Arkiva/Fatos Lubonja: Revolucionarët e suksesshëm bëhen burra shteti, kurse revolucionarët e dështuar, kriminelë, ka thënë E.From

Intervistë e ish-anëtarit të Komitetit Shqiptar të Helsinkit, Fatos T.Lubonja

(Botuar me 20 Janar 1993 në gazetën KOHA JONE) 

KJ: Mësuam se jeni larguar nga Komiteti Shqiptar i Helsinkit. A mund të na shpjegoni arsyet?

Fatos Lubonja: Po kalojmë një periudhë tepër të rëndësishme për fatet e kombit ku idetë politike, sociale, ekonomike që paraqesin, qoftë përmjet shtypit, qoftë përmjet ardhmërisë së popullit shqiptar, prandaj dhe mendoj se gjithsecili që është i angazhuar në këtë zhvillim e paraqitje ideshë, ka përgjegjësinë e vet historike për atë çka do bëhet mirë apo keq mbi bazën e këtyre ideve. Largimi im nga kjo organizatë në thelb ka të bëjë me këtë ndjenjë përgjegjësie me faktin se nuk dua të ndaj përgjegjësi për gjëra që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtave të njeriut në Shqipëri, të cilat nuk po shkojnë ashtu siç i konceptoj unë dhe për të cilat, gjithë sipas meje, i takonte më së pari kësaj organizate të protestonte. Pra, për të folur më shkoqur, unë u largova nga kjo organizatë pasi e pashë veten të fuqishëm për të evituar që edhe pas marrjes së pushtetit nga forcat e reja politike, ajo të vazhdonte të luante funksionin e një organizate qeveritare intelektualësh të pavarur që kontrollon dhe denoncon shkeljet e të drejtave të njeriut nga shteti.

KJ: Atëherë si e shikoni qëllimin e kësaj organizate joqeveritare në strukturimin e shoqërisë shqiptare?

Fatos Lubonja: Nëse do t’i referohesha refleksioneve të sociologut të njohur, Ralf Dahrendorf, mbi revolucionin në Evropën Lindore, periudhën historikë që po kalojmë do ta karakterizoja duke thënë se tani e kemi lënë pas atë fazë kur monopoli i Partisë së Punës u zëvendësua me fitoren e masës së etur për liri dhe kemi hyrë në fazën kur kjo masë fitimtare, por e pa strukturuar, prandaj dhe pa qëndrueshmëri shpejt po shpërbëhet, shkërmoqet duke e rrezikuar vendin me gjendjen e saj të paorganizuar e të pastrukturuar. Sipas sociologut të famshëm ka dy mënyra të menduari dhe të vepruari për ta shmangur këtë rrezik: njëra është mënyra totalitare e të menduarit dhe të vepruarit e cila ka tendencën t’i mbajë masat të organizuara nën flamurin e një të vërtete tjetër, duke krijuar një tjetër monopol mbi të vërtetën; dhe kjo krijon apo mban të hapur një boshllëk të madh në kuptimin e strukturimit të shoqërisë midis forcave që rrëmbejnë monopolin e së vërtetës dhe popullit. Kurse rruga e dytë është strukturimi i gjithë shoqërisë, mbushja e hendekut midis forcave të reja pushtetmbajtëse dhe popullit, me organizma të tjerë (duke filluar nga partitë e opozitës e më poshtë) që janë burim pushteti në vetvete, dhe që, nëpërmjet aktivitetit të tyre të pavendosur, ekuilibrojnë pushtetin shtetëror dhe janë efektive dhe të qëndrueshme në një shoqëri demokratike. Shteti si forca më e madhe centralizuese dhe organizuese e shoqërisë përgjithësisht është e prirë nga zgjidhja e parë, aq më tepër një shtet si ky yni që ka dalë pas një mungese totale traditash demokratike, dhe i ndërtuar nga njerëz që në mënyrë koshiente apo inkoshiente ruajnë trashëgiminë e mentalitetit totalitar. Prandaj, nuk është për t’u çuditur që ata po përpiqen të rrëmbejnë monopolin e së vërtetës, duke tentuar të kontrollojnë krejt jetën e vendit, duke minimizuar rolin e organizatave të tjera ose duke kërkuar t’i kthejë ato në satelit të tyre. Përndryshe vazhdimi i gjendjes anarkiste u rrezikon suksesin politik, për pasojë edhe pushtetin. Po ashtu mendoj se pritet më së pari nga intelektualët e pavarur dhe me personalitet që të kërkojnë zgjidhjen e dytë. Pra jo të rreshtohen me të parët dhe të flasin për demokracinë dhe antikomunizmin sikur të ishin një ideologji fitimtare, por të përhapin dhe mbrojnë idenë se demokracia nuk presupozon një monopol mbi të vërtetën por një shoqëri të hapur për të gjitha idetë dhe mendimet. Pritet nga ata që të ndërgjegjësojnë shoqërinë, jo vetëm nëpërmjet mendimeve, por edhe nëpërmjet veprimeve se demokraci nuk do të thotë vetëm pushtet i popullit, por mbi të gjitha evitimi i grumbullimit të pushtetit në pak duar, cilatdo qofshin ato. Dhe ndër këto veprime intelektualësh mendoj se bën pjesë edhe krijimi i organizmave të pavarura që do të mbushnin dhe strukturonin hendekun e frikshëm e të rrezikshëm që e ndan shtetin nga turma e paorganizuar.

KJ: A mendoni se komiteti nuk i ka qëndruar këtij koncepsioni?

Fatos Lubonja: Për arsye të ndryshme subjektive, që nuk e gjej me vend t’i shtjelloj në këtë intervistë, një pjesë e anëtarëve të komitetit nuk e konceptuan kësisoj rolin e kësaj organizate pas marrjes së pushtetit nga forcat e reja politike, por e menduan rolin e saj kryesisht si një përkrahëse të pushtetit të ri. Për rrjedhojë qysh prej marrjes së pushtetit nga PD, ky komitet thuajse nuk ka ekzistuar si një organizëm i pavarur për mbrojtjen e të drejtave të njeriut që ka për detyrë të kontrollojë dhe të denoncojë shkeljen e të drejtave të njeriut nga shteti. Ai nuk është prononcuar për mjaft raste flagrante të vënies së politikës mbi ligjin që mund të hapin precedentë të rrezikshëm të shkeljes së të drejtave të njeriut në Shqipëri, siç është ai i shkarkimit të Prokurorit të Përgjithshëm, ndërhyrjet arbitrare në Gjykata, spostimi i listës së deputetëve, heqja e imunitetit deputetëve, për të mos përmendur dhjetëra raste njerëzish të thjeshtë që në botën e qytetëruar bëhen menjëherë çështje të mëdha publike, kurse këtu tek ne kalohen pa u vënë re. Mënjanimi im nga funksioni i sekretarit të këtij komiteti ka qenë në esencë mënjanimi i një njeriu që nuk donte ta shihte komitetin në këtë rol. Ata që e realizuan patën në fakt shumë përkrahës, deri dhe ATSH-në dhe RTSH-në që, në mënyrën më të paturpshme, pas dorëheqjes së prof. Arben Putos nga funksioni i kryetarit, unë të isha vetëshpallur kryetar dhe pastaj bënë edhe një biografi denigruese duke thënë se paskam rënë në burg si pasojë e dështimit të babait tim në luftën për pushtet etj.

KJ: Meqë ra fjala ç’mendim keni për argumentin sipas të cilit ju, por kryesisht baballarët jeni futur në burg si viktima të një lufte klanesh dhe jo si kundërshtarë të regjimit?

Fatos Lubonja: Unë mendoj se edhe vetë kjo akuzë apo argument nuk është tjetër veçse rezultat i një lufte klanesh për pushtet. Kjo parullë u stis tani nga politikanët e rinj në luftën e tyre për pushtet, me qëllim që të eliminojnë dhe nxjerrin nga skena politike disa figura si im atë, që padiskutim gëzonin respekt në pjesën më të madhe të popullit qoftë për arsye se njiheshin si figura demokratike dhe liberale ndër komunistët, qoftë për dënimin e rëndë që i bëri Enver Hoxha. Dhe kjo mendoj se jo vetëm nuk u ka bërë nder nga pikëpamja morale politikanëve të rinj, jo vetëm ka treguar paaftësinë dhe amortizimin e tyre politik, por çka është kryesorja e ka privuar shoqërinë shqiptare nga një pjesë njerëzish me autoritet që mund të punonin fare mirë si ura lidhjeje në shoqërinë shqiptare. Lufta e klaneve apo e lobeve është e natyrshme në jetën politike. E rëndësishme është se cilit klan i përket, me çfarë ideshë lufton klani yt. Në këtë kuptim nëse im atë i ka përkitur ndonjë klani në periudhën në të cilën u dënua, ai i ka përkitur klanit të atyre komunistëve që ishin për një hapje drejt kulturës europiane perëndimore, për më shumë tolerancë, për më shumë respekt ndaj talentit dhe aftësisë dhe për më pak ndaj servilizmit dhe biografisë. Dhe, në qoftë se Hoxha e goditi, e goditi pikërisht për këto, dhe me goditjen që i dha atij dhe gjithë mendimit intelektual më të avancuar shqiptar në atë kohë, hapi rrugën drejt një izolimi total të Shqipërisë, të cilit i kanë shërbyer me shumë zell, deri në momentet e fundit, ndërkohë që ne dergjeshim nëpër burgje, mjaft nga ata që sot e kanë lançuar këtë argument dhe kanë marrë pushtetin politik. Së dyti, dua të them se ata që nxjerrin të tilla argumente denigruese dhe kërkojnë nëpërmjet tyre të nxjerrin jashtë jetës politike sociale të vendit këtë shtresë njerëzish, përveç të tjerash tregojnë edhe padije të madhe në kuptimin e njohjes së historisë. Ata harrojnë se thuajse të gjithë revolucionet i kanë nxjerrë shumë nga liderët e tyre pikërisht ndër bijtë e këtyre klasave që kanë qenë në pushtet. Nëse do t’i hedhësh një vështrim të shpejtë historisë pa rrëmuar në faqet e saj ku mund të gjesh me mijëra, mund të përmendësh menjëherë vëllezërit Grakë në Romën e lashtë, Oliver Kromuelli në Angli, Miraboin në Francë, dhe së fundi Gorbaçovin dhe Jelsinin në Rusi. Edhe në Shqipëri mjaft nga liderët nismëtarë i përkisnin kësaj klase. Këtë të vërtetë historike e ka ditur shumë mirë Enver Hoxha, i cili pasi mori dhe konsolidoi pushtetin deri në fillim të viteve 50, gjithherë e ka ndjerë se rreziku më i madh i vinte brendapërbrenda partisë (çka ia provoi edhe eksperienca në vendet e tjera “revizioniste”). Ai thuajse të gjithëve na persekutoi në mënyrën më të egër, na ridënoi, na internoi familjet. Edhe kur lexon veprat e tij duket qartë se mllefin më të madh e ka me kundërshtarët që i kanë dalë brenda partisë. Edhe në periudhën e fundit të Ramiz Alisë, ne qemë të fundit që filluam të ndjejmë zbutjen e regjimit. Kujtoj p.sh. se qysh në vitet ‘89 filluan të merren ndër të burgosurit përkthyes dhe u morën nga të gjitha kategoritë e të burgosurve, por vetëm për ndonjë si Spartak Ngjela apo si unë, nga Ministria vinte fjala e prerë: na thoni për cilin të doni, por për ata. Edhe kur erdhi puna, doni, por jo për ata. Edhe kur erdhi puna u liruan lloj-lloj njerëzish deri edhe nga ata që konsideroheshin tepër të rrezikshëm por vetëm ne na lanë deri në fund në burg. Megjithatë, nuk kam dëshirë të shkruaj për vuajtjet e persekutimet e mia e të familjes me qëllim që t’i shfrytëzoj ato për kapital politik apo moral.  As dhe për t’iu përgjigjur ndonjë bashkëvuajtësi që i manipuluar nga politikanët amatorë të sipërpërmendur që kanë marrë në dorë pjesën më të madhe të medias, shpifin në mënyrën më të paturpshme. Eksperienca e burgut dhe miqësitë e burgut janë thesari më i vyer që kam në jetën time, që më duket e ulët t’i shfrytëzoj për të ushqyer me to pasionet apo mllefet politike. Ato i përkasin aspiratave më të mëdha që kam pasur dhe që kam në jetë, atyre letrave.

KJ: A e ndjeni veten të cenuar në personalitetin tuaj kur ju identifikojnë me atin?

Fatos Lubonja: Afirmimi i personalitetit individual është një punë e vështirë për të cilën njeriut i duhet të punojë gjithë jetën, ndoshta është vetë kuptimi i jetës së tij. Nga kjo pikëpamje, unë jam mjaft i duruar ndaj këtij identifikimi i cili afërmendsh nuk më pëlqen. Por do të doja të ndalesha te ky fenomen i identifikimit të atit me birin (për mirë, kur flitet për të persekutuarit e vjetër, dhe për keq kur trajtohen bijtë e komunistëve) sepse më duket thjesht si faqja tjetër e medaljes së vjetër të biografive që bënin komunistët. Sipas mendimit tim ky lloj argumenti dhe suksesi që ka ai – sepse duhet pranuar që ai është një argument i suksesshëm, përderisa ka arritur ta përdorë për të shfryrë mëritë ndaj ndonjë kritiku të tij edhe një nga mendjet më të iluminuara të kombit shqiptar, Kadareja – jo vetëm tregon nivel të ulët të emancipimit shpirtëror të njeriut shqiptar, por mbi të gjitha është shprehje e atij rreziku që kam trajtuar edhe herë të tjera, pra që njerëzit të ndahen përsëri në Shqipëri mbi bazën e lidhjeve të tyre natyrore, patriarkale apo të klanit. Unë do të thosha se në shoqëritë e civilizuara demokratike, qoftë edhe nga pikëpamja psikologjike, ndodh krejt natyrshëm që bijtë të përqafojnë ide të ndryshme me ato të etërve si nevojë e afrimit të personalitetit të tyre, si nevojë për t’u çliruar nga autoriteti ndrydhës i atit, apo siç thuhet nga psikoanaliza, nga kompleksi i Edipit. Sipas disa teoricienëve kjo i çon te përqafimi i ideve të gjyshërve që shpesh janë e kundërta e ideve të etërve. Kurse te ne, për shkak të mentalitetit patriarkal i cili ka një fuqi të madhe ndrydhëse, – dhe sa më e pakët kultura aq më e madhe kjo ndrydhje – shpesh ndodh që identifikimi të kërkohet nëpërmjet klanit apo familjes dhe jo nëpërmjet vetë personalitetit të individit, shpesh ndodh, siç po ndodh që biri të dënohet po të dalë kundër ideve të të atit, të jetë në një farë mënyre i detyruar, të përqafojë idetë e tij dhe nga ana tjetër të identifikohet me idetë e të atit e të dënohet në vend të tij, apo të denigrohet nëpërmjet denigrimit të tij…

Për t’u kthyer te Komiteti i Helsinkit, mendoj se një organizatë intelektualësh të pavarur që mbron integritetin fizik dhe intelektual të personit, ka për detyrë ta vërë në dukje dhe ta dënojë me forcë këtë fenomen – në qoftë se vërtet pretendojmë ta çojmë Shqipërinë drejt Evropës – dhe jo të mbështesë, qoftë edhe nëpërmjet heshtjes, konceptet “familje kriminale”që i bëjnë jehonë zakonit mesjetar e patriarkal të gjakmarrjes, të cilin në kohën e Hoxhës e përjetuam aq egër sepse u vesh politikisht në formën e ushtrimit të parimit të luftës së klasave.

KJ: Çfarë ju shqetëson më shumë lidhur me të drejtat e njeriut në Shqipëri?

Fatos Lubonja: Shqetësimi kryesor që ndiej nuk është ndonjë shkelje e veçantë e ndonjë kategorie të veçantë njerëzish apo të drejtash, por mungesa e respektit që ekziston përgjithësisht në shoqërinë tonë ndaj dinjitetit njerëzor – në të gjitha hallkat e shoqërisë, duke filluar që nga familja do thosha unë. Mendoj se bëjmë pjesë në një shoqëri ku karakteri social – me karakter social kuptohen tiparet e përbashkëta karakteristike të pjesës më të madhe të individëve të një shoqërie – është sadomazokizmi moral, me çka kuptohet karakteri i një individi që nënshtrohet ndaj atyre që ka përmbi vete dhe që bëhet tiran ndaj atyre që ka poshtë vetes. Individi me këtë karakter është i paaftë të njohë dhe të pranojë të barabartë me veten e tij. Ai nuk është kurrë i lirë nga vetë kondicionimi i tij psikologjik sepse edhe kur sundon edhe kur sundohet, është gjithmonë në gjendjen e një simbioze skllavëruese me vartësin apo me eprorin. Kuptohet se sa e vështirë është të konceptohet dhe të mbrohet ideja se “të gjithë njerëzit lindin të lirë dhe të barabartë në dinjitet dhe të drejta” (deklarata universale neni 1) në një shoqëri ku çdo strukturë e saj është e ndërtuar mbi bazën e karakterit social sadomazokist. Kuptohet se sa e vështirë është të ndërtohet një shtet demokratik nga individë që janë pjellë e këtij karakteri social, sipas të cilit diferenca midis njerëzve konceptohet si diferencë e pushtetit dhe fuqisë që ata kanë dhe jo si realizim i individualitetit të individit mbi bazën e barazisë.

KJ: Në këtë kontekst cili është sipas mendimit tuaj kundërshtari më i madh që duhet të përballojë ky komitet?

Fatos Lubonja: Mendimi im është se kundërshtari më i madh me të cilin duhet të ndeshet ky komitet janë dy:

-Së pari, është shteti i ndërtuar me karakteristikat që përmenda më lart.

-Së dyti, është opinioni publik, i cili në sistemet demokratike, ku vota e popullit përcakton edhe marrjen apo ruajtjen e pushtetit, bëhet edhe kushtëzues i mjaft veprimeve dhe zgjidhjeve politike. Kur ky opinion është i mbushur me paragjykime dhe nuk ka kulturën e duhur demokratike në shumë raste i kondicionon politikanët të kryejnë veprime që bien ndesh me normat e të drejtave të njeriut. P.sh. është e vështirë për politikanët, pikërisht  për shkak të këtij nocioni, të mbrojnë idenë e heqjes së dënimit me vdekje, të drejtën e minoritetit grek për të formuar parti e organizata mbi bazë etnike, të drejtën e partisë komuniste për të mos u nxjerrë jashtë ligjit për sa kohë programi i saj nuk presupozon përmbysjen e regjimit me dhunë, të drejtën e bllokmenëve për të dalë në gjyq dhe të prezumohen të pafajshëm deri në momentin e marrjes së vendimit apo të drejtën e bijve të tyre për të mos u identifikuar me ta etj… Probleme, zgjidhja politike, e të cilave sot shpesh nuk ka qenë në harmoni me normat e të drejtave të njeriut. Mirëpo, unë mendoj se pikërisht duke i rezistuar një presioni të tillë hapet rruga drejt demokracisë së vërtetë dhe mendimit të lirë qytetar, sepse përndryshe abuzimet me pushtetin, shkeljet e normave dhe ligjeve, edhe atëherë kur janë të mbështetura nga një opinion i fuqishëm, hapin precedentë për çdo qytetar. Të mos e harrojmë thënien e popullit “çfarë sheh në kodër, prite në votër”. Shumë anëtarë të Partisë Komuniste as që u ka shkuar ndërmend kur filluan të shkelin të drejtat e kundërshtarëve të tyre politikë sa një ditë kjo taktikë do të binte edhe mbi ata vetë. Në varrezat Pere Lashaise në Paris, te varret e njerëzve më të shquar gjen gjithmonë lule. Midis këtyre varreve është edhe ai i Drejfysit. Edhe ai i mbushur me lule dhe me një epitaf, i cili kujtimin e tij e trajton si kujtimin e një njeriu që u bë simbol i luftës dhe fitores së mendimit më të përparuar intelektual demokratik ndaj atij mendimi të mbështetur në një opinion të gjerë konservator dhe të mbushur me paragjykime që i ka bërë shpesh njerëzit viktima të padrejtësisë. Ishin intelektualët më të shquar të Francës, ata që të parët morën guximin t’i kundërvihen këtij opinioni dhe triumfi i çështjes së tij, ishte esencë triumfi i mbrojtjes së të drejtave të njeriut, ishte një hap më tej drejt lirisë për të gjithë qytetarët francezë.

KJ: Një deputete e PD i ka komentuar shkrimet tuaja duke thënë se duheni futur përsëri në burg. Si do i përgjigjeshit?

Fatos Lubonja: Do përgjigjesha duke e ftuar të reflektojë rreth thënies së Erik Fromit: “Revolucionarët e suksesshëm bëhen burra shteti, kurse revolucionarët e dështuar kriminelë”. ( Escape from Freedom)

KJ: Ndonjë mendim për të ardhmen e të drejtave të njeriut në Shqipëri?

Fatos Lubonja: Ralf Darfendorfi e shikon reformimin e vendeve të Lindjes në tre faza. Faza e parë sipas tij është ajo e reformës kushtetuese. Faza e dytë është ajo e reformës ekonomike, kurse faza e tretë është ajo e reformës sociale – çka e kam përmendur më lart si strukturimi i shoqërisë me organizma të pavarur që mbushin hendekun midis shtetit dhe popullit duke garantuar një shoqëri demokratike. Sipas tij, reforma kushtetuese kryhet për 6 muaj, ajo ekonomikja që t’i duket suksesi do 6 vjet, kurse ajo socialja që është dhe më e vështira dhe që lidhet direkt me të drejtat dhe liritë themelore të njeriut kërkon 60 vjet. Në qoftë se do t’i referohemi faktit se qysh prej parlamentit të parë pluralist ne kemi më se një vit e gjysmë që nuk po bëjmë dot një Kushtetutë, pra tre herë më shumë se ç’parashikon Darfendorfi për vendet e tjera të Lindjes, dhe po t’i shumëzojmë me tre edhe fazat e tjera, atëherë do na duhen 18 vjet për të parë një farë lulëzimi ekonomik dhe 180 vjet për të ndërtuar një shoqëri demokratike të qëndrueshme me një respekt të kënaqshëm të të drejtave të njeriut. Shpresoj që të mos ndodhë kështu, por të them të drejtën edhe këto shifra nuk më çudisin më me ç’po më shohin sytë.