe unë u them: “sepse Teatri u dogj”. “Përse nuk kthehesh në Shqipëri?” “Sepse edhe Shqipëria u dogj”.

E gjitha kjo është një lojë shumë e hidhur dhe unë nuk argëtohem me këtë, por për fat të keq kështu ndodhi. Ai kishte disa projekte shumë interesante për të bashkëpunuar me teatrin shqiptar, me Institutin e Arteve, mirëpo qëlloi pikërisht viti i llahtarshëm ’97. Për këtë ai u tmerrua dhe u largua nga Shqipëria. Unë kuptova që ai nuk ishte shumë i dashuruar me Shqipërinë sa të pranonte të flijohej për të.

Ju jeni një nga specialistët e Ballkanit në Radio “Radikale”. Ndoshta në atë makrostrukturë të politikës ballkanike, mund të bëhet diçka më tepër për artin dhe kulturën në Shqipëri?

Kultura në Shqipëri është e pushtuar nga politika, kurse politika është e pushtuar nga antikultura. Kultura është pjella më intime e një kombi. Ajo është dashuria e thellë e një kombi për vetveten dhe për të tjerët. Kështu që ky moment kaq intim siç është dashuria apo lindja është personal. Nuk ka inkubacion, apo sistem të perfeksionuar inkubativ, që mund të inkubojë zogj të vegjël të kulturës dhe mund t’i mbjellë në Shqipëri. Atëherë do të ishte diçka hibride, aspak shqiptare. Unë besoj te gjenialiteti shqiptar. Nuk kam qenë asnjëherë skeptik, nuk bëj pjesë në kategorinë e nihilistëve që mendojnë se gjithçka shqiptare është e pagdhendur, është e trashë, është e demoduar. Nuk besoj në kategorinë intelektuale të disa intelektualucëve, të cilët nuk kanë tretur dhe absorbuar mirë copëra kulturash perëndimore dhe që kërkojnë me një herë të hibridizojnë kulturën shqiptare me ato copëra të patretura që kanë mbetur në memorien e tyre. Mendoj se gjenialiteti shqiptar fle në shpirtra të lodhur, të rraskapitur, të deprimuar, por është i pranishëm. Dhe jam nismëtar, ose besimtar, deri në marrëzi i asaj që shumë shpejt do të jetë rilindje e madhe shqiptare. Dhe do të jetë një lindje autoktone. Besoj tek fitimi i besimit tek vetja. Kjo krizë identiteti që ka kaluar Shqipëria dhe shqiptarët. Nuk mendoj se do të jetë shkatërrimtare, por do të jetë si të thuash si ai i vdekuri klinik që kur ngjallet do t’i thotë të gjallëve që unë kam bërë një vizitë edhe përtej, si personazhet e Dantes. Dhe do të thotë: “Dëgjoni se ç’ndodh andej!”. Pra, kjo tragjedi do të kthehet në një vlerë superiore. Ne do të fitojmë ndoshta një dimension tjetër. Për këtë kam shumë besim. Është një besim, për momentin, instiktiv. Por jo vetëm kaq. Kam parë që kudo që shqiptarët, si kategori njerëzore, si kategori profesionale, sociale, si dashnorë, si kriminelë, si punëtorë, si intelektualë etj, kanë qenë gjithmonë mbi mesatarë. Në kushte të caktuara ka pasur shpërthime virtuoze dhe gjenialitete. Më vjen shumë keq që për shumë vite këtu në Shqipëri, ndoshta depresioni, zhgënjimi, ndoshta paaftësia e rrokjes së perspektivës ka krijuar disa personazhe, apo persona kultë që kanë propaganduar falimentimin e botës shqiptare dhe shqiptarin si referencë të antivlerës. Shumë gabim. Kjo ka vërtetuar jo falimentimin e asaj çka është thellësisht shqiptare, por mediokritetin e këtyre njerëzve që s’e kanë rrokur dot dimensionin e vërtetë. Murid të quhet retorikë, mund të konsiderohet patriotizëm, mund të konsiderohen fals, por të gjitha këto sa them i them me bindjen time më të thellë dhe shumë të sinqertë.

Ju flisni për një besim në planin shpirtëror të shqiptarit, nga ana tjetër vendosni përballë intelelektualucët dhe mediokrit që kanë krijuar një imazh, brenda dhe jashtë vendit, jo të mirë për Shqipërinë. Ju si i ndieni më hollësisht, dhe si i përcaktoni këto grupe që aktualisht sundojnë dhe veprojnë në Shqipëri?

Në radhë të parë kam keqardhje për dëshpërimin e tyre. Janë njerëz pa diskutim të dëshpëruar. Njeriu kur është i dëshpëruar mund të reagojë në dy mënyra: ose me cinizëm, ose me dashuri. Mendoj që mënyra më e denjë, karshi një dëshpërimi të madh kombëtar që ne e përjetojmë, është dashuria dhe jo cinizmi. Cinizmi është një armë e mprehtë, e fortë, por e dhunshme. Kurse dashuria nuk është armë, është një meditacion i thellë, është një përqafim dhe është një vetëflijim. Unë mendoj se nuk ka vdekur, a përfunduar koha, apo ka hapësirë në kozmos edhe për vetëflijime. Në këtë moment, gjëja që ne shohim në të gjitha fushat: politike, kulturore, ekonomike, është dominimi i dhunshëm i egos. Mungesa e një kontrate shpirtërore, mosbesimi në çdo gjë dhe besimi naiv në gjithçka. Mungesa e një perëndie laike, apo mistike, mungesa e disa kategorive të pavdekshme siç është kategoria e të mirës dhe të keqes. Amnistia për çdo veprim, i cili sjell një përfitim. Nuk mund të vetaministohet njeriu, përpara asaj që, dikur quhej ndërgjegje, por edhe sot quhet ndërgjegje dhe në jetë të jetëve do të quhet ndërgjegje. Nuk mund të bësh një krim dhe të thuash “mirë bëra se në kulturë, në shkencë, ekonomi e politikë më solli këtë përfitim”. Dhe nga ana tjetër, nuk durojmë të numërosh viktimat e këtij krimi. Më duket pak fluturake kjo analizë, por mbetet më e thella. Mungon një kontratë e ndershme për një detyrë që merr. Çdo politikan, kur fillon karrierën e vet, në të gjithë botën perëndimore, lindore, vertikale, horizontale, majtas, djathtas, lart, poshtë, ka një kontratë primare: “prosperitetin e kombit tim. Prandaj unë futem në politikë. Dhe, në qoftë se rezultati i politikës time është shkretëtira që unë mbolla në kombin tim, në qoftë se unë nuk jam aq burrë sa të bëj vetëvrasje siç bëjnë akoma dhe sot japonezët (dhe dihet se Japonia është një nga superfuqitë ekonomike më të mëdha të botës), të paktën të respektoj institucionin fisnik të dorëheqjes”. Sepse abuzimin në të gjitha sferat mbi gjithçka që lëviz, që nuk lëviz, që është e butë, që është e brishtë, ka kaluar çdo skaj. Në këtë pikë artisti, ndihet i pambrojtur, i kërcënuar. Aty ndoshta lind trilli a e vërteta, guximi i krijimit. Pikërisht kur je në rrokullisje e sipër nga abisi më i thellë, ndoshta aty lindin gjërat e mëdha. Prandaj mendoj që gjithë ky ferr që ka zbritur në tokë mbi Shqipërinë, ndoshta do të fekondojë me një art të madh dhe me një rilindje të madhe për vetë Shqipërinë.

Biseduan: T. Çobani, R. Bozhani