Flasin sociologët: Efektet socio-psikologjike të tërmetit në punë dhe shoqëri

Një nga efektet afatgjata të një tërmeti është kostoja e dëmeve në ndërtesa dhe strukturat e tjera.

Kjo shkakton shumë dëme në ekonominë lokale, sepse bizneset detyrohen të paguajnë për ndërtesa të reja ose të mbyllen.

Banorët vuajnë nga mungesa e infrastrukturës si rezultat i tërmetit. Por një aspekt tjetër që nuk duhet neglizhuar është edhe ana socio-psikologjike e shoqërisë pas një tërmeti. Ekspertët bëjnë thirrje për t’i kushtuar kujdes shëndetit fizik dhe mendor…

Tërmetet janë ngjarje natyrore katastrofike që mund të shkaktojnë reagime të forta fiziologjike dhe psikologjike, veçanërisht nga sistemi nervor. Përveç kësaj, ana sociale e ndikimit që përfshin periudhën e post-tërmetit është një anë e medaljes që duhet marrë në konsideratë, duke mos lënë në hije padyshim anën ekonomike. Megjithatë, të qenët i shëndetshëm fizikisht dhe mendërisht e bën një shoqëri të kapërcejë më shpejt situata të tilla fatkeqësish natyrore.

Pavarësisht nëse kanë pësuar humbje direkte ose jo, katastrofa mund të shkaktojë stres post-traumatik për njerëzit që kanë përjetuar trauma të tilla, përfshirë rënien e produktivitetit në punë, edhe te njerëzit që nuk kanë pasur dëme në asete nga tërmeti.

Ekspertët e psikologjisë bëjnë thirrje për një trajtim të kujdesshëm të situatës pas tërmetit, në kërkimin e ndihmës për ata që kanë nevojë dhe sidomos në rritjen e vëmendjes ndaj fëmijëve apo shtresave të tjera që konsiderohen vulnerabël në raste fatkeqësish, për shkak të paaftësisë për të reaguar shpejt ndaj situatës.

Kujdes zemrën!

Eristen Kuka, mjek kardiolog në Qendrën Shëndetësore nr. 9 në Tiranë, thotë se, studime të shumta vërtetojnë se stresi, sidomos pas një traume të përjetuar, ndikon negativisht në çrregullime të rrahjeve të zemrës dhe si rrjedhojë, në sëmundje fatale.

“Përgjigjet emergjente të sistemit kardiovaskular përfshijnë efekte të menjëhershme dhe përgjigje të vonuara. Reagimi i menjëhershëm kardiovaskular ka më shumë të ngjarë të rezultojë në vdekje nga sëmundjet kardiovaskulare, ndërsa përgjigjja e vonuar çon në përkeqësim të faktorëve të rrezikut të sëmundjes kardiovaskulare, si rritje në rrahjet e zemrës në pushim, trigliceridet në gjak dhe nivelet totale të kolesterolit”- thotë Dr. Kuka.

Sipas tij, studimet e mëparshme tregojnë rritje të konsiderueshme në incidencën e sëmundjeve kardiovaskulare, gjatë muajve kur kanë ndodhur fatkeqësi natyrore, përfshirë goditjet, infarktin e miokardit, disektimin e aortës etj., dhe këto sëmundje rriten 1.5 deri në 3 herë pas tërmetit.

“Sidoqoftë, ka pak të dhëna për lidhjen midis stresit të shkaktuar nga fatkeqësia natyrore dhe faktorëve të rrezikut të sëmundjeve kardiovaskulare, Madje, edhe më pak në lidhjen midis përvojës së tërmetit në vitet e para të jetës dhe faktorët e rrezikut të sëmundjeve kardiovaskulare. Sidomos në Shqipëri nuk ka studime të mirëfillta por ne u referohemi atyre të huaja si dhe përvojës” – thotë mjeku kardiolog.

Post-trauma nuk duhet neglizhuar

Dr. Arjana Muçaj thotë për “Monitor” se nuk duhet lënë pas dore, në mënyrë absolute nevoja për ndihmë psikologjike pas fatkeqësisë natyrore që shqiptarët përjetuan. “Ankthi dhe frika nga një pasiguri për ditët në vazhdim do të jenë të pranishme tek njerëzit e prekur, aq më shumë kur kujtimet e tyre janë të lidhura ngushtë me vendin ku ndodhi trauma. Një nga elementet bazike është nevoja për siguri, e cila do të lërë gjurmë te njerëzit që e përjetuan thellë këtë traumë” – thotë specialistja.

Ajo sjell në vëmendje edhe një tjetër fakt, atë të përballjes me objekte të dëmtuara. Sipas znj. Muçaj, pamjet do të rikthejnë menjëherë kujtimin e hidhur të asaj nate plot makthe. “Pamundësia për t’u bërë ballë fatkeqësive natyrore kërkon një trajtim afatgjatë me mënyrat se si mund të mësohemi me këto fenomene, por edhe si të ruhemi prej tyre, që të kemi mundësi të ulim nivelin e ankthit dhe stresit” – shton specialistja.

Ulje e produktivitetit në punë

Marsida Simo, sociologe, përmend një tjetër fakt, lidhjen e produktivitetit në punë dhe një traume.
Situata pas një tërmeti, sidomos në raste kur ka pasur pasoja njerëzore dhe në asete të konsiderueshme, shoqërohet kryesisht me ulje të produktivitetit në punë, nga ankthi që mund të ndihet, si dhe shpërqendrimi.

“Ngjarjet jetësore që kanë të bëjnë me fatkeqësinë, dëshpërimi ose humbja e një pune, mund të përbëjnë pikëllim dhe traumë që lidhet me katastrofën. Shumë njerëz vuajnë nga trauma për shkak të përfshirjes së tyre, të familjeve dhe komunitetit në ngjarjen që ka ndodhur. Ndikimi i ekspozimit ndaj ngjarjeve emergjente në mirëqenien emocionale dhe sociale të një individi ose shëndetin mendor, mund të jetë i butë ose i rëndë; afatshkurtër ose afatgjatë.

Ekzistojnë dëshmi nëpër botë, se ndërmjet 5-40% e njerëzve të përfshirë në një ngjarje emergjente janë të rrezikuar të mbajnë një lëndim të rëndë dhe të zgjatur psikologjik, që i ndikon në mënyrë direkte në produktivitetin e mëtejshëm në punën e përditshme” – thotë znj. Simo.

Ndërsa shërimi është pozitiv për shumicën, mbetet një grup njerëzish që janë duke luftuar me shërimin e tyre, sipas specialistes. Shumë prej këtyre do të kërkojnë disa vite më shumë për të rifituar gjendjen e tyre të mëparshme të shëndetit, mirëqenies dhe lumturisë dhe të riangazhohen plotësisht me jetën e tyre.

“Për më tepër, aftësia e një komuniteti për t’u rikuperuar nga një fatkeqësi reflekton funksionimin e saj themelor. Komunitetet që funksionojnë mirë në jetën e përditshme, me lidhje të forta shoqërore dhe burime të mjaftueshme shpesh do të jenë më elastikë kur përballen me një krizë. Njerëzit dhe komunitetet me cenueshmëri paraekzistuese, ose të cilët janë në dizavantazh, janë më të rrezikuar nga efektet e menjëhershme, të mesme dhe afatgjata të fatkeqësive, siç janë humbja, dëmtimi dhe vështirësitë sociale dhe ekonomike” – thotë specialistja.

Shpërblim… edhe për dëm psikologjik

Av. Denisa Daka pohon për “Monitor” se, përveç anës ekonomike të aseteve të dëmtuara, një e drejtë e njerëzve të cenuar nga fatkeqësitë është padyshim edhe dëmshpërblimi për dëmin jopasuror, siç është stresi dhe dëmi psikologjik në jetën e tyre.

“Në procesin penal që do të nisë kundër të gjithë atyre që prezumohen fajtorë apo shkaktarë të kësaj tragjedie, secili nga të dëmtuarit që provon se ka pësuar dëm nga vepra penale, duhet të ngrejë doemos padi civile kundër të pandehurve, (ngrihet në fillim të procesit në çdo rast), për të kërkuar kthimin e pasurisë dhe shpërblimin e dëmit pasuror në masën përkatëse.

E pasi të caktohet fajësia për të pandehurit në procesin penal, të dëmtuarve u lind e drejta të kërkojnë para gjykatës civile pas kësaj, shpërblimin e dëmit jopasuror, që përfshin dëmin e shkaktuar nga stresi, ankthi, dëmi psikologjik, fizik etj. Duhet gjetur mënyra për t’i sqaruar e për t’i mbështetur me çdo kusht të dëmtuarit nga kjo tragjedi” – sqaron av. Daka.

Pasojat në punë, rasti i Japonisë

Më 11 mars 2011, tërmeti i Japonisë dhe cunami më pas la mbi 20,000 njerëz, të zhdukur ose të vdekur dhe shkatërroi shumë ndërtesa në bregdetin lindor të rajoneve Tohoku dhe Kanto. Ekonomistët kanë dokumentuar ndikimin e drejtpërdrejtë të katastrofës në tregun lokal të punës. Higuchi (2012) tregoi se numri i përfituesve të sigurimeve të papunësisë, u rrit në mënyrë drastike në tre prefekturat më të prekura (Iwate, Miyagi dhe Fukushima). Ata theksuan se popullsia e re emigroi në rajone të tjera të Japonisë dhe nxorën në pah mospërputhjen midis punëkërkuesve (shumë prej të cilëve dëshironin të punonin në sektorin e prodhimit të ushqimit) dhe vendet e lira (kryesisht për punëtorët profesionistë të kujdesit shëndetësor ose industrinë e ndërtimit). Genda (studim i vitit 2014) u përqendrua tek individët që vuanin nga dëmtimi i drejtpërdrejtë në vendin e tyre të punës ose vendbanimin, dhe zbuloi se të rinjtë dhe punëtorët me pak arsimim ishin të prekshëm ndaj dëmtimit. Për më tepër, ata që u detyruan të zhvendoseshin, kishin më shumë vështirësi në gjetjen e një pune të re dhe mbetën të papunë.
Përveç këtyre pasojave direkte, u prekën edhe bizneset në zona të tjera të Japonisë. Thuhet se rënia e prodhimit të shkaktuar nga ndërprerjet e zinxhirit të furnizimit, uli në mënyrë të konsiderueshme kërkesën për punë, të paktën në një afat të shkurtër. Gjatë muajve pas tërmetit, media raportoi shqetësimin në rritje të publikut për efektet e përhapura negative në punësim, veçanërisht te punëtorët jo të rregullt, të kufizuar në rajonin lindor Tohoku. Rreth 5.5% e punëtorëve pësuan ndryshime si pezullim të përkohshëm, orar më të shkurtër pune dhe të ardhura më të ulëta.
Së pari, u konfirmua që rënia e përkohshme e kërkesës për punë në fakt i nxiti punëtorët të linin punën e tyre. Me përjashtim të punonjësve të rregullt që kanë përjetuar pezullim të përkohshëm, rreziku i ndarjes së vendeve të punës lidhet pozitivisht me të dy treguesit për pasojat e vetëraportuara dhe kufirin e sipërm të vlerësuar të rënies së prodhimit në zonën e prekur. Tërmeti i Japonisë rriti shkallën e ndarjes së vendeve të punës jo vetëm në zonat e dëmtuara drejtpërdrejt, por në të gjithë Japoninë – veçanërisht zonat dhe industritë që kishin më shumë transaksione me zonën e dëmtuar direkt.
Pyetja tjetër do të ishte se ku shkuan punëtorët që linin punën e tyre – në industri apo prefekturat që u prekën më pak? Apo u bënë të papunë? Sa i përket faktit nëse disa nga punëdhënësit u bënë të papunë, rezultatet janë të përziera. Pasojat e vetëraportuara lidhen ndjeshëm me statusin e punësimit. Ata që janë prekur, kanë më pak të ngjarë të jenë të punësuar ose në punë të rregullt dhe kanë më shumë të ngjarë të jenë të papunë ose jashtë forcës së punës. Në të kundërt, rënia e vlerësuar e prodhimit në nivelin prefekturë-industri është e palidhur më statusin e punësimit. Ky rezultat mund të nënkuptojë që të dhënat e vetëraportuara janë të njëanshme.

Kostot socio-ekonomike, rasti i Australisë

Kostoja Ekonomike e Ndikimit Social të Fatkeqësive Natyrore thekson se çështjet e lidhura me shëndetin mendor, keqpërdorimi i alkoolit, dhuna në familje, sëmundjet kronike dhe papunësia afatshkurtër kanë rezultuar si pasoja direkte nga ngjarje ekstreme të motit, si zjarret, stuhitë e mëdha, ciklonet, përmbytjet dhe tërmetet në Australi. Raporti, i përgatitur në emër të tryezës së rrumbullakët Australiane të Biznesit për Rezistencën e Fatkeqësive dhe Komunitetet më të Sigurta, zbuloi se vetëm në Victoria, kostot e vlerësuara sociale të lidhura me zjarret e “së Shtunës së Zezë’ ishin më të mëdha se kostot financiare – të paktën 3.9 miliardë dollarë në ndikime sociale dhe 3.1 miliardë dollarë në ndikime të drejtpërdrejta financiare. Raporti zbulon se kostoja e parashikuar që rezulton nga zjarret e së ‘Shtunës së Zezë të vitit 2009’ përfshijnë:
-Çështjet e shëndetit mendor – 1,068 miliardë dollarë
-Konsumi i rrezikshëm / i lartë i alkoolit – 193 milionë dollarë
-Sëmundje kronike / sëmundje mendore – 321 milionë dollarë
-Dhuna në familje – 985.4 milionë dollarë
-Dëmi i mjedisit – 411 milionë dollarë
Situatat e urgjencës mund të jenë një kohë tepër stresuese, përçarëse dhe traumatike për të prekurit. Komunitetet e tëra mund të shkatërrohen, miqtë dhe familja të ndahen, shtëpitë, jetesa dhe, natyrisht, jeta mund të humbasë. Pas një fatkeqësie të tillë, njerëzit mund të pësojnë një varg reagimesh fizike, psikologjike, emocionale ose të sjelljes, të cilat, edhe pse krejtësisht të natyrshme, mund të ndikojnë dukshëm në aftësinë e tyre për të përballuar situatën.
Njerëzit mund të pësojnë tronditje dhe mosbesim, frikë dhe shqetësim, zemërimin dhe fajin në ditët e para pas një ngjarje dhe për një kohë më të gjatë. Trauma dhe pikëllimi do t’u bëjnë presion marrëdhënieve personale, familjare dhe komunitare. Ndikimet e shëndetit mendor të fatkeqësive mund të çojnë në një rritje të përdorimit problematik të alkoolit dhe ilaçeve, vetë-dëmtimit, dhunës dhe abuzimit – të cilat mund të veprojnë si shenja paralajmëruese të hershme.

“Vëmendje të veçantë shëndetit psikologjik pas traumës”
Prof. Asoc. Dr. Arjana Muçaj, anëtare e Këshillit të Psikologëve

Çfarë ndikimi social ka situata post-tërmet? Cilat janë pasojat negative të shfaqura nga traumat në shoqëri (në terma afatgjatë)?

Situata post-tërmet ka një përjetim emocional tek të gjitha grupmoshat pa përjashtim. Ndikimi social lidhet ngushtë dhe me mënyrën e organizimit të jetës sociale – ekonomike tek të prekurit nga ky fenomen. Shumica prej tyre kanë humbur dhe ato pak kursime dhe sende materiale që për secilin prej tyre ishte pasuria e vetme që kanë pasur.

Kjo tragjedi ndikon dhe në masën tjetër të shoqërisë, edhe pse solidarizimi është shprehje e vullnetit për të qenë sa më pranë nevojave të tyre, nevoja këto që në të ardhmen do të jenë më të vështira për t’u përmbushur nga organet shtetërore kompetente.

Ankthi dhe frika nga një pasiguri për ditët në vazhdim do të jenë të pranishme te njerëzit e prekur, aq më shumë kur kujtimet e tyre janë të lidhura ngushtë me vendin ku trauma ndodhi.

Një nga elementet bazike është nevoja për siguri, e cila do të lërë gjurmë te njerëzit që e përjetuan thellë këtë traumë. Përballja me objekte të dëmtuara do të rikthejë menjëherë kujtimin e hidhur të asaj nate plot makthe. Pamundësia për t’u bërë ballë fatkeqësive natyrore kërkon një trajtim afatgjatë me mënyrat se si mund të mësohemi me këto fenomene, por edhe si të ruhemi prej tyre që të kemi mundësi të ulim nivelin e ankthit dhe stresit.

Çfarë dëmi në jetën sociale dhe ekonomike mendohet se do të ketë më pas?

Kur flasim për dëme social-ekonomike, sidomos për një vend si yni, duhet të kuptojmë se kategorive vulnerabël tashmë ju është shtuar dhe ajo e të prekurve nga tërmeti, ku pjesa më e madhe kërkon ndërhyrje të menjëhershme si në strehim, ndihmë ekonomike, hospitalizim për njerëzit me aftësi të kufizuara dhe këto kanë një kosto të lartë financiare për cilëndo qeveri.

Si të sillemi me fëmijët që t’u rikthehen jetës normale? Po me të moshuarit apo shtresat vulnerabël?

Kategoria më e prekur janë fëmijët dhe ata duan një vëmendje të veçantë që trauma që la pas tërmeti të lehtësohet gradualisht. Kujdesi dhe prania e prindërve, janë parësore, prania e profesionistëve dhe pranimi i bashkëpunimit me ta është këshilla kryesore. Zënia me aktivitete argëtuese, ku emocioni pozitiv e mbyt emocionin e frikës, bën që kujtesa e fëmijës të mbetet në sirtarët e harruar të mendjes njerëzore.

Por edhe angazhimi për t’i mësuar emocionalisht se si të sillen në raste të tilla nga profesionistet, siç mund të kemi parë fëmijët në Japoni, por kjo duhet mësuar fillimisht nga të rriturit, të cilët kanë qenë të papërgatitur emocionalisht. Jo vetëm ky grup, por edhe të moshuarit janë ata që kanë nevojë për përkujdesje e aq më shumë për mbështetje emocionale. Pavarësisht moshës, gjendja emocionale mund të shkaktojë tek ata fatalitet. Prandaj e theksova që cilado qeveri qoftë, kërkon një mirorganizim të jetës sociale dhe asaj në aspektin ekonomik të shoqërisë së prekur nga kjo traumë.

Pasojat ekonomike te familjet e prekura janë të mëdha (kanë humbur asetet në prona). Çfarë këshilloni për të prekurit gjatë kohës së pritjes së tyre për rikuperim?

Qetësia duhet të jetë pjesë e pritjes dhe zënia me rutinën e përditshme që këta njerëz kanë pasur para se të ndodhte fenomeni. Jo vetëm aq, por edhe të jenë bashkëpunues me institucionet për të kontribuar në rindërtimin e jetës së tyre. Njerëzit e afërt duhet t’u gjenden pranë për t’i bërë të ndiejnë ngrohtësinë dhe jo keqardhjen e tyre.

A Duhet bërë kujdes me substancat qetësuese? Raportohet se po merren në masë…

Farmacistët nuk duhet në asnjë mënyrë të lëshojnë medikamente pa fletën shoqëruese të mjekut specialist, sepse përdorimi i tyre për të menaxhuar ankthin do t’u sjellë probleme serioze me shëndetin. Një këshillë, bisedat për fenomenin e tërmetit dhe pamjet tronditëse të jenë sa më pak të pranishme tek grupet e fëmijëve dhe të moshuarit, Kjo do ta bëjë më eficente ndihmën te këto grupe për mosrikthimin e ëndrrave shqetësuese të cilat kthejnë kujtesën e ngjarjes dramatike të përjetuar.

Ndikimi ekonomik i një tërmeti ose ndonjë fatkeqësie natyrore mund të klasifikohet si: (i) humbjet e pasurive të paluajtshme, (ii) humbjet e pasurive të luajtshme (iii) humbjet ekonomike për shkak të ndërprerjes së biznesit, (iv) kostot ekonomike të sektorit publik, dhe (v) humbjet e të ardhurave shtëpiake për shkak të vdekjes, dëmtimit dhe ndërprerjes së vendit të punës së një anëtari të familjes.