Edi Rama: Skulpturat që pikojnë

(Botuar me 8 Janar 1995 në KOHA JONE)

Nga Edi Rama
“Dhe kur u pengova në udhë me kokën që më iku përpara, u shfaq një formë…”
Peter Handke
E dashur Lidia, sa hap edhe mbyll sytë, ato pikojnë nga të katër anët: tavolinat e zeza të zyrës, pastaj ato të kuzhinës, me këmbët prej alumini dhe një sirtar për thikat e pirunët, pastaj telefonat dhe kabinat telefonike, etazherët e montueshme të librave dhe pastaj librat; pikojnë dhe kolltukët e nxirë nga flakët, edhe dollapët me dy kanata të dhomave të djegura, muret e të cilave tash e tutje nuk do të strehojnë veçse hiçin; pastaj stolat, karriget me rrota dhe kolltukët e dentistit, të avionit dhe të kinemasë; pikojnë bluajtësit elektrikë të ushqimeve, sobat, furrat me mikrovalë, edhe tjegullat e lagura të vitrinave dhe të kateve të fundit të shitoreve të mëdha, dhe gjithashtu krevati i apartamentit tim në Beograd, në të cilin unë nuk mundem, nuk dua apo nuk di ende të kthehem; dhe pastaj pikojnë vaskat, lavamanët, valixhet, frigoriferët, dërrasat e dyshemesë, veglat e fizkulturës, makinat llogaritëse personale; veturat që i bëjnë rrugët të rrëshqitshme, ashensorët që nuk ndalen: kati i parë, kati përdhes, bodrumi dhe më larg, akoma më larg; pikojnë televizorët plot me koka folëse dhe tapetet, moketet, lëkurat e kafshëve të apartamenteve ku unë kam jetuar apo vetëm kam fjetur, ose kam qenë kalimthi; pikojnë instrumentet e muzikës, tavolinat e operacionit, lodrat, makinat e shkrimit, teleskopët dhe tanket (pa pushim dhe kudo tanke), edhe ushqimi, djathërat, ëmbëlsirat e ditëlindjeve, birra, kusitë, pasqyrat, muret dhe orët mbi mure, dhe bombat dhe kamishat e bardha, edhe automatet e coca-colës, pjatancat prej kauçuku të pjeshkave, llambat dhe mbulesat me lule. Të gjitha këto objekte pikojnë të përziera me njëra-tjetrën. Mobiliet që nuk janë. Veglat në ajër, të cilat të zhveshura nga funksioni i tyre bëhen forma me një kuptim eksesiv. Trupa dhe objekte që plotësojnë funksione të ndryshme, por që në realitet bëjnë të dukshme hapësirën e ekzistencës në kaosin e madh. Proteza në boshllëk pa të cilat ne do të ishim lakuriq dhe të vetmuar. Pra: “dollapi me këmisha të kuqe”, “tavolina e lamtumirave të gjata”, “hue! Hue! Apo ëndrrat e ushtarit”. Pra: “të marrësh frymë edhe të pish”.
Paris, më 10 Korrik 1992
Në katalogun e veprave të tij të viteve 1991-1992 të titulluar “Inventar” miku im serb, skulptori Merxhan Baitz, ka parapëlqyer që në vend të parathënies të botojë dy letra të tij. Unë nuk e di pse-në e kësaj zgjedhjeje, por mund t’ju them se pa ju treguar këto dy letra do ta kisha shumë të vështirë të flisja për këtë artist 37-vjeçar nga Beogradi, i cili pas ekspozitës së fundit të pikturës jugosllave në Paris, ku u dallua në mënyrë të veçantë, dhe pas një suksesi personal në galerinë Moussion, e ndan jetën e tij midis Parisit dhe Beogradit, midis rrugëve të largëta që e joshin në kërkim të ëndrrës dhe krevatit ku ai ende nuk mundet, nuk do apo nuk di të kthehet. Në krevatin e zbrazët të Beogradit të mbuluar prej çarçafëve të frikshëm të zhgjendrës që sa hap e mbyll sytë e rrethon artistin, objektet e habitshme të Merxhanit përzihen me kujtimet dhe utopinë. Dollapi me këmisha të kuqe, krevati për ëndrrat e këqija, aparatkonsumi, Hue-Hue, TV-F1, muri, Veri-Jug, tavolina e shkrimit, tavolina e lamtumirave të gjata, ëndrrat e ushtarit, të marrësh frymë dhe të pish, ja artikujt e inventarit të dukshëm, një inventar objektesh – makina të krijuara për të bërë të dukshme hapësirën e ekzistencës në kaosin e madh, një hapësirë që artistit sidoqoftë i duhet, qoftë edhe për të marrë frymë e për të pirë.
Në pragun e heshtjes që vjen pas trokitjes së gotave, serbi më pyet në një frëngjishte të pastër: “Si thuhet gëzuar në shqip?” dhe pastaj provon dy-tri herë derisa arrin ta shqiptojë bukur fjalën, duke lëshuar pas saj një buzëqeshje miqësore që më arrin. “Zhiveli”, ia kthej unë dhe biseda varet poshtë, drejt Ballkanit tonë pa arsye.
Fillimisht Merxhan Baitz i vizaton objektet e tij, qindra skica për të gjetur thjeshtësinë asgjësuese të krijesës utopike, të një dollapi piedestal i bardhë, të një krevati të zi për ëndrrat e këqija, të një aparatkonsumi të ngrirë në pikën ku duhet të lëvizë, të një muri që paloset nga pesha e vet, të një kombinimi të çuditshëm të TV me formulën 1. Pastaj kalon mbi tabakun e plotë të letrës, përherë në dimensionin 170×135, ku skicat e para shërbejnë vetëm si pikënisje për të fokusuar deri në fund pamjen e objektit përmes një teknike të përzier të ekzaltuar me ndjeshmëri të rrallë. Akrilik, copa të ndryshme, letra të llojllojshme, fletë të holla metalike, shtrihen sipas rastit mbi sipërfaqen bazë për të arritur efektin maksimal të vërtetësisë së objektit, i cili gjithmonë mbështetet mbi një sfond akriliku gri në të bardhë. Të shtrira mbi sipërfaqen e rrafshët të letrës, objektet e Merxhanit ekspozohen edhe si vizatime të mëdha me ngjyra nëpër muret e galerive të Evropës, por gjithsesi mbetet përherë për t’u kryer realizimi i këtyre tredimensional. Duke dalë nga rrafshi i letrës për t’u mbështetur në tokë me këmbët e tyre fort të pazakonta ato fitojnë pavarësi të plotë dhe qëndrojnë mbi dyshemenë apo mbi bazamente të përgatitura enkas për zbritjen e tyre mes njerëzve, jo si fragmente të një bote ligjësisht të tjera, por si qenie të gjymtuara nga përplasja midis dy-tre a ku ta dish se sa botëve që nuk paqtohen dot me njëra-tjetrën, e që janë përzier keq, pa mundur të shquhen veçse pjesshëm nga njëra-tjetra.
Fondacioni i madh amerikan që financon artistë të talentuar në vështirësi, Krasner&Pollock Foundation, i ka akorduar artistit të shkëlqyer serb një bursë që i mundëson qëndrimin e mëtejshëm në Paris pa asnjë kokëçarje të veçantë. Ndërsa flet për objektet e tij, ai zgjat duart e gjata dhe tërheq një çantë të madhe, ushtarake në mos gabohem. Vjen nga Beogradi, ku shkon sa herë e mbërthen sëmundja e vendit të vet. Zgjidh grykën dhe nxjerr prej andej ca granata që m’i zgjat duke buzëqeshur hidhur.
Dhuratat e babait
Është cikli i ri i skulptorit Merxhan Baitz: revolverë, aeroplanë, granata, helikopterë, tanke, thika, një arsenal i tërë lufte që ai e ka sjellë në krahë për ta ekspozuar në projektin për Evropën. Mbi secilin nga këto objekte që mund të pushtohen në pëllëmbën e dorës ka një kokë të vockël njeriu. Objektet e ankthit të dyfishtë të trefishtë, makinat e çuditshme të inventarit të 1991-92 i kanë lënë vendin armëve, së paku përkohësisht. Kujtimet janë fshehur në thellat e revolverëve, granatave, thikave, ndërsa ajo që duket mbi sipërfaqet metalike të dhuratave për fëmijët e luftës, është vrazhdësia e sfondit të realitetit, zemërgjerësia ironike e tij, të cilën nuk e zbut dot as mjeshtëria e dorës së artistit që i ka krijuar ato armë-lodra si për të na tërhequr vëmendjen të ruhemi nga lodrat e rrezikshme të baballarëve, të cilat befas pjellin luftës. Në murin e bardhë, pas abazhurëve që pikojnë dritë mbi armatimet, është varur një fotografi e artistit kur ishte 5-6 vjeç. Fëmija mban një armë lodër në dorë. E gjitha është përpjekja e sinqertë e një njeriu të ndarë më dysh, më tresh, më katërsh e ndoshta në më shumë pjesë midis kujtimeve, dashurisë, flakëve të luftës, shpresës që vonon të gjejë shtegun dhe artin e tij, artit që rreket të ngjisë me zjarrin e dhimbjes njerëzore lidhjet e këputura, artit që kërkon të bashkojë atë që arsyeja e mosarsyes ndan, shqyen, copëton, artit që është një protezë e ngritur në boshllëk pa të cilën ne do të ishim lakuriq dhe të vetmuar.
I dashur Zharko,
Pavarësisht nga gjithçka, prej kohësh kam dëshirë të të shkruaj një letër ku të të tregoj historinë e tre mandarinave. Po, po, janë po ato mandarina që t’i më dhurove dhe që unë i mora me vete kur lashë apartamentin tënd dhe u nisa për udhë. E mira do të ishte që unë të dija të tregoja si një tregimtar… Nëse di të tregoj, po të tregoj: një njeri është i ulur në një tren që po largohet nga një vend ku trenat nisen në orar, ku ai ndihet mirë, po ku jeta nuk i përket, dhe ku, siç duket “pa arsye” ai ka sëmundjen e vendit të vet. Meqë ka etje, ai ha mandarinën e parë: e thartë, plot lëng dhe pa bërthama. Atypari, vijnë njerëzit me uniformë. Njeriu ka frikë sepse ka bërë gabime, sepse diku ai ka braktisur dikë, sepse, ndoshta ai nuk ka dashur sa duhet… Ata kanë të drejtë të dinë gjithçka, ta shohin dhe ta dënojnë. Meqë ka etje, ai ha mandarinën e dytë – e thartë, plot lëng dhe pa bërthama. Mbërrin. Komshiu i ofron sanduiçë të dyshimta dhe i tregon për kushëririn e tij që ka vrarë atë që donte më shumë. Këtu vritet nga dashuria. Këtu dashurohet nga inati. Këtu jeta e ngacmon me të vërtetë, por ai pëlqen gjithashtu shumë edhe udhëtimet. Meqë ka etje, ai ha mandarinën e tretë: e thartë, plot lëng dhe pa bërthama.
Beograd, më 24 Mars 1989
Bisedojmë në natën pa yje të një qyteti në veri të Evropës, serbi i armatosur gjer në dhëmbë me dhurata për fëmijët dhe unë shqiptari i dalë nga bunkerët e urrejtjes për armikun me granatat e tij në dorë, ndërkohë që orët kalojnë në tringëllimën e gotave dhe ai që më rri përballë nuk harron që pas çdo trokitje të shqiptojë duke buzëqeshur miqësisht: “Gëzuar!”
Edi Rama