Ministri i Kulturës, Rinisë e Sporteve Edi Rama në një intervistë sherr-spektakolare me Tonin Çobanin për “KOHA JONE”

(Botuar me 4 gusht 1999 në KOHA JONE)

-Ministri i Kulturës, Rinisë e Sporteve Edi Rama në një intervistë sherr-spektakolare me Tonin Çobanin për “KOHA JONE”-

Që të mos flasim me dorashka, redaksia e kulturës së gazetës sonë është përpjekur të jetë vazhdimisht oponente e “menaxherëve” të artit dhe të kulturës në të gjitha nivelet e administratës shtetërore, përfshirë dhe ju si ministër aktual. Në ç’raste është kuptuar si e tillë kjo oponencë në dikasterin tuaj?

Si e tillë çfarë? Fraza juaj çalon në ndërtim dhe unë s’arrij ta kuptoj se për çfarë më pyesni, megjithatë, meqë pyetja ka sidoqoftë lidhje me faqet kulturore të gazetës suaj, dua t’ju them kryekreje se po bëhet një kohë relativisht e gjatë që aty nuk flitet pothuajse fare për kulturën ndërkohë që konsumohet me tepri hapësirë publicitare për personin tim, a thua se ato janë faqet e ministrisë e, sidomos, të Ministrit të Kulturës, dhe jo faqet kulturore të një gazete me një histori të spikatur thuajse dhjetëvjeçare, a thua se lexuesve të nderuar të “Koha Jonë” u intereson më shumë se ç’rregullore të brendshme nxori dje Ministri i Kulturës sesa, fjala vjen, se ç’libër i Dostojevskit doli në tregun shqiptar apo se ç’koncert i Tedi Papavramit tërhoqi vëmendjen e kritikës në Gjermani a thua se fjala kulturë ka për sinonime të saja fjalët ministri e kulturës ose Ministër i Kulturës, gjëra këto që janë për t’u shkrirë në gaz ose në vaj.

Ju flisni për një politikë kulturore që tingëllon si politikë personale. A mund të shpjegoni në ç’pika ajo është një politikë që përputhet me programin e qeverisë, në të cilën ju bëni pjesë dhe në ç’drejtime ajo i shmanget ose i kundërvihet atij programi të miratuar nga Parlamenti që dominohet nga PS?

Unë nuk mund të marr përsipër të shpjegoj psetë e diçkaje që është fryt i perceptimit tuaj të gabuar!

Nëse politika ime juve ju tingëllon si personale atëherë ky është një problem i sistemit tuaj auditiv, i cili, me gjithë dëshirën time për të kontribuar në zgjidhjen e tij, nuk mund të jetë problemi im. Sepse të bësh politikë personale do të thotë, grosso modo, të nxjerrësh nëpërmjet një politike të caktuar përfitime të caktuara personale, gjë që në rastin tim, të paktën deri kur ju të mund të sillni prova bindëse për këtë, mua nuk më rezulton. Politikat e Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, s’kanë qenë dhe, të paktën deri kur unë do të jem në krye të këtij dikasteri, s’do të jenë asgjë tjetër përveçse politika që synojnë të vënë në jetë atë kapitull të programit të Qeverisë Shqiptare që ka të bëjë me kulturën, rininë dhe sportet.

Jeni një ministër që vini nga radhët e artistëve. A i ndani këto dy funksione gjatë ushtrimit të kompetencave ekzekutive, apo edhe si ministër mbeteni subjektiv, si është zakonisht një artist?

Fillimisht, meqë në vend të fjalës shqipe “përgjegjësi” ju parapëlqeni fjalën e huaj “kompetencë”, do t’ju sugjeroja shumë përzemërsisht që të mos hidheni te germa e tretë duke kaptuar të dytën, sepse jeni gazetar i faqeve kulturore dhe nuk jeni, le të themi, korrespondent i garave të atletikës që, nën efektin e materies me të cilën merreni, t’i kapërceni si pengesa germat apo rregullat e ndërtimit të fjalisë.

Po nejse, kjo është në të vërtetë një sëmundje goxha e përhapur viseve tona dhe ju s’jeni as i pari e as i fundmi militant i shtypit të shkruar që nuk e njeh sa e si lypset gjuhën e bukur shqipe, kështu që le të kthehemi tek pyetja juaj. Ndoshta do t’ju zhgënjej me përgjigjen që do t’ju jap, por, sa për mua, i kam ditur qysh kur u ula në këtë karrige detyrat e mia dhe njëra ndër to, duke qenë se, bash siç thoni ju, unë jam përsëpari njeri i artit, është që të mos nisem nga shijet e mia personale kur bëhet fjalë për të organizuar ose mbështetur një veprimtari të caktuar artistike. Pikërisht sepse e kam pasur të qartë këtë detyrë nuk kam ngurruar të mbështes edhe artistë ose veprimtari që, mua si artist, nuk më ngjallin kurrfarë kërshërie.

Kjo edhe falë faktit se në tërë vendimet e mia këshillohem me njerëz të mençur e të ndryshëm në shije. Ministria e Kulturës, flasim në një sistem demokratik, nuk ka lindur për të prodhuar kulturë, po për të administruar dhe zgjeruar hapësirën kulturore në tërë pluralitetin e shprehjeve të saj. Dhe unë nuk e harroj asnjëherë këtë parakusht për të qenë një ministër i mirë kulture.

A nuk ju duket, p. sh, se konkursi (ndër)kombëtar i Arteve Vizive, “Onufri ’99”, u kthye në një veprimtari përjashtuese për artistët e arteve figurative?

Në vend të fjalëve “vizive” ose “figurative” do t’ju sugjeroja fjalën “pamore”. Jo, nuk mendoj aspak se “Onufri ’99” u kthye në një veprimtari përjashtuese. Ajo që mendoj për atë ekspozitë është se qe i pari konkurs ndërkombëtar i arteve pamore në vendin tonë, me një formë organizimi bashkëkohor dhe i nivelit evropian. Synimi im është që një ditë edhe Tirana të figurojë në listën e atyre qyteteve të Evropës që njihen për organizimin e një aktiviteti të rëndësishëm ndërkombëtar artesh pamore. “Onufri 99″ qe një hap i parë në këtë drejtim, një hap kurajoz dhe i suksesshëm po të merret parasysh që artistët shqiptarë ishin kësaj radhe në një skenë ku u bë dialog mes kulturash dhe jo monolog brenda kufijve të vetëpëlqimit e, sidomos, po të mos harrohet se jehona që ajo ekspozitë pati jashtë vendit ishte e konsiderueshme, ashtu siç qe i konsiderueshëm fakti se veprat e artistëve shqiptarë të përzgjedhur për “Onufrin ’99” u kërkuan për në Bienalen e Venecias nga kritiku i mirënjohur Giancarlo Politi dhe bënë që, jo vetëm në Venecia, por edhe në gazetat nga më të rëndësishmet të botës të flitej për një Shqipëri tjetër, për një Shqipëri të artit, për një Shqipëri të artit, për një Shqipëri evropiane.

Falë pjesëmarrjes në konkursin ndërkombëtar “Onufri 99″ artistëve të talentuar shqiptarë iu dha mundësia të ngjiten në skenën prestigjioze të Venecias, të shkojnë më pas në Berlin dhe, gjithashtu, të vendosin shumë kontakte personale me artistë, kritikë apo tregtarë të artit. Koha kur muret e ekspozitave në Galerinë Kombëtare ndaheshin mes një numri të madh artistësh me metra katrorë pak a shumë të barabartë, a thua se bëhej reforma agrare e jo një ekspozitë artesh pamore, është koha e vjetër e kolektivizmit në art dhe e komisioneve përzgjedhëse.

Sot është koha e kuratorëve dhe e ekspozitave të ngritura mbi një koncept e platformë të studiuar, gjë që s’do të thotë aspak përjashtim i kujtdoqoftë, sepse, falë kohës së re që jetojmë, çdo artist mund të gjejë hapësira alternative për të ekspozuar veprën e tij dhe nuk është aspak e thënë që gjithkush, njëkohësisht me këdo, mund të ekspozojë në Galerinë Kombëtare. Kjo jo, kësaj i thonë rrumpallë dhe, kur flisni për përjashtim, bëni mirë të mësoni se vetëm në Paris ka tetëdhjetë mijë artistë pamorë, nga të cilët ndodh që asnjëri mos të ekspozojë në harkun e një viti në Muzeun e Artit Modern të Qytetit të Parisit, ndërsa, në rastin më fatlum, artistët francezë që ekspozojnë në atë muze brenda një viti nuk i kalojnë për numër gishtat e duarve!

Po formulimi “Rrugina pa krye”, me të cilin Shqipëria u përfaqësua në Bienalen e Venecias ’99 (në të cilën ju ishit pjesëmarrës si artist dhe të cilën e reklamuat kaq tepër si ministër) çfarë përfaqëson për ju: një mesazh thjesht estetik apo thelbin e reformës suaj radikale?

Pyetja juaj, siç do të thoshte Konica, më ndjell një të papërmbajtur gaz! Po ç’janë këto aguridhe që nxirrni nga goja more zotëri fort i nderuar? Se jo për gjë po edhe sikur unë të kem predisponatë të plotë për të zbrazur timen e mbushur tuajën, gjë që s’e kam asfare kuptohet, me këto profka që dëgjoj t’ju dalin ngoje më ngjan e tëra një punë që kurrfarë gjase s’ka të japë fryt. Jo more zotëri, jo, “rruginat pa krye” kanë të bëjnë me thelbin e re as formës sime radikale e as unë e reklamova tepër pavijonin shqiptar të Bienales së Venecias, se po të kisha dashur ta reklamoja tepër do të kisha, së paku, shkuar në inaugurim, ku isha edhe i ftuar si artist nga kuratori i Bienales e si ministër nga kryebashkiaku i Venecias!

Po mesa duket ju as që e dini rëndësinë e asaj Bienaleje dhe, meqë shembujt nga politika mund t’ju jenë më të rrokshëm, a ju mjafton sikur t’ju them, shkurte shkurt, që në hapjen e pavijonit anglez u kuturis gjer në Venecia kryeministri Tony Blair, kurse BBC-ja i kushtoi atij pavijoni me orë të tëra në kanalet e saj televizive dhe radiofonike?

A ju ka shkuar ndonjëherë ndërmend se në sektorin që ju drejtoni, reformat nuk mund të jenë si në fushat e tjera, ta zëmë në ekonomi, ushtri, jurisprudencë etj? P.sh., a mendoni se në art dhe kulturë mund të ketë pikë zero? (Eshtë fjala për Teatrin Kombëtar, që gjatë një viti nuk realizoi asnjë premierë) A mund të trajtohen Teatri Kombëtar, TOB-i, Muzetë si ndërmarrje rentabël, apo do të mbështeten gjithmonë nga shteti ashtu si bibliotekat, shkollat etj.?

Më argëton silogjizmi ekstravagant që ju bëni në pyetjen tuaj hermetike mes sektorit që unë drejtoj dhe ekonomisë, ushtrisë, jurisprudencës! Se ç’doni të thoni me këtë ju e dini, po sa për mua nga pikëpamja e reformave që duhen ndërmarrë ne s’kemi si të themi se nuk po startojmë nga pika zero kur në botën e Spektaklit të Gjallë kemi ende sot e kësaj dite sistemin administrativ të kohës së Hoxhës, të cilit iu vu për ca kohë një mballomë anarkike si ajo e 90%-t të shumëpërfolur. S’keni pse të ngatërroni reformën e sistemit të administrimit me jetën teatrale, e cila afërmendsh që nuk mund të fillojë nga pika zero përderisa këtu ka kohë që ka një jetë të tillë, me të mirat e me të metat e saj. Reforma duhet bërë që burimet e kësaj jete teatrale të administrohen me një logjikë të re, me logjikën e kapitalizmit.

Shteti patjetër që do ta subvencionojë kulturën, përkatësisht edhe Spektaklin e Gjallë, gjë që shprehet fare qartë në draftin e projekt-ligjit që ne kemi përgatitur për teatrin, por ama, më anë tjetër, shteti do të kërkojë hesap që nga fillimi deri në fund për mënyrën sesi do të shpenzohen paratë e taksapaguesve shqiptarë për teatrin e për kulturën në përgjithësi.

Pastaj ju, si të gjithë politikanët e këtyre dhjetë vjetëve të fundit, mendoni se do ta kryeni punën (reformat shpëtimtare) duke krijuar ligje mbas ligjesh, si për spektaklin e gjallë, kinematografinë, monumentet, botimet, shkollat etj,? Së paku si artist a nuk jeni i mendimit se artin cilësor e bëjnë artistët e talentuar e jo ligjet sado të “studiuara” që të jenë? Nëse duhet ndonjë ligj për zhvillimin parësor të artit e kulturës, a duhet të ishte ai detyrues për shtetin ndaj institucioneve kulturore të tij? A duhet të ishte i domosdoshëm një ligj që respekton pavarësinë e institucioneve artistike e kulturore, në të cilin artistët të kenë vendin që u takon në shoqëri?

E kam të vështirë të deshifroj frazat tuaja, por po provoj për hatër të lexuesit të nderuar. Çfarë shteti është ai që nuk ka ligje për aktivitetet e shtetasve të tij, qoftë edhe në fushën e kulturës, ku, mesa kuptoj unë, sipas jush duhet të ketë anarki totale?! Sepse ju ngatërroni artin si rezultat i aktit krijues me format e inkurajimit e të administrimit të aktiviteteve që zhvillohen në fushën e kulturës! Shteti, shteti demokratik të paktën, nuk krijon ligje për mënyrën sesi një piktor duhet të vendosë ngjyrat në telajo, si një aktor duhet të sillet në skenë apo si një poet duhet të rreshtojë vargjet e tij! Shteti gjen, përsos dhe ligjëron format e inkurajimit e të administrimit të aktivitetit kulturor. Teatri sot është në krizë totale sepse, në radhë të parë, është peng i sistemit të vjetër të administrimit të subvencioneve, i sistemit të apelit të mëngjesit e të rreshtit në listën e pagave të unifikuara, i sistemit të emërimit arbitrar të të rinjve e të pensionimit të aktorëve thjesht me kritere moshe, i sistemit të derdhjes së parave në tym pa kërkuar kurrfarë projekti a llogarie. Ligji i ri për teatrin do t’u japë artistëve të skenës një pavarësi të madhe, ashtu siç do t’i japë ai i botimeve botuesve, ai i Trashëgimisë Kulturore Institutit të Monumenteve të Kulturës, e kështu me radhë. Por ama një pavarësi brenda rregullave të një loje e jo një pavarësi në anarki, ku të tërë janë si këmbët e dhisë e ku shteti konsiderohet si një karrocë me para, të cilën mund ta zhvasin ditën për diell “maskat” e “patriotëve” apo të “të shkathtëve”.

Mund të gaboj, por unë mendoj se një ministër duhet të mbajë përgjegjësi për firmat që hedh në privatizimin apo dhënien me qera 1$m2, sikur të ishin këto institucione punishte të braktisura tullash apo hangarë për bar të thatë? Ju ka shkuar ndër mend se një ditë të gjithë titullarët mund të vihen para përgjegjësisë ligjore?

Pa dashur të rrah përsëri një argument që e kam shpjeguar më shumë se një herë, po mjaftohem t’ju them se gaboheni. Gaboheni, kjo është e gjitha. Sa për përgjegjësinë ligjore, të jeni i sigurt se midis meje e jush ka vetëm një njeri që mund t’i drejtohet një ditë gjyqit për të akuzuar tjetrin: Ky jam unë! Për fyerje e shpifje të përsëritura nga ana juaj në adresë time.

Por sigurisht që s’kam ndërmend ta bëj kurrë këtë gjë. Jo ngase me këto palo gjykata që kemi ne s’do të mund të ndahet davaja, por sepse jam i ndërgjegjshëm që rruga drejt një përdorimi sa më të frytshëm të lirisë së fjalës, militant i së cilës kam qenë e do të mbetem sa të kem frymë, kërkon haraçin e gjithkujt. Haraçi që paguaj unë është të duroj fyerjet e shpifjet e tua, bile edhe të të mirëpres kur më kërkon intervistë, ndërsa haraçi që paguan ti është që përditë e më tepër lexuesi i nderuar do të të qeshë, nganjëherë jo pa pikëllim sepse gazeta i kushton para. Bile, bile mua s’duhet të më sëkëlldisë as fakti që ti del përsëri i fituar, sepse s’ka asnjë gjasë që ta kuptosh se je bërë për t’u qeshur. Ja kjo është liria për të cilën luftojmë përditë së toku!

Së fundi, kam parë në një kronikë televizive si është shkatërruar Shtëpia Muze e Luigj Gurakuqit në Shkodër (muze si arkitekturë karakteristike, muze për vlerat artistike të interierit, muze për objekte që kishte brenda dhe për figurën e Heroit të Popullit). Kam parë gjithashtu edhe si është dëmtuar qëllimisht nga paramilitarët serbë Shtëpia Muze e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në Kosovë. Është për të ardhur keq, por papërgjegjësia jonë e ka dëmtuar dhjetëra herë më keq Shtëpinë Muze të Shkodrës se atë të Prizrenit. A ndjeni përgjegjësi ju si ministër në raste të tilla?

Faleminderit njëherë që ma shpjeguat me imtësi se ç’do të thotë shtëpi muze. E shihni pra, më anë tjetër, që duhen ligje nga ato të lartpërfolurat për të krijuar një sistem që të jetë në gjendje t’i japë kulturës sensin e saj më fillestar, atë që i dhanë romakët, të cilët ishin të parët që e përdorën fjalën kulturë?!

Të ruash, të mirëmbash, të kultivosh. Por si mund të bëhen të tëra këto pa ligje specifike për kulturën në këtë lirinë tonë të shthurur?