Ruli: “Fajdetë” janë të paligjshme, pasojat do t’i paguajnë të gjithë

(Botuar me 18 Janar 1997 në KOHA JONE)

-Intervistë ekskluzive për “Koha Jonë” me ish-ministrin e financave, ekonomistin dhe juristin Genc Ruli-

Zoti Ruli, para se t’ju pyesim si ekonomist, po ju pyesim si jurist. Cili është sipas jush pozicioni juridik i fajdeve?

Konfuzioni në interpretimin e këtij fenomeni është i madh. Ai nuk vjen vetëm nga fakti që shqiptarët dhe shteti i tyre nuk kanë përjetuar më parë ndonjë eksperiencë të ngjashme. Ai nuk vjen as nga fakti që ka vakum në sistemin e sotëm ligjor prandaj iu hap rruga këtij fenomeni, sikundër është pretenduar në ndonjë rast. Së pari, fenomeni i hidhur (sot) nuk është fajde në kuptimin e mirëfilltë të këtij termi. Fajdeja në kuptimin klasik është borxh me interesa të larta që një person zotërues kapitalesh para u jep personave nevojtarë. Në rastin tonë nuk ka ndodhur aspak kështu, përkundrazi me mijëra individë u kanë besuar paratë e kursimet e tyre (kundrejt interesave të larta) disa firmave huamarrëse. Pra nga keqpërdorimi i termit fajde, na del se fajdexhinjtë janë qindra mijëra shqiptarët që kanë depozituar paratë, ndërsa nevojtarët qenkan firmat grumbulluese të parasë. Po të çohet ky keqinterpretim deri në fund, mund të arrihet në e pranimin e absurdit tjetër se këto firma nevojtare për para (hallexhesha) po falimentojnë se fajdexhinjtë (pra populli) u kërkuan interesa tepër të larta?! Nga ana tjetër, lejimi deri më sot i këtij aktiviteti spekulativ, nuk mund të justifikohet me argumentin se marrëveshjen e huamarrjes (pra të borxhit) e njeh Kodi Civil, neni 1050. Këtu bëhet një ngatërrim i madh i ligjit civil e veprimeve civile me ligjin tregtar e veprimet tregtare. Them ngatërrim e keqinterpretim pasi legjislacioni ynë i dallon tepër qartë ligjin civil (kodi civil) nga ligji tregtar (kodi tregtar).

Në nenin 1050 të Kodit Civil, që përdoret si argument për të justifikuar ligjshmërinë e këtij aktiviteti grumbullues parash, është rregulluar huaja thjesht civile, si veprim juridik ndërmjet subjekteve të zakonshme civile (dhe për këtë nuk duhet licencë e veçantë) dhe aspak huaja tregtare, që kryhet nga subjektet tregtare. Po t’i shohim subjektet që deri më sot kanë qenë grumbullues parash me interesa, ato në pjesën më të madhe të tyre janë firma, pra subjekte tregtare dhe të regjistruara si të tilla në regjistrin tregtar dhe dy prej tyre fondacione, pra një subjekt krejt specifik i së drejtës civile. Sipas Kodit tonë tregtar, firmat tregtare mund të zhvillojnë veprime tregtare dhe neni 3 i këtij Kodi, krahas llojeve të tjera të veprimeve tregtare, parashikon edhe veprime bankare e këmbimi. Por që të ushtrohen këto lloj veprimesh tregtare (bankare e këmbimi) duhet pajisja me licencën përkatëse nga organi kompetent që në rastin tonë do të ishte Banka e Shqipërisë. Grumbullimi i depozitave me interes nga popullata do të ishte e ligjshme vetëm në qoftë se ajo do të bazohej në një licencë të Bankës së Shqipërisë. Sipas ligjit “Mbi sistemin bankar” kjo licencë u jepet vetëm subjekteve tregtare që janë të njohura ligjërisht si banka apo institucioneve financiare të njëjta me to.

Akoma më absurd është aktiviteti i të ashtuquajturve fondacione”. Fondacionet sipas Kodit tonë Civil janë subjekte që krijohen për arritjen e qëllimeve të caktuara kryesisht sociale, bamirëse, artistike etj. Tipari kryesor i tyre është se ato nuk duhet të jenë fitimprurëse. Por në rastin e “fondacioneve” tona prania e fitimit është evidente. Ato nuk janë bamirëse në kuptimin që burime të caktuara t’u ofrojnë ndihmë atyre që s’kanë. Ndërsa të japësh interes për depozitat është aktivitet ekonomik e jo ndihmë. Nisur nga ky sqarim, them se aktiviteti i deritanishëm i grumbullimit të parave të popullatës kundrejt interesave të larta ka qenë tërësisht jokonform legjislacionit tonë dhe tolerimi i tyre prej organeve përgjegjëse shtetërore si Banka e Shqipërisë, Ministria e Financave, Ministria e Drejtësisë etj. është krejt i pashpjegueshëm. Në këtë qëndrim pasiv të shtetit mund të veçohet vetëm deklarata paralajmëruese e Ministrit Bode në muajin tetor të vitit të kaluar e cila në vend që të merrte një mbështetje shtetërore u la e vetme para sulmeve e kritikave të papërgjegjshme.

Si e gjykoni veprimin e Bankave për kufizimin e tërheqjeve dhe të Qeverisë për ngrirjen e depozitave të fondacioneve?

Veprimet e fundit të ndërmarra nga Banka e Shqipërisë dhe nga Banka Tregtare padyshim janë shembulli tipik i një reagimi të vonuar ndaj një fenomeni negativ. Së pari, bankat këtë rregullore e kanë patur në fuqi prej disa vitesh, rregulloren e tregjeve të limituara të keshit nga sportelet e bankës dhe aktiviteti i këtyre firmave ka qenë publik, i njohur gjatë gjithë kësaj periudhe. Për këtë arsye ato duhet ta kishin respektuar këtë rregullore dhe gjatë kësaj periudhe dhe jo vetëm tani që është momenti i lindjes së dyshimeve mbi natyrën e parave të këtyre firmave dhe gjendjen e depozitave të qytetarëve në to. Nga ana tjetër edhe vendimi i mbrëmshëm i qeverisë për të bllokuar depozitat e këtyre firmave është një vendim i vonuar. Pavarësisht se ka një motiv të drejtë për ruajtjen e këtyre depozitave bankare (për arsye se ato janë depozita të qytetarëve) në fakt, nga ana procedurale nuk është e drejtë. Qeveria duhet të kishte ngritur çështje gjyqësore civile, ndoshta dhe penale ndaj këtyre firmave dhe vetëm nëse gjykata do ta vlerësonte si të nevojshme, ajo mund të çonte vendimin gjyqësor në bankë për bllokimin e depozitave. Depozitat bankare nuk mund të bllokohen me urdhër administrativ. Është në kundërshtim dhe me legjislacionin tonë bankar.

Megjithatë bankierët e Bankës së Shqipërisë e justifikojnë vendimin e tyre dhe të qeverisë me faktin që në rast se do të ishte lejuar të vazhdonte puna normale e këtyre kompanive dhe fondacioneve, brenda mesit të shkurtit nuk do të kishte mbetur më asnjë para në depozitat e tyre. Fenomeni fajde do ishte shkatërruar vetvetiu. Mendon se ky ishte veprimi më i domosdoshëm?

Veprimi sikundër e theksova, përmban në vetvete vendimin e masës ekstreme. Kur nuk ke qenë në gjendje ta parandalosh dhe ta zgjidhësh problemin, fenomenin që gjatë zhvillimit të tij, reagon në mënyrë drastike atëherë kur është fundi i tij apo kur ka rënë kredibiliteti ndaj këtij fenomeni, siç qe fenomeni i të ashtuquajturave fajde. Megjithatë insistoj të them se nuk jam kundër bllokimit të depozitave të këtyre firmave, thjesht për të garantuar interesat e qytetarëve. Po për sa kohë që kredibiliteti financiar, kredibiliteti ekonomik i këtyre firmave, prania e mashtrimit dhe e spekulimit apo jo në aktivitetin e tyre, nuk është provuar nga një gjykatë, Banka dhe Qeveria nuk duhet të veprojnë në atë mënyrë. Vetëm një vendim gjykate mund t’i bllokojë veprimet e tyre.

Ka një kontradiktë me kompanitë rentiere. Nga njëra anë ato janë shtrirë gjatë këtyre viteve në disa investime, pavarësisht nga madhësia ose efiktiviteti i tyre dhe nga ana tjetër po marrin para me përqindje të cilat kthehen në përqindje shumë të larta në kohë shumë të shkurtra. Mos ka një kontradiktë midis natyrës së investimeve që do një kapital të madh dhe një afat vetëshlyerje të vonë dhe madhësisë së dhënies së interesit?

Konceptimi juaj është i drejtë. Vërtetë ka një shkëputje në kohë, një mospërputhje në kohë midis shërbimit të interesit të lartë dhe shpejtësisë së kryerjes së investimeve dhe të nxjerrjes së fitimit ndoshta dhe të normave të fitimit që nxjerrin nga investimet këto kompani.

Të themi të drejtën, një formacion i saktë publik, se cilat janë investimet reale dhe cili është efektiviteti real i investimeve që bëjnë këto firma mungon. Njihet diçka vetëm nëpërmjet reklamave të ilustruara nëpërmjet të medias apo televizoionit, ku shpeshherë ndofta vetëm lyerja e një ndërtese (e cila vetëm është lyer) prezantohet si një investim prej miliona dollarësh. Në disa raste ndoshta ka edhe investime të cilave publiku ua sheh me të vërtetë aktivitetin që ushtrojnë dhe fitimin që sjell.

Megjithatë përgjithësisht fluksi dhe shpejtësia e grumbullimit të interesave ndaj tyre për mendimin tim edhe bullimit të depozitave dhe në mungesë të një informacioni të saktë, mund të them që nuk përputhet me fluksin e investimeve dhe me fitimet e pritshme nga këto investime deri më sot.

Ka zëra që qeveria për arsyet e veta politike, për mosthellimin e mëtejshëm të problemeve sociale do të bëjë çmos për të ndihmuar disa nga kompanitë rentiere. Mendoni se ka zgjidhje në këtë drejtim dhe a mendoni se do të vazhdojë fenomeni i huamarrjes me përqindje në kontekstin e shpëtimit?

Për mua në mënyrë kategorike, sistemi i grumbullimit të parave nga firmat tregtare me përqindje e madje me përqindje tepër të larta duhet të ndalet.

Aktiviteti i grumbullimit të depozitave duhet të kanalizohet vetëm në institucionet e specializuara në këtë drejtim sikundër janë bankat ekzistuese apo bankat private që janë në krijim e sipër. Për sa i përket alternativës që mund të ndjekë qeveria për të minimizuar koston e falimentimeve që po ndodhin në lidhje me këto firma dhe falimentimeve të tjera të pritshme, ndoshta mund të konsiderohet edhe ndonjë formë e kujdesit shtetëror. E kuptoj kujdesin shtetëror si një përgjegjësi publike dhe qeveria është përfaqësuese ekzekutive e shtetit, prandaj duhet të jetë ajo që do të realizojë zgjidhjen e shqetësimeve publike. Qeveria mund të vendosë një lloj kontrolli me ekspertë finance dhe ekonomistë mbi këto firma së pari, duke bërë një vlerësim të saktë të kapitalit real që ato kanë dhe të investimeve reale, duke vënë në balancë kapitalet e grumbulluara deri tani dhe çka është e konkretizuar realisht në investime. Së dyti, duhet të shohë se cila është efektshmëria e pritshme e këtyre investimeve dhe në qoftë se disa nga këto investime janë premtuese, rentabël dhe fitimprurëse në të ardhmen. Atëherë në këtë mënyrë, mund t’i jepet një lloj garancie publikut që kapitalet e tyre do të kthehen gradualisht kundrejt fitimeve që do të krijojnë këto investime. Por forma se si duhet të marrë pjesë qeveria, se si duhet të vendosë një lloj kujdestarie dhe kontroll kujdestarie mbi aktivitetin e këtyre firmave, padyshim që nuk mund të shpiket në çast.

Në këtë rast duhen parë mjaft mirë edhe eksperiencat, që kanë ndjekur vende të tjera në këtë drejtim. Sidomos eksperiencat që aplikohen në rastet e krizës apo të falimentimit të firmave të mëdha publike, firmave që kanë të mbartura interesa të mëdha njerëzish.

Pothuajse të gjithë mbledhësit e parave me fajde, vazhdimisht në publik, kanë deklaruar se kapitalet e mbledhura nga fajdetë përbëjnë përqindje shumë të vogla në krahasim me kapitalet e tyre. Sa mund të qëndrojë kjo në kushtet e krizës që ka pllakosur?

Gjithmonë flasim për atë informacion që kemi marrë nga media, se informacione të tjera nuk është se disponojmë dhe sidomos për aktivitetin e tyre, më duket pothuajse e pabesueshme që me të vërtetë kapitalet e grumbulluara nga popullata përfaqësojnë vetëm një fraksion të vogël të kapitaleve zotëruese të këtyre firmave. Po të nisemi nga disa citime që jepen në media apo dhe nga profesionistë të caktuar, ku vlerësohet që kapitalet e depozituara nga popullata mund të arrijnë shifrën ndoshta tek 1 miliard dollarë pranë gjithë këtyre firmave, më duket tepër e çuditshme që këto firma të kenë kapitale të tyre, prona të tyre nën nivele të disa miliardë dollarëve. Ndoshta shifra të tilla të pretenduara nga presidentë të këtyre firmave për të zotëruar pasuri dhe kapitale prej disa miliardë dollarësh kanë qenë prezente edhe në shtyp, por mua më duket se këto janë deklarata qesharake, ku po të mendojmë që vetëm prodhimi i gjithë ekonomisë sonë nuk e kalon shifrën prej 2.5 miliardë dollarësh.

Protektorati i qeverisë sipas propozimit tuaj a nuk do të thotë që duhen eliminuar drejtuesit faktikë të sotëm të këtyre kompanive nga drejtimi?

E ndjej veten të papërgatitur për të dhënë një mendim të thellë e të gjykuar mirë lidhur me këtë problem, por të paktën një kufizim i lirisë së tyre në aktivitetin që zhvillojnë është i domosdoshëm si masë garancie për të rritur përgjegjësinë ndaj publikut në administrimin e atyre kapitaleve apo depozitave që mund të kenë mbetur pranë tyre.

Ka një këmbëngulje të jashtëzakonshme nga drejtuesit e kompanive për të krijuar bankë. Si e mendoni ju, a është një kërkesë e drejtë për aktivitetin që këto kryejnë?

Unë këtë kërkesë nuk e shoh të bashkëlidhur me aktivitetin që ato kanë zhvilluar deri tani si grumbullues depozitash, si grumbullues kapitali nëpërmjet kursimeve apo parave që popullata ka dhënë, për arsye se ato deri tani kanë vepruar vetëm si firma grumbulluese depozitash. Dhe ky aspekt është vetëm njëri nga aspektet, që kryen një institucion financiar siç është banka. Mos harrojmë që funksioni më i mirëfilltë i bankës është funksioni i kryerjes së pagesave, i shërbimeve të tjera financiare dhe ai që është më i rëndësishmi është funksioni i dhënies së kredive. Që të funksionojnë si banka, së pari këto firma në përputhje dhe me ligjin duhet të vërtetojnë që kanë ekspertizën dhe eksperiencën e duhur për të mbuluar gjithë hapësirën e shërbimeve që ofron një bankë, dhe jo vetëm grumbullimin e thjeshtë të depozitave pranë sportelit. Së dyti, në qoftë se dëshira për të krijuar bankë shtyhet nga motivi për të kapërcyer këto vështirësi financiare, të cilët disa prej tyre e deklarojnë se ndodhen, nuk mendoj që shndërrimi nga firma grumbulluese depozitash në bankë do t’i shpëtojë nga gjendja financiare. Përkundrazi banka është një institucion financiar shumë më i rreptë, shumë më tepër i kontrolluar dhe shumë më tepër i kujdesshëm. Pra me një lojë të lirë siç është bërë deri tani me paratë e qytetarëve, në pozitat e bankierit dhe të bankës nuk mund të zhvillohet më.

Çmimin e falimentimit të fajdeve do ta paguajnë vetëm ata që humbasin paratë apo gjithë shqiptarët?

Me ç’po duket nga përmasat dhe nga shqetësimi që është akumuluar ditët e fundit, çmimi që do të paguajnë shqiptarët depozitues të parave është i konsiderueshëm. Është humbja e kursimeve të depozituara. Por unë mendoj se duhet konsideruar dhe një humbje tjetër direkte dhe indirekte. Ky aktivitet financiar joformal (sepse aktiviteti i grumbullimit të depozitave i dhënies së interesave në vetvete është një aktivitet financiar), pra i pazyrtarizuar dhe i paligjëruar, i cili është zhvilluar paralelisht me aktivitetin formal të bankave të sistemit tonë bankar ekzistues, që tani ka dhënë shqetësime sidomos në nivelet makroekonomike. Të mendojmë që është një masë e madhe monetare, e cila lëviz jashtë kontrollit të Bankës Qendrore e cila kufizon veprimin e mekanizmave të politikës monetare. Të mos harrojmë që është një sasi tepër e madhe valute, e cila nuk prezantohet normalisht në treg nëpërmjet sporteleve të bankave apo të kambios zyrtare, por e cila lëviz gjithmonë në këto kanale jo formale.

Dhe padyshim që një gjendje të pakontrolluar e tregut monetar, vetvetiu jep efektet e saj si në madhësinë e inflacionit ashtu dhe në shtrembërimin e kursit të këmbimit. Mendoj që kostoja do të jenë jo vetëm paratë që kanë humbur, që mund të humbin shqiptarët në formën e depozitave që do t’u kthehen, por një kosto është dhe ajo që do të paguajnë shqiptarët jodepozitues, thjesht kostoja e çrregullimeve makroekonomike, e çrregullimeve në kursin e këmbimit, e luhatjeve të pakontrolluara në inflacionin dhe në nivelin e çmimeve. Drama në fenomene të tilla është pikërisht kostoja e sotme, por dhe sa ky fenomen dëmton dhe të ardhmen qoftë dhe të ardhmen afatshkurtër.

Kopliku vazhdimisht në parlament, brenda PD dhe në shtyp, ka bërë fajtore drejtpërdrejt Qeverinë dhe ka thënë që një komision nuk mund të zëvendësojë një administratë të tërë shtetërore. Si e konsideroni qëndrimin e deputetit Koplikut?

Unë mendoj që qëndrimi i z. Kopliku është një qëndrim serioz dhe i përgjegjshëm. Padyshim parandalimin e këtij fenomeni, apo ndalimin e tij në një kohë që ishte ende e lehtë të ndalohej dhe kur dëmi do të ishte ende në minimum, janë përgjegjësi dhe detyrë e drejtpërdrejtë e organeve konkrete të shtetit e organeve financiare re, e organeve bankare dhe organeve të drejtësisë. Krijimi i një institucioni në formën e një komisioni të autorizuar parlamentar as nuk mund t’i zëvendësojë përgjegjësitë dhe detyrat ekzekutive të këtyre organeve, por dhe as nuk mund te japë më dot rezultat se sa do të jepnin këto organe po të zhvillonin normalisht aktivitetin. Sikundër thashë dhe më lart, vërtet është vonë, megjithëse vonë nuk është asnjëherë, por në qoftë se është ende tepër vonë në reagimin dhe në masat e shpejta që po merr shteti dhe qeveria këto ditë, jam i bindur që në marrjen e këtyre masave ka motive pozitive për ta minimizuar dhe për ta zgjidhur problemin, por sidoqoftë problemi sot zgjidhet me kosto shumë të lartë.

Në qoftë se Ministria e Financave do të kishte kryer funksionet e veta, a duhej që të njihte në majë të gishtave gjendjen ekonomike dhe financiare të kompanive?

Padyshim. Ministria e Financave ka një organizëm konkret siç janë organet tatimore, policia tatimore, funksioni i të cilave është pikërisht që të grumbullojnë të ardhura që i takojnë shtetit nga subjektet ekonomike. Dhe grumbullimi i këtyre të ardhurave bëhet kundrejt kontrollit që i bëhet dokumentacionit financiar dhe kontabël, që kanë gjithë objektet ekonomike. Kështu që në këtë aspekt, së pari organet tatimore të cilat normalisht supozohet që duhet ta kenë ditur nëpërmjet bilanceve kontabël dhe pasqyrave financiare gjendjen e këtyre firmave, duhet të kishin dhënë sinjalet paralajmëruese për atë gjendje që u krijua sot.

Intervistoi: Emin Barçi