Abat Prend Doçi- frymëzuesi i kryengritjes së Mirditës

Për t’ia bërë të njohur fuqive të mëdha kërkesat e kryengritjes së fiseve katolike të Shqipërisë Veriore dhe për të bashkërenduar më pas përpjekjet me vendet fqinje për çështjen shqiptare, kuvendi ngarkoi Prend Doçin. Është përpjekja e parë me theks të mirëfilltë diplomatik që edhe pse ishte i mirëstudiuar, për fat të keq mbeti në kuadrin e një misioni të pamundur. Rrugëtimi i këtij misioni nisi direkt nga kuvendi i fundit që u mbajt në Breshtë të Oroshit në fillim të majit të atij viti. Me qëllimin për t’u vetakredituar jashtë territorit të perandorisë osmane dhe pastaj nëpërmjet Malit të Zi Prend Doçi do të udhëtonte për në Vjenë, Romë, Paris dhe Londër.

Të njëjtin itinerar dhe pak a shumë me të njëjtin qëllim do të ndjekë 35 vjet më vonë edhe plaku i Vlorës. Ëndrra zgjati pak, bile shumë pak. Brenda disa ditësh gjithçka u përmbys. Abati u arrestua brenda territorit të perandorisë Osmane në fshatin Vuthaj në afërsi të Gucisë.

Rastësi? Apo diçka tjetër? Askush nuk e di të vërtetën. Dekonspirimi që në nisje i këtij misioni që ndryshoi kryekëput jetën e famullitarit të Kalivares ngacmon akoma sot mendjet e studiuesve të ndryshëm. Në letrën e datës 7 maj 1877 që Kalona Çekaldi, konsulli i Francës në Shkodër i dërgon Dukës Dëkaz në mes të tjerash shkruhet… “Abat Don Primoja dhe kapedan Gjon Doda, një kushëri i Preng Bibdodës, po shkojnë nëpërmjet shtigjeve malore në Cetinë për të bashkërenduar me Malin e Zi kryengritjen e mirditorëve. 81 Pra, konsullata e Francës në Shkodër ishte në dijeni të plotë të lëvizjeve të Prend Doçit ndoshta edhe të misionit të tij! Jo vetëm kaq, por nga mënyra se si komunikon në këtë letër konsulli me shefin e tij, ministrin e jashtëm (nënvizojmë “abat don Primoja”) kuptohet qartë që Prend Doçi ishte në fokus të diplomacisë së heshtur franceze si nxitës jo i kontrollueshëm i qëndresës antiosmane në Shqipërinë e Epërme. Vetëm një javë më vonë, po ky diplomat me një gjuhë krejt tjetër do të jetë i pari që do të njoftojë telegrafisht departamentin përkatës të M.P.J. për arrestimin e Prend Doçit dhe të personave që e shoqëronin. Misioni për abat Doçin mbeti për shumë vite një vegim tronditës plot ngjarje të papritura sa të vështira dhe të hidhura po aq të këndshme dhe shpresëdhënëse që e mbajtën përherë të lidhur me atdheun e tij.

Arrestimi

Për arrestimin e Prend Doçit dhe ngjarjet që e pasuan atë kanë shkruar shumë autorë shqiptarë dhe të huaj, ku lexuesi i interesuar mund të shuaj këndshëm kureshtjen e vet. Duke qenë sa dashamirës po aq edhe selektiv në vlerësimin e kontributit të tyre, nuk mund të mos deklarohem që në fillim që, për shumë arsye jam i prirur të anoj nga dëshmitë që na kanë lënë At Pashk Bardhi dhe Dom Prend Suli. … “Ikjen, kapjen, burgosjen dhe pshtimin e tij unë këtu jam duke i shkruar ashtu si m’i ka treguar ai vetë me gojën e vet…” – shkruan At Pashk Bardhi. Si me e ditë që pasaardhësit do të ndeshen edhe me variante të tjera, më tej autori vazhdon: … “Me qëllim kam pyetur edhe Fort të Nderuarin Dom Ndoc Nikaj, që ka qenë mik intim i tij, e ai më ka vërtetuar se si më ka treguar mua ashtu i ka treguar edhe atij. Prej kësi kallëzimi duket se t’Imzot Doçit në këto rrethana i ka ecur fati mirë, ose, si thotë populli jonë, ka qenë njeri me orë. E ka pasë gjithmonë orën çuet”, – përfundon autori. Nga një tjetër letër të Kalona Çekaldit konsulli i Francës në Shkodër dërguar Dukës Dëkaz që mban datën 22 maj 1877 mësojmë që Prend Doçi dhe gjashtë nga organizatorët e rezistencës së malësorëve të Gomsiqes në qafë të Gurit të Prerë të Shënpalit dhe kapedan Gjon Marku, të burgosur, pas një qëndrimi prej 4 ditësh në burgun e Prishtinës janë në udhëtim për në Stamboll. Gjë që do të thotë se arrestimi i tyre të ketë ndodhur rreth datave 16 dhe 17 maj. Ndalesa e parë e skalionit që shoqëronte të burgosurit është në burgun e garnizonit ushtarak në afërsi të portit në Selanik. Këtë e vërteton dëshmia e vetë Prend Doçit që na vjen nëpërmjet bashkëkohësit dhe mikut të tij të afërt At’ Pashk Bardhit. Autori këtu nuk i përmend dukagjinasit që kapedan Gjon Doda synonte t’i merrte me vete në Mal të Zi. Nuk përmend as Kolë Marçunin që u arrestua së bashku me abatin. Nuk dihet asgjë për fatin e tij. Ishte më i moshuar, dhe gëzonte besimin e abatit. Pasi i kishin ngjeshur në një dhomë fare të vogël, pas 37 orësh u kishin sjellë një legen me çorbë dhe 4 lugë me të cilat shtatë vetë duhet të shuanin urinë dhe lodhjen e një udhëtimi të gjatë me duar dhe këmbë të lidhura. … “Porsa hañgernë at çorbë, ra nji buri, e me njiherë u çil dera e burgut, e nji oficer turk u tha me za të mekët: – Arnaut, jashtë! Në oborrin e madh para sarajit, mjegulla e dendur e mëngjesit ndrydhte horizontin e detit përballë. Ajri i freskët sikur u lehtësoi frymëmarrjen dhe u kthjelloi pamjen. Përgjatë murit që shërbente ndoshta si pritë dalluan një radhë ushtarësh me armë në dorë. Iu duk se po përjetonin çastet e fundit. – Shpresë në Zotin padër, se janë tuej na çue me na gri pëshpëriti kapiten Gjoni. – Përse në dasht! Iu përgjigj me gjakëftohtësi abati. Veç të ketë me më marrë plumbi në planc, pse deri më sot nuk kam hangër kurrë gjanë e Dauletit. Veç qiket çorbë, edhe këtë po due me ia lanë këtu”. Por asqeri ishte në punë të vet dhe nuk kishte pas punë me ta. I futën në vapor dhe i nisën për në Stamboll. Në vapor, po sipas At Pashk Bardhit, ato u takuan me Pashko Vasën i cili e kishte ndërmarrë atë udhëtim qëllimisht për t’u takuar me to. Mësohet t’u ketë folur, pse nuk kishin qëndruar deri në vdekje, sepse zor se mund t’i shpëtojnë hujit të Dervish Pashës. Sipas Nopces ata kanë rezistuar! Mbas një udhëtimi teje të vështirë, në orët e vona të një nate pus të errët me rrebeshe shiu të një pranvere të vonuar, vapori u ankorua në skelën e Stambollit. Ishin të fundit që lanë anijen. Ndryshe nga pasagjerët e tjerë, ata nuk zbritën në tokë, por në barkun e errët e një tjetër anije rrangallë që ngjante më shumë me një thark lundrues që mezi mori udhë nën peshën e rojeve të dyfishuara për në “Stacionin e fundit”. Kështu quhej në zhargonin e vendasve burgu i të huajve (jo osman) ndërtuar rrëzë një masivi shkëmbor, në një grykë të vetmuar, jo larg portit.

Jeta “Lojë shansi”

Arrestimi i papritur i Prend Doçit dhe dërgimi inkonjito në Stamboll pati një jehonë të dhimbshme jo vetëm tek mirditorët por edhe në të gjitha fiset katolike të Shqipërisë së Epërme. Në krye të përpjekjeve për shpëtimin e jetës së Prend Doçit u vunë menjëherë krerët më të lartë të hierarkisë kishtare. Ipeshkvi i dioqezës së Sapës Giulio Marsili dhe eprori i françeskanëve, të cilët në emër të të gjithë anëtarëve të tjerë të klerit katolik, nëpërmjet konsullit francez në Shkodër i kërkuan qeverisë franceze të ndërhyjë sa më shpejt pranë Portës së Lartë për shpëtimin e jetës së abat Prend Doçit.

Jo vetëm qëndrimi personal i konsullit ndaj kërkesës së Imz. Marsilit por edhe predispozita e qeverisë franceze shprehet qartë në letrën e tij nr. 165 dërguar Dukës Dëkaz me datë 22 maj 1877. … “Nuk ua fsheha lutësve që mënyra se si ky prift, interesant si nga mosha e re, nga mençuria dhe nga patriotizmi, ishte përzier në turbullirat e Mirditës, e bënte mjaft të vështirë ndërhyrjen tonë në dobi të tij, aq më tepër që qeveria franceze, me ndërmjetësinë time nuk kishte pushuar së paralajmëruari Preng Dodën dhe përkrahësit e tij mbi rreziqet në të cilët e vinin edhe veten e tyre…”. Jo vetëm kaq, por konsulli francez në Shkodër si njohës dhe përçues i mirë i politikës, për mendimin tim jo dashamirëse shkon edhe më tej, dhe me një gjuhë diplomatike të kujdesshme guxon të këshillojë shefin e vet më të lartë të veprojë, nëse e gjykon të domosdoshme, pa ndërhyrë drejtpërdrejtë duke mos kaluar kufirin e duhur. … “Ndoshta, Shkëlqesia Juaj do të gjykojë, pa ndërhyrë drejtpërdrejtë në këtë çështje, se këshillat që mund t’i japë i Ngarkuari ynë me punë Safet Pashës*, nuk do ta kalonin kufirin e duhur dhe do t’i përgjigjeshin kujdesit tanë të vazhdueshëm për malësitë e krishtera të Shqipërisë…” përfundon konsulli në letrën e tij të cituar më lart. Nga një letër përgjigje e arqipeshkvit të Tivarit dhe të Shkodrës Imz. Karl Pooten dërguar kardinal Alessandro Franchit, prefekt i propagandës Fide me datë 25 qershor 187785 mësojmë se për fatin e famullitarit të Kalivares është i shqetësuar edhe vikari i Kostandinopojës Mgr. Hassun i cili i ka shkruar që me datën 18 maj, pra ndoshta që në ditët e para të arrestimit të tij. Në këtë letër të bën përshtypje qëndrimi i ekuilibruar i gjermanit Karl Pooten. … “Për fat të keq, është prift, një student i Propagandës Fide. Don Primo Dochi i ri, i arsimuar mirë, por që i ka përdorë për keq njohuritë e tija”, – i shkruan Pootem kardinalit. Ndërsa vikarit Armen Mgr. Hassun, Pootem i lutet që të ndërhyjë që Prend Doçi të mos mbahej në të njëjtin burg me të arrestuarit tjerë dhe të respektohet statusi i tij fetar. Përjashtim në këtë çështje bën vetëm ipeshkvi i Lezhës, Imzot Francesko Malcinski i cili Prend Doçin e cilëson si organizatorin kryesor të kryengritjes, i cili shkoi tek princi i Malit të zi me cilësinë e një agjenti politik.

Të kthehemi përsëri në Stamboll, aty ku e lamë. Nofkën “Stacioni i fundit” burgu e kish marrë në vite, sepse kush hynte atje, rrallë ndodhte të dilte i gjallë prej andej. I ndërtuar në faqen e pjerrët të një shkëmbi që zbriste thike mbi det. Së largu dukej si një trung piramide trapezoidale që fundosej gradualisht nën ujë. Nga dëshmi të pakta gojore të vetë abatit, të përcjellura nga bashkëpunëtorët e tij françeskanë mësohet të ketë përballuar një hetim torturues. … “Ma zi m’a ka ba istintaku se burgu…” – thoshte abati edhe pas shumë vitesh, tek e kujtonte atë qenie të akullt, me fytyrë të vrarë lije, të pajisur me një vështrim zhbirues dhe plot dashakeqësi që tregonte se jo vetëm e njihte mirë por edhe i shërbente në mënyrë të përkryer Perandorisë duke përligjë gjithë të këqijat e funksionit që kryente. Ndjente dukshëm një gricje, një rendim në shpirt. I përftonte një tkurrje rrëshqitëse që e bënte të heshtë me dhimbje dhe keqardhje sepse ai, hetuesi, nëpunësi që ia kishte pru aq ngushtë, gjithë ato ditë për ironi të fatit kishte qenë shqiptar, bashkëkombës!… Arnaut i çoroditur deri në atë masë sa kur nuk arriti të provojë fajësinë e Preng Bib Dodës si organizatori kryesor i kryengritjes nëpërmjet deponimeve të Abatit duke mbyllë dosjet e hetimeve, i kthen kurrizin dhe me cinizëm i belbëzon në shqip: Paç veten në qafë!

Tingëllime paralajmëruese për botën tjetër. Por, Zoti, për hir të tokës që e lindi i kishte rezervuar një tjetër fat. Burgu i Stambollit ishte i një lloji të veçantë. I konceptuar në përshtatje me kërkesat e urrejtjes patologjike që ushqente Porta e Lartë për të pabindurit e shtetasve jo osmane anë e kënd Perandorisë. Një bodrum, konturet e të cilit nuk mund të përcaktoheshin lehtë. I shtruar me pllaka të rënda guri, ndahesh për së gjati nga një korridor hekurash të dyfishtë, brenda të cilit lëviznin lart e poshtë punëtorët e shërbimit, ujëmbajtësi nën vështrimin e rreptë të rojeve të brendshme me kamxhik në dorë në të dy anët e këtij korridori që ishte edhe i vetmi burim drite, të burgosur të ndryshëm. Ermen, grekë, rumun, bullgarë, vlleh, hungarez, moldavë, shqiptarë etj., shfrynin zhurmshëm dufin e shpirtit nëpërmjet komunikimit të përditshëm në gjuhën e tyre. Ishin ditët e para të pranverës… lagështia me të cilën Abati nuk ishte mësuar e kishte rënduar gjendjen e tij shëndetësore. Me këmbë të ënjtura, për të shmangur rrezikun e ndonjë paralize të mundshme lëvizte me sforco përgjatë murit anësor të atij varri të gjallësh mbi të cilin përplaseshin ritmikisht valët e detit. Zhurma e të cilave edhe pse monotone sillte të vetmen shpresë jete… Jo rrallë herë iu duk se gjithçka do të përfundonte këtu… në këtë humbëtirë të largët… kujtonte bashkëkombësit e tij, mirditorët që i vajtonin si të humbur dhe ndjente dhimbje… ndoshta e kishin përjetuar para tij dhe mund të ishin viktima të kësaj shpikje otomane. A ka gjë më tragjike dhe më të padrejtë se këto njerëz të katandisur në këtë gjendje për të vetmin faj se duan të jetojnë të lirë në tokën e vet, e nuk durojnë nënshtrimin e të huajit. Padrejtësia e përbindshme e tërë kësaj gjendjeje ndillte në shpirtin e tij të krishterë një zemërim të thellë, përvëlues.

Në atë mjedis fatzi ku e nesërmja edhe për vetë atë mund të ishte ndryshe Benediktini i ri mbeti vetvetja. Dhimbjet, vuajtjet dhe emocionet që shoqëruan rrokullisjen e papritur të ngjarjeve jo vetëm që nuk e dobësuan vullnetin tij por shërbyen si ngacmime shprese dhe jo premisa fataliteti, shqetësohej nga një pezëm dyshimi që ndrynte në shpirt dhe donte ta nxirrte pa mllef jashtë vetes. Mundohej të çlirohej nga zemërimi që i shkaktonte kujtimi i pështirë i istintakut arnaut! Ia mbarte turpin bashkatdhetarit të vet të çoroditur. I mbështjellë në vetvete në atë pjesë të paktë të asaj mugëtire të veçuar. Tek përpiqej të dremiste për të konsumuar sadopak kohën që dukej se kish ndaluar. Papritmas Prend Doçit i kapi veshi copëza fjalësh në shqip që mezi dilnin nga goja e një qenie që dridhesh nga pikëllimi. Tinguj dhimbjeje që ngjanin më shumë me një gjëmë të heshtur burrash që ai i njihte mirë. Që formulonin diçka të papërcaktuar, të turbullt që lëkundej si e pabesueshme në mes ëndrrës dhe jermit, jetës dhe vdekjes. Ujëmbajtësi i burgut me dhimbje të madhe përcillte lajmin e hidhur të ekzekutimit së shpejti të bashkatdhetarit të tij. Dom Prend Doçit të cilin as e njihte as nuk e dinte të ishte në atë burg. Lajm që përshkoi atë natë korriku gjithë qelitë duke tronditur mendjet dhe zemrat e gjithë shqiptarëve që ndodheshin atje. Nuk e di i dashur lexues si do të vepronim unë e ti po të mësonim befasisht se pas pak orësh do të ishim pre e dhunës ekstreme, më antinjerëzore. Litarit! Ai heshti, iu kujtua hetuesi. Me cinizëm, por e kishte paralajmëruar bile në gjuhën shqipe. Fati deshi që edhe mandatin ta dëgjojë përsëri në shqip nga një tjetër shqiptarë. Kësaj herë shumë dashamirës. Paradoks i dhimbshëm që ai e kaloi me burrëri. Askënd nuk shqetësoi, askujt nuk iu qa. Gjithçka e përballoi vetëm, me trimëri dhe zgjuarsi të admirueshme. Pa humbur pushtetin mbi veten, saqë as ujëmbajtësit nuk iu shfaq. Ishte nga ato burra të mrekullueshëm që bota i quan të krisur “sepse nuk i tremben vdekjes”. Pas lutjeve dhe përtej meditimeve të asaj nate të stërzgjatur korriku, diçka brenda tij i solli në vëmendje forcën shpirtërore dhe aftësitë e pakufishme të njeriut si qenie e të gjithëpushtetshmit, për të mposhtur frikën këtë ndjenjë skajësisht të kundërt me jetën e dhënë nga Zoti. Ishte vetëm tridhjetë e një vjeç, ndodhej diku në gjysmën e udhës në mes realitetit dhe ankthit. Padyshim nuk ndjehej i qetë por shumë i vetëdijshëm për ta kuptuar se kjo mund të ishte nata e fundit. Nuk ishte ndoshta hera e parë që kishte përjetuar një ndjenjë të tillë. Vdekja në konceptin e tij si klerik ishte një nocion ndryshe. Ishte vullneti i krijuesit. Kategori hyjnore. Edhe pse e dhimbshme dhe e kundërt me jetën lindi bashkë me njeriun. E kontestonte si të parakohshme sepse i ndjehej borxh dheut të vet për të cilin që në bankat e shkollës kish derdhë në vargje ndjenjat më të bukura të shpirtit të tij. E papritura, kjo diçka tinëzare që luan me njeriun, atë natë kish ushtruar mbi të një nga ato tronditjet ndrydhëse që të jep ndonjëherë pushtimi i imponuar i një lëmshi të ngatërruar mendimesh nga i cili tashmë ishte çliruar. Ndjehej i qetë, optimist, nuk mendonte që ndarja kaq shpejt nga jeta të ishte shorti i tij. Përballë vdekjes që të ligështon me hijen e saj, është edhe fati që hedhë dritën e vet. Këtej buronte qetësia, kurajoja dhe optimizmi i pashembullt i këtij burri në agimin e asaj dite të shënuar. Agimi, që në atë shëmti njerëzore dallohej vetëm nga kuisja e dyerve të rënda të gërryera nga lagështia, zhurma e hekurave dhe britmat e dhunshme të rojeve të brendshme sikur solli një pajtim në shpirtin e abatit të ri. Rrezet e dobëta të përthyera sikur përçudnonin akoma më tepër lëvizjet e ngathëta të siluetave memece të burgosurve. Po niste një ditë e re. Padyshim ndryshe se nuk e dinte se çdo të ndodhte. Larg, në atë gjysmerrësirë ogurzezë që nuk kishte fund abati dalloi ujëmbartësin. Gjithçka atë natë ishte përqendruar tek ai. Edhe pse viktimë e një shorti të panjohur. E fshehta e tij për Doçin mbarte në vetvete diçka enigmatike që ndoshta fati s’dihet pse e ka vendosur aty. Në mos… së paku për lajmëtarë. Edhe kaq s’është pak, mendoi në vetvete abati. Shkitasi iu kujtua nëna… u bëftë për vete… kish thënë dikur ajo!… Priti deri sa iu afrua bri hekurave të ndarjes së tij. E përshëndeti shqip. Pasi e tregoi qetësisht se kush ishte. I kërkoi me ngut nëse mund t’i siguronte letër dhe mjete për t’i shkruar një miku jashtë burgut. Ujëmbajtësi i tronditur për fatin e tij, gjithë pezëm, në kthim i tregon se jashtë burgut mund të bëjë diçka vetëm armeni. Një djalë i ri i hijshëm me një vështrim dashamirës që dukej se gëzonte simpatinë e të burgosurve. Nën pancirin e instinktit për mbijetesë po atë ditë Doçi iu afrua armenit. Vështrimet e para që shkëmbyen me njëritjetrin kishin të bënin me rrezikun për të cilin të dy ishin të vetëdijshëm.

Brenda një kohe shumë të kufizuar, me një ligjëratë magjepse dhe etike të përkryer, me nota të theksuara mirënjohjeje dhe besnikërie, me një italishte elegante. Doçi i bëri të ditur se edhe pse, para vdekjes, ndjehej i detyruar të vinte dijeni me anë të një letre autoritetin më të afërt Primatin katolik të Stambollit Imz. Stefan Azarian për ndodhjen e tij në atë burg, duke shpresuar në ndihmën e tij bujare. Fati që zakonisht është kurdoherë në anën e trimave deshi që kjo kërkesë, megjithëse shumë e rrezikshme të prekë aty ku duhej në shpirtin e këtij djali të kulturuar të popullit të shumëvuajtur armen. Sapo i solli kurrizin armeni i mirë, që kurrë nuk ia mësuan emrin, ndjeu atë që nuk e kishte provuar ndonjëherë më parë. Diçka më shumë se njerëzore, që i kalonte përmasat e një ndihme të thjeshtë, që e shtynte magjishëm drejtë një aventure. Brenda tij filloi të rritej një fuqi përpara së cilës gjithçka tjetër shndërrohej në një detyrë. Në një endje. Kështu, sapo kaloi derën e burgut, i befasuar totalisht nga mendimi që kurrë ndonjëherë nuk e kishte imagjinuar se një qenie njerëzore para vdekjes të mund të ishte aq i qetë, të fliste aq qartë dhe në mënyrë aq robëruese, me padurim shpejtonte për tek selia e Primatit që të përmbushte atë çka kishte premtuar. Rrugës tek nxitonte e mbërtheu mendimi se mos përpjekjet e tij mund të mbeten një kujtim i ithët. I gëzohej emrit të mirë të Patriarkut. Merakosej nëse ishte ose jo në kohën e duhur. Lutej që ajo copë letër të arrijë të bëjë që hirësia e tij të përjetojë atë që ndjeu ai vetë përballë atij të burgosuri të panjohur. Përshëndetja e një kalimtari të rastësishëm sikur e qetësoi. Rasti fatlum përfshinë këtu një tjetër armen, prift rreth të tridhjetave për një mision më të lartë se për të çliruar bashkëkombësin e tij, nga makthi i keq i mendimeve të dyzuara që e kishin pushtuar.

I tregoi menjëherë letrën dhe shqetësimin e tij urgjent për të takuar hirësinë e tij, patriarkun imzot Azarian. Priftit i gufoi zemra kur pa shkrimin e njohur dhe i befasuar në kulm nuk i besonte syve tek shihte nënshkrimin aq të njohur të kolegut të tij të dashur të universitetit urbanian të Romës. Kështu letra shpëtimtare arriti në kohën e duhur tek hirësia e tij Azarian, nga një tjetër armen. I cili besohet t’i ketë përcjellë hirshëm edhe cilësitë e vlerat intelektuale të bashkënxënësit të Propagandës Fide.

Patriarku i nderuar, që ishte në dijeni të çështjes të burgosurve shqiptarë, por deri atëherë nuk e dinte që në mes tyre gjendej edhe një prift katolik, dërgoi menjëherë atje sekretarin e tij, i cili u takua edhe më Prend Doçin. Dhe pasi u informua për gjithçka në një audiencë urgjente me sulltan Abdyl Hamidin, falë miqësisë së hershme që kishte me të, nxori edhe firmanin e lirimit të tij nga burgu. Ndërkohë atje në “Stacionin e fundit” abati orë pas ore, priste të ndodhte diçka. Çfarëdo qoftë që do ta nxirrte nga ajo skëterrë. Nga ajo gjendje torturuese. Ta çlironte nga mendimet rrëshqitëse që lëkundeshin në mes dy ekstremeve. Ta shpëtonte nga ai mjedis makabër ku ndjehej, në të njëjtën kohë, në dy gjendje, i gjallë dhe i vdekur pa ditur me cilën do të përballej.

Prend Doçi u lirua nga burgu i Stambollit në fillim të muajit korrik të vitit 1877. Gjatë gjithë jetës do të mbeten të paharruara çastet e takimit të papritur me kolegun e tij armen që priste para derës së burgut, dhe që do ta shoqëronte për në patriarkanë. Në takimin impresional me Imz. Azarian, shpëtimtarin e tij, abati me një përvujtëri të thjeshtë, krejtësisht brenda natyrshmërisë së tij, me një etikë mbresëlënëse edhe me një gjuhë të zhdërvjelltë do t’i shprehë shkurt dhe bukur mirënjohjen e tij të thellë për gjithçka që kishin bërë për personin e tij. Sigurisht nuk harroi të falënderojë përzemërsisht as bashkatdhetarët e tij armen që humanizmi, ndjenja e lirisë dhe sintagma e patjetërsueshme “fe-atdhe” bënë që të shpërfillnin rrezikun dhe gjithçka tjetër për ta shpëtuar.

“Ke pasur fatin e mirë me më shkrue, bir, përpara se të kthehej në Stamboll Dervish Pasha se ndryshe vështirë se kishim mundur me të pshtue. Prandaj është nevoja që sa më parë duhet të largohesh prej Stambolli. Se me ba me të gjetë këtu gjenerali, kam frikë se japin urdhër me të burgosë përsëri”, – i përgjigjet me dashuri Primati. Falë ndërhyrjes së ambasadorit Austro-Hungarez në Stamboll, kontit Grafit Zichy dhe përkujdesjes së Primatit armen të Stambollit, në muajin korrik të vitit 1877 Prend Doçi u largua nga Stambolli për në Romë.

Vetëm dy ditë më vonë kur prifti Prend Doçi veshur me reverendën benediktine nën emrin Pere Achile udhëtonte diku në ujërat e Jonit ose të Adriatikut, mbërriti në Stamboll Dervish Pasha, i cili sa mori vesh se Prend Doçi ishte liruar nga burgu, gati sa nuk plasi nga inati. Nuk la gurë pa luajtur për ta bindur autoritetin kryesor që Prend Doçi ishte frymëzuesi, organizatori dhe udhëheqësi kryesor i kryengritjes së Mirditës. Duke e imponuar të korrigjojë firmanin e lirimit të tij duke shtuar paragrafin ekstrem të përjashtimit nga territoret e Perandorisë Osmane.

Nga miqtë dhe bashkëpunëtorët më të afërt të abatit mësojmë se edhe vitet e fundit të jetës, në çaste të veçanta gëzimi ndjente nevojën t’u fliste dashamirësve të tij për mbresat e paharruara të atyre ditëve dhe të shprehte mirënjohjen më fisnike për të gjithë ata që bënë të mundur shpëtimin e tij.