Dostojevski, “predikuesi” që na tha se jeta është një labirint i rrëmujshëm i ndeshjeve, pasojave dhe triumfeve

Albert Vataj

Dostojevski nuk ishte vetëm një “yjetar letrar”, ai ishte një filozof i vetëdijshëm për luftën e brendshme të njeriut, një psikanalist para Freud-it dhe një parashikues i errësirës moderne. Romanet e tij sfidojnë lexuesin të përballet me pyetje të rënda rreth moralit, lirisë, përgjegjësisë dhe kuptimit të ekzistencës. Në një mënyrë, Dostojevski na mëson se jeta nuk është një vijë e drejtë, por një labirint i rrëmujshëm i zgjedhjeve dhe pasojave. Nëse do të vazhdojë të “trondisë mendjet për breza të tërë” kjo ndodh sepse ai flet për ato gjëra që e bëjnë njeriun thellësisht… njeri.

Fjodor Dostojevski: Ky djalë ishte në thelb poeti “emo” i Rusisë, vetëm se ai shkruante romane si askush tjetër. Imagjinoni Shekspirin të bllokuar në një shtëpi të përhumbur, me një zakon të keq bixhozi, dhe do të keni një ide të këtij ylli letrar.

Lindur në Moskë, fëmijëria e Fjodorit ishte më shumë “Oliver Twist” sesa “Lord i Vogël Fauntleroy.” Jetim që në moshë të re, ai kalonte nga një i afërm te tjetri, duke u ndier po aq i mirëpritur sa një buburrec në një piknik. Librat u bënë streha e tij, duke i pëshpëritur sekrete mbi çmendurinë dhe vrasjet, të cilat më vonë do të ushqenin historitë e tij.

Shkolla? Meh. Fjodori nuk ishte ndonjë student i shkëlqyer. Ai e preferonte më shumë të ëndërronte për shpirtra të munduar dhe të meditonte në varreza sesa të mësonte foljet latine. Por, hej, kjo i dha kohë të vëzhgonte njerëzit dhe të zbulonte qoshet e errëta të njerëzimit, gjë që më vonë i hyri në punë.

Në moshën 18-vjeçare, ai tha: “Mirupafshim, Rusi!” dhe shkoi në Shën Petersburg, Parisi i Veriut (pa kroasane, por me më shumë vodka). Ai shkroi romanin e tij të parë, “Njerëz të Varfër,” një histori kaq prekëse sa lexuesit qanin mbi borshin e tyre. Bum! Fama e menjëhershme (dhe ca para për të braktisur më në fund supën kolektive me lakër).

Por Fjodori nuk mund të qëndronte gjatë në rrugë të drejtë. Bixhozi u bë dobësia e tij. Humbiste gjithçka, pengonte rrobat, madje edhe stolitë e gruas, për të ushqyer këtë mani. Pastaj, bam! Burg për borxhe. Jo tamam Ritz-Carlton, por, hej, i dha frymëzim për romanin e tij të ardhshëm, “Shënime nga Shtëpia e të Vdekurve,” një tregim i ashpër për jetën në burg që të jepte të dridhura.

Jeta nuk ishte gjithmonë e errët dhe e dëshpëruar. Ai ra kokë e këmbë në dashuri me një stenografe të quajtur Anna, një grua që shkruante si stuhi dhe e dashuronte Fjodorin edhe me demonët e tij të bixhozit. U martuan, patën fëmijë dhe madje shijuan disa vite të lumtura (pa përmendur përvojat pranë vdekjes nga epilepsia, sepse jeta me Fjodorin nuk ishte kurrë e mërzitshme).

Por fati, ai demon dinak, kishte plane të tjera. Anna u sëmur, shkrimi i Fjodorit ngeci dhe demonët e bixhozit u kthyen me një hakmarrje. Ai pothuajse humbi gjithçka përsëri, por kësaj here, disi, ia doli të ringrihej. Ai shkruante si një i pushtuar, duke derdhur dhimbjen dhe pasionin e tij në romanet “Krim dhe Ndëshkim,” “Idioti,” “Vëllezërit Karamazov” – histori që eksplorojnë thellësitë e psikologjisë njerëzore, ku e mira dhe e keqja vallëzojnë në mes të natës.

Vitet e fundit të Fjodorit ishin një rrugëtim emocionues. Ai u bë një yll letrar, udhëtoi nëpër Evropë, madje u bë aq “chic” sa bleu një monokël (edhe pse ndoshta e humbi në tavolinën e ruletës). Por shëndeti dhe demonët e tij nuk e lanë kurrë. Në vitin 1881, në moshën 59-vjeçare, Fjodor Dostojevski, gjeniu i munduar, bixhozçi, dashnori, ylli letrar, dha frymën e fundit.

Trashëgimia e tij? Eh, romanet e Fjodorit janë si një park lojërash mendore që të çojnë në udhëtime përmes qosheve më të errëta të shpirtit njerëzor. Ato janë të mbushura me personazhe aq të gjalla sa duket sikur dalin nga faqet, me pyetje që të ndjekin edhe pasi mbaron librin. Ai nuk kishte frikë të eksploronte gjërat e ndërlikuara dhe të pista, ato pjesë të vetes që përpiqemi t’i fshehim. Dhe kjo, miqtë e mi, është arsyeja pse Fjodor Dostojevski, poeti “emo” i Rusisë, do të vazhdojë të trondisë mendjet për breza të tërë.