Historia e Koha Jone/Ismail Kadare në maj 1995: Kam kërkuar lirimin e Fatos Nanos dhe Ramiz Alisë

(Botuar me 21 Maj 1995 në Koha Jone)

Intervistë ekskluzive e shkrimtarit Ismail Kadare dhënë Gazetës “Koha Jonë”
Intervista juaj e fundit dhënë shtypit shqiptar është komentuar në mënyra të ndryshme. Të gjitha palët kanë qenë të pakënaqura dhe të kënaqura njëkohësisht. Socialistët të kënaqur për kërkesën për lirinë e Nanos, por të pakënaqur për këshillën për të mos pretenduar për pushtet. Demokratët të pakënaqur për kritikat në adresë të tyre, por të kënaqur për kritikat në adresë të opozitës…
Ismail Kadare: Kjo, me sa duket vjen ngaqë unë s’kam kurrfarë paragjykimi politik dhe ajo që më intereson është vetëm fati i keq i këtij vendi. As që e mendoj dhe as që dua t’ia di se kujt i mbetet qejfi e kujt jo, prej atyre që them. Nuk kam detyrime dhe frikë prej kërrkujt. Që janë të pakënaqur prej meje edhe shteti edhe opozita, edhe socialistët edhe demokratët, dhe të majtët dhe të djathtët, dhe myslimanët e të krishterët, kjo s’më shqetëson fort. Shqetësimi duhej të ishte ndoshta i tyre. Kur kam kërkuar lirimin e Nanos të Alisë ose të minoritarëve grekë, nuk ja kam bërë aspak për ta vënë në pozitë të vështirë shtetin shqiptar, por përkundrazi, për ta ndihmuar. Një shtet e ka më lehtë për të bërë veprime që i duken disi turpëruese, kur kërkesa për to vjen nga një opinion publik. Meqenëse jeni një gazetë tepër kritikuese ndaj shtetit, unë po ju them pa kurrfarë dorezash se unë nuk do të gëzohesha kurrë për dështimet e këtij shteti, për gafat ose fatin e tij të keq. Ato ne i paguajmë të gjithë. Në këtë pikë jam ndoshta pak i kuptueshëm prej jush. Kurse prej shtetit shqiptar jam ndoshta i pakuptueshëm por nuk gëzohem për gafat e opozitës. E kam thënë dhe e përsëris se më vjen keq kur të dy palët janë në mjerim. Në fund të fundit mjerimi do të jetë i yni.
Në faqet e shtypit shqiptar ka vazhduar gjatë debati për filmin “L’America” dhe nuk kanë qenë të paktë ata që ju kanë kundërshtuar. Ndërkohë debati është spostuar edhe në një pikë tjetër: filmi vazhdon të qarkullojë në të gjithë Evropën, por jo në Shqipëri. Cili është mendimi juaj: a duhet ta shohin shqiptarët këtë film sot?
Kam atë mendim që e kam shprehur për këtë film. E di që ka njerëz që mund të më cilësojnë si “nacionalist”. S’di se a do të cilësonin nacionalist shqiptarin Vargas Llosen, deklarata e të cilit kundër filmit ka qenë më e rreptë se e imja. Në Venedik u paraqitën dy filma me subjekt shqiptar. Filmi tjetër “Përpara shiut” është një film maqedon që fitoi çmimin dhe që është shfaqur në të gjithë botën me sukses të madh. Për çudi në Shqipëri nuk e përmend kush. Do të ishte mirë të shfaqeshin të dy filmat, për të parë se si ndonëse të bërë të dy nga regjisorë të huaj, ndonëse janë të dy kritikë ndaj shqiptarëve, njëri megjithatë, filmi italian ngjan si një rreckë përpara tjetrit. Sepse filmi maqedon është para së gjithash një vepër e vërtetë arti. Dhe si e tillë, ai ka fisnikërinë e artit. Në këtë film trajtohet keqkuptimi i sotëm tragjik midis shqiptarëve dhe maqedonasve në Maqedoni. Ndonëse i bërë, pra nga një regjisor maqedonas, ndonëse si shqiptar unë mund të dëshiroja diçka më favorizuese për shqiptarët, e përsëris se ky është megjithatë një film me të vërtetë madhështor. Dhe është i tillë se duke qenë i ashpër, duke qenë në ndonjë vend ndoshta jo fort i drejtë, ai është megjithatë kryekrejt i drejtpërdrejt e i ndershëm, tepër larg nga dredhitë dhe ligësia e fshehtë e “L’America”. Ju lutem të mos më keqkuptoni lidhur me ndjesitë e mia ndaj Italisë, siç kanë dashur të bëjnë disa herë disa gazetarë provokatorë. Italia është për mua si shkrimtar dhe si njeri një vend dyfish i çmuar. Italia ka qenë për disa shekuj aleati i parë i madh i Shqipërisë dhe unë shpresoj se gjithçka do të përsëritet. Nderimin tim për atë vend unë e kam shprehur në veprën time, atëherë kur ishte vështirë të shprehej dhe kur kërkohej e kundërta, urrejtja për të.
Si midis Shilles dhe Karibdes endemi midis dy përfytyrimeve për shqiptarët e sotëm: njëri vazhdon të jetë koncepti glorifikues (fisnikë, trima, ballkanas të moçëm, besnikë) dhe tjetri koncepti le ta quajmë masakrues (hajdut, kontrabandist, barbar të rinj, madje edhe të pabesë). Le të jemi të drejtpërdrejtë: mos vallë edhe ju e keni tepruar me glorifikimin e racës shqiptare?
Për t’ju dëshmuar se nuk mendoj se e kam tepruar me glorifikimin e shqiptarëve, mjafton t’ju kujtoj vetëm njërën nga veprat e mia “Viti i mbrapshtë” e cila mund të kishte si nëntitull “Një koleksion i marrëzisë shqiptare”. Megjithatë e kuptoj trazimin tuaj. Ai vjen kryesisht nga që kohët e fundit në disa rrethe të caktuara “intelektualësh” po bëhet e modës mosdashuria për këtë vend. Këta farë shkrimtarësh, apo filozofësh apo ku di çfarë, e kanë patur lehtë t’i përligjin mosarritjet e tyre për arsye të regjimit dhe padyshim mund të kishin të drejtë. Mirëpo kur dështimet vazhduan edhe pas përmbysjes së regjimit, duhej gjetur një alibi e re. Dhe kështu tani fajësohet vendi, historia e tij, gjuha shqipe, krejt Shqipëria, që nuk po u japin atyre njohjen apo lavdinë e ëndërruar. Dhe kështu vjellin vrer kundër gjithçkaje. Vjellin vrer sidomos kur janë përpara të huajve, kur janë të ftuar në ndonjë takim ndërkombëtar, në ndonjë drekë, në ndonjë ambasadë e kështu me radhë. Vihet re se kohët e fundit është shtuar në Evropë një propagandë kundërshqiptare. Tani nuk sulmohet më regjimi (që për çudi gjatë 40 vjetëve të komunizmit është sulmuar tepër pak), por krejt Shqipëria. Sulmohet historia e saj, simbolet, vlerat, kultura, e sidomos gjuha shqipe. Disa ditë para se të nisesha për Tiranë në Francë u botua libri i një pseudohistoriani francez kundër Shqipërisë. Hidhen poshtë rrënjët, historia, gjuha, Skënderbeu. Autori arrin deri atje sa që këtë të fundit ta quajë gati një krijim të komunistëve. Shpikje e komunistëve, kryesisht e Enver Hoxhës quhet rrënjësia e shqiptarëve në Ballkan, origjinaliteti i gjuhës (e cila sipas tij nuk ekziston veçse si një mishmash dialektesh), kultura shqiptare e gjithçka tjetër. Sulmohet deri “enciklopedia britanike”, e cila sipas autorit nën trysninë e komunistëve, na paska shkruar mjaft trillime e glorifikime për Shqipërinë. Një pyetje s’ka si të mos lindë: si shpjegohet që pikërisht tani që Shqipëria e përmbysi komunizmin, tani që ajo kërkon të hyjë në Evropë acarimi kundër saj, në rrethe të caktuara po rritet? Përgjigjen duhet ta kërkojmë tek faktori shqiptar. Propaganda e huaj kundërshtare është gjalluar dhe inkurajuar së tepërmi sepse ajo ushqehet në radhë të parë nga brenda Shqipërisë, nga vetë shqiptarët. Janë ato rrethe që përmenda më lart që rendin andej këndej për të shpërndarë helmin kundër vendit të tyre. Kështu, për të ardhur te pyetja juaj, Shqipëria nuk është aspak glorifikuar, përkundrazi është sot e përçmuar dhe e përbaltur si rrallë kurrë. Një humbje kriteresh, një brerje morale, po përgatit truallin për krijimin gati gati të një doktrine të tradhtisë në Shqipëri. Asnjë vend i sotëm Evropian nuk e përligj as e fal shkeljen e disa parimeve që qëndrojnë në themelet e evropianizmit. E një nga këto është mosshitja e vendit. Është një meritë e këtij vendi që midis shtjellës nacionaliste që po përfshin gadishullin tonë, ka qëndruar i papërzier. Por që kjo të shkojë në skajshmërinë e kundërt, nuk është aspak meritë. Përkundrazi, ky kundër patriotizëm mund të bëhet shkas për lindjen e një nacionalizmi paraprak primitiv.
Ju keni qenë kategorik në refuzimin tuaj për t’u angazhuar në politikë. Megjithatë jo rrallë jepni intervista politike. Le të bëjmë edhe një pyetje një qind për qind politike: Ismail Kadareja është i majtë, i qendrës apo i djathtë?
Po ju them sinqerisht se nuk më ka interesuar kurrë një gjë e tillë. Unë jam shkrimtar. Ajo që shkruhet është për të gjithë. Kjo është me sa duket edhe arsyeja e asaj që biseduam më lart kur shpesh nga shkrimet e mia mbeten të pakënaqur dy krahana të kundërta. Ose qëllon që ata që kënaqen në krye të shkrimit, zemërohen në fund të tij.
Në përgjithësi flisni rrallë dhe jeni i rezervuar në shprehjen e konsideratave për Presidentin Berisha…
Nuk e kuptoj përse duhet të flas shpesh dhe përse duhet të jem i parezervuar për Presidentin, për të cilin besoj se janë thënë të gjitha ngjyrimet e vlerësimit nga më i larti te më fyesi. Presidenti bën pjesë në ngrehinën e shtetit dhe besoj se ju, ndonëse jeni një gazetë kundër presidenciale, në qoftë se do të më lejohej të përdorja një fjalë të tillë, jeni në një mendje me mua se ne të gjithë duam të kemi më në fund një shtet serioz. Qëndrimi ndaj shtetit, qoftë ai kritikues, qoftë ai miratues, duhet të jetë para së gjithash serioz. Të tjerat vijnë më pas. Për fat të keq në këtë vend ka shumë zhurmë dhe pak seriozitet.
Kadareja ka bërë kritika të ashpra ndaj politikës franceze, madje edhe ndaj Presidentit Miteran, për qëndrim indiferent ndaj Shqipërisë. Tani që Franca ka një president të ri a mendoni se gjërat do të lëvizin në një drejtim pozitiv…
Është e vërtetë se para mjaft kohe kam formuluar një kritikë publike ndaj presidentit Miteran, me rastin e udhëtimit të tij në dy-tri ish republikat Sovjetike të Azisë Qendrore. Shtyrja dhe më në fund anulimi i vizitës së tij në Shqipëri, e cila ka qenë dhe mbetet përkrahësimisht më afër Francës, dhe një vend frankofon, sidomos me këtë rajon të parapëlqyer prej tij, kanë qenë shtysa e kësaj kritike. Shpresoj, dhe kjo nuk është thjesht një dëshirë, por e bazuar në disa të dhëna, që Presidenti i ri i Francës të jetë disi më i vëmendshëm ndaj Shqipërisë, natyrisht në rrafshin e një vizioni më realist ndaj krejt Gadishullit Ballkanik. Ndërkaq kam vënë re se në Shqipëri shfaqet herë pas here një rrymë kundër Perëndimore e kundër Atlantike. Ajo prek sidomos Francën e jo rrallë Italinë. Më shumë se në disa spazma të fundit, të vonuara të traditës komuniste, mendoj se edhe nxitja edhe burimi i kësaj rrymë duhet kërkuar gjetkë. Investitorë të huaj, kryesisht perëndimorë, evropianë e amerikanë ankohen shpesh se ju bëhet jeta e padurueshme këtu nga ngacmimet e administratës shqiptare. Nuk e di se ç’mëkate mund të kenë ata vetë, investitorët, por në qoftë se ngacmohen pa arsye të forta, sic pretendojnë, atëherë lind një dyshim i madh kur dikush është i interesuar që këta të dëbohen nga Shqipëria për t’i lënë vendin bosh tjetërkujt.
Është komentuar shumë një deklaratë e fundit e juaja në Madrid se për të marrë Çmimin Nobel, ju duhet të kishit mbiemrin Kadarejevski apo të kishit një mbiemër japonez ose kinez… Mos vallë e keni humbur durimin se një ditë ky çmim do të jetë i juaji?
Nuk e di se sa e saktë është kjo shprehje dhe në qoftë se është formuluar vërtet prej meje në atë mënyrë siç e ka dhënë shtypi spanjoll. Është e vështirë të mbash mend se ç’bisedon gjatë një darke, sidomos në Spanjë, ku darkat zgjaten shumë dhe janë tepër gazmore.
Ndoshta një pyetje që është bërë pak rutinore, por sidoqoftë le ta provojmë ta bëjmë: a po bëhet Shqipëria një vend islamik?
Një prirje për orientalizimin e Shqipërisë ndonëse e maskuar shpesh nga erotizmi e moda, ndihet megjithatë. Jo vetëm në trajtat e jashtme, por edhe në thelb. Me këtë të fundit kuptoj midis të tjerash një rënie të përgjithshme të arsimit, dobësim të shkollave, të bibliotekave, librave, shpërfillje ndaj mësuesve e sidomos braktisja e shkollave prej qindra nxënësve. Çdo njëra prej këtyre që përmenda është një fatkeqësi më vete. Një popull duhet ta ketë përherë të qartë se çka është dhe përse aspiron. Edhe kur aspirata është ende larg, ajo bën pjesë në thelbin e tij, madje dikton rrugëtimin e tij në histori, në shekullin e 14-të kur fati i Shqipërisë u përmbys, një kont i saj Gjergj Kastrioti mu në prag të zisë, e të pushtimit Lindor, shestoi (projektoi) aspiratën shqiptare: pavarësisht se Shqipëria po binte në natën otomane, ajo duhej të mbetej evropiane dhe perëndimore. Kjo ka qenë dhe mbetet aspirata e paluajtshme e shenjtë shqiptare. Dy herë e ka humbur deri tani Evropën ky vend: prej osmanëve dhe prej komunizmit. Ky i tanishmi është rrezikimi i tretë. Dhe do të jetë fatal në qoftë se do të kryhej. A është një rrezik i shpikur, i zmadhuar? I zmadhuar mund të jetë por i shpikur jo. Mjafton të kujtojmë se është hera e parë në historinë shqiptare që projektuesi i evropianizmit shqiptar Gjergj Kastrioti është kundërshtuar aty këtu pothuajse haptas, për të mos përmendur cilësimin e tij si bandit, hajdut kuajsh dhe agjent i italianëve. Le të kujtojmë sulmet vulgare kundër amerikano-europianistit të madh Fan Noli, deklaratat prej andej këndej të ndonjë kleriku kundër përdorimit të gjuhës shqipe në vendet e kultit, së fundi shkulturalizimin e vendit dhe zëvendësimin e pjesshëm të kulturës dhe qytetërimit shqiptar me një mishmash ndikimesh e sektesh që s’u dihet zanafilla.
Ju po formuloni mendime kaq pro perëndimore, sa që na kujtohet akuza që ju është bërë shpesh në kohën e komunistëve si “agjent i Perëndimit”. Ç‘mendoni sot për një akuzë të tillë?
Ka qenë një fajësim klishe për një pjesë të intelektualëve. Shoqërohej shpesh me cilësimet “revizionist”, “sjellës i dekadencës”, që u bënë për disa prej nesh si shtojca familjare. Për fat të keq, fajësimi si “agjent i Perëndimit” , u formulua kundër meje nga një koleg, shkrimtar në një shkrim të gjatë, fill pas botimit të “Gjeneralit”në Francë. Gjëra kundërthënëse, shpesh të tmerrshme kanë ndodhur në Shqipëri. Tani mund të ndodhë që ata të cilët ju keni sulmuar ju duke ju quajtur “revizionist”, ose “dekadent” ose “agjent i Perëndimit”, mund të mburren duke thënë se kemi guxuar të sulmojmë Kadarenë. Ju mund të dëgjoni mësime morali prej denoncuesve, ish spiunëve të policisë së fshehtë, prej atyre që ju kanë kallëzuar, ose që me sy të fryrë nga pagjumësia vraponin në mëngjes në Komitet të Partisë për të dorëzuar zhbirimet që i bënin librit tuaj të fundit, për të gjetur “frazat e fshehura” kundër regjimit. Kjo është një bisedë e trishtë që nuk dëshiroj ta vazhdoj.
Flitet shpesh për Shqipërinë si vend i bashkëjetesës së kulturave dhe si “urë lidhëse”ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit: A pajtoheni me këtë opinion?
Bashkëjetesë kulturash mund dhe duhet të ketë atje ku ka kultura të ndryshme. Të copëtosh përdhunshëm një kulturë homogjene siç është kultura shqiptare e aq më pak të ngatërrosh kulturën me besime të ndryshme, kjo është një marrëzi. Për sa i përket “urës” ajo është e bukur si metaforë, por e rrezikshme si realitet. Mendoj se nuk është e lakmueshme të jesh “urë”që nga herët e vonë ura që mund të shembet. Ne e shohim çka po ndodh në Bosnje. U përndezën e u mallëngjyen të gjithë nga idili i urës, gjersa erdhi një mëngjes katastrofa. Mendoj se Shqipëria as ka qenë as s’ka pse të jetë urë. Ka qenë dhe mbetet një nga vendet më të gjithsej (homogjen) nga çdo pikëpamje. Të krijosh një përzierje është njëlloj si të krijosh dreqin me duart e tua.
Dhe më konkretisht, ç’mendon Kadare për marrëdhëniet ndërmjet feve në Shqipëri?
E di që çdo mendim për fenë përmban rrezikun e keqkuptimeve. Unë s’kam kurrfarë paragjykime ndaj besimit islam. Madje kur ka ardhur puna, e kam deklaruar publikisht (dhe këtë e kam bërë në vende ku nuk ka ndonjë simpati për islamizmin) se jam kundër asaj këmbënguljeje që shfaqet aty këtu në Perëndimin e krishterë, për ta zëvendësuar rrezikun e porsazhdukur komunist me “rrezikun islamik”. Në qoftë se Evropës i duket vërtet një rrezik i jashtëm për ta shkundur nga dremitja postkomuniste, ajo mund ta gjejë gjetkë. Kam thënë qartë gjithashtu si armiqësi të tilla si ajo që kërkojnë të krijojnë disa midis perëndimit dhe islamit janë tepër të mëdha për globin tonë të vogël tokësor. Për myslimanizmin shqiptar mendoj se ai ka qenë shembull qytetërimi fetar dhe si i tillë duhet të mbetet. E di që më fort se kurrë është sot e vështirë të mbetesh i tillë në një vend kaq nervoz si Shqipëria. Por është e detyrueshme. Ndërkaq shenja mosdurimi duken aty këtu. Ndërkaq nuk e kuptoj përse bektashizmi, krahu më liberal i këtij besimi dhe që përfshin gati gjysmën e shqiptarëve (frashërllinjtë bënin pjesë në të), ka mbetur në hije. Krishtërimi shqiptar, (sidomos ai katolik në mesjetë), janë të shkrira e të bëra njësh me kulturën e qytetërimin shqiptar. Një prirje vetëveçimi e katolicizmit të sotëm shqiptar do të ishte e dëmshme për të e për krejt vendin. Ai ka qenë një thesar për gjithë Shqipërinë dhe i tillë duhet të mbetet. Radikalizmi i pasioneve fetare, kundërvënia me kulturën shqiptare, janë të palejueshme sot. Ajo që ndodhi në Maqedoni është kuptimplotë: u qëllua me armë universiteti laik shqiptar, në kohën që u miratua me gëzim universiteti fetar. Nuk është vështirë për shqiptarët e Maqedonisë të nxjerrin një mësim të çmuar. Natyrisht në qoftë se duan të nxjerrin mësime.
Deklarata juaj për një pacifizëm poshtërues në Kosovë ka shkaktuar një debat në qarqet politike atje, ndërsa është përshëndetur nga Qosja. A jeni për një radikalizim të politikës së shqiptarëve në Kosovë?
Nuk e kuptoj se ç’ka këtu për të bërë debat. Kam ngritur dy çështje themelore: që Kosova të mos zbrazet, që shqiptarët të mos fyhen shpirtërisht nga poshtërimi kronik. Fakti që po përpiqen të dalin avokatë që në mënyrë të tërthortë të përligjin këto dy fatkeqësi është tepër i rëndë. Kjo tregon se diku në mënyrë të ndërgjegjshme është heshtur për to. Edhe më kuptimplotë është një lloj nervozizmi i shprehur aty këtu në gazetat kosovare, pas kësaj interviste. Në qoftë se ka gazeta apo personalitete të Kosovës që janë kundër asaj çka kam shprehur unë, ose që kanë rezerva për të, çka është një gjë e natyrshme, ata mund të shprehen haptas. Kurse goditjet e pabesa nëpërmjet sejmenëve gjysmëletrarë janë të padenja. Dëshiroj të përsëris për disa intelektualë e letrarë të Kosovës se qysh nga kryqëzimi i Krishtit e gjer më sot, urrejtja dhe harxhimi i energjisë midis bashkëkombësve, është shprehja më e qartë e servilizmit ndaj pushtetit. Gjithashtu do të doja të theksoja se sa më pak të përzihen këta intelektualë ose njerëz politikë në pasionet partiake të brendshme të Shqipërisë, aq më mirë do të jetë për të gjithë. Jam kundër aventurave në Ballkan. E kuptoj fare mirë se Shqipëria, gjithë Ballkani, kanë nevojë para së gjithash për ulje të gjakrave, për qetësi. Por s’duhet harruar se përveç qetësisë së zakonshme, asaj të jetës, ka dhe një tjetër, që quhet qetësi vdekjeje. E ajo është e vdekurve.
Në një intervistë para disa muajsh ju keni kërkuar lirimin nga burgu të ish-Presidentit Alia, kërkesë që u prit me kritika, sidomos nga krahu i djathtë. Ndërkaq, në intervistën e tij të fundit, Alia preferon të mos flasë për përgjegjësinë. Në ç’raporte do ta vendosnit ju kërkesën tuaj për lirimin e ish-Presidentit të burgosur, me përgjegjësinë e tij dhe të klasës politike komuniste në përgjithësi?
-Siç e kam shpjeguar qartë e kam kërkuar lirimin e R.Alisë, jo për të (se fati i tij s’më intereson), por për t’i hequr këtij vendi pengesat që nuk e lënë të ecë, ose që gjenden si shkak për të mos e lënë. Për mua është tragjike, që një njeri, që e ka penguar kaq shumë Shqipërinë me mendjengushtësinë e tij prej konsomolasi rus në vitet 1988-1990 ta pengojë sadopak tani, me kapardisjen e tij qesharake prej veterani sovjetik. Dhe këtë ngrefosje ia jep burgimi. Unë e përsëris kërkesën që të lirohet, pavarësisht se ka kokëmykur në Shqipëri që s’kuptojnë ose bëjnë sikur s’kuptojnë arsyet e asaj që kam kërkuar. Por mëndja e tyre nuk ndryshon shumë nga ajo e Alisë. Sa për mungesën e përgjegjësisë e të pendimit, ajo e njollos atë dyfish, dhjetëfish.
Dy vjet më parë, keni kërkuar me insistim që Shqipëria duhet të kërkojë arin e saj. Pas dy vjetësh, asgjë s’ka ndodhur. A vazhdoni të ruani të njëjtin mendim?
I përmbahem mendimit të para dyvjetshëm se një sasi e rëndësishme ari, është nxjerrë nga Shqipëria gjatë diktaturës komuniste për shumë vite rresht. Kur në librin “Ari i diktaturave”, botuar kohët e fundit në Francë, kam parë që Shqipëria figuron në shtetet që kanë nxjerrë flori në mënyrë të paligjshme, dyshimet e mia janë përforcuar. Kam dëgjuar të flitet në shtypin shqiptar për “fondin e solidariteti”. Mendoj se ky duhet të jetë një fond i parëndësishëm në krahasim me atë të madhin, “fondin e partisë”, themeluar aty nga viti 1964. Përligja e këtij krimi është bërë sipas logjikës kominterniste: në qoftë se armiqtë e partisë do ta marrin përkohësisht pushtetin në Shqipëri, ky flori do t’i shërbente partisë për të vazhduar luftën nëpër Evropë. Ndërkaq jam i sigurt se kjo nuk ka qenë veçse një legjendë që nuk e besonin as krijuesit e saj. Ka qenë vetëm një mbulim. Dyshoj se në Shqipëri është bërë ndonjë hetim serioz për këtë çështje. Një pjesë e anëtarëve të Byrosë Politike që kanë mbetur gjallë, sidomos ata që janë marrë me financat, diçka duhet të dinë për këtë. Të tjerë njerëz gjithashtu. Më ka bërë përshtypje se sa herë që shtypi merrej me çështjen e arit, një nervozizëm i madh ngrihej në logun ish komunist. Përse gjithë ky nervozizëm? Ndjenja e parë e natyrshme do të ishte, në mos gëzimi që po gjendej një pasuri, së paku kureshtja. Më kanë thënë se kur ish udhëheqës komunistë janë pyetur për arin ose kanë thënë se s’dimë gjë, ose “të nervozuar”kanë thënë se për këtë gjë s’duam të flasim. Askush nuk ka të drejtë të refuzojë dëshminë për një pasuri të vjedhur nga populli i varfër shqiptar. Mendoj se shteti shqiptar është i detyruar të japë një përgjigje për këtë. Është puna e tij se si do ta nxjerri të vërtetën. Unë jam njeri i letrave dhe s’më përket të jem i ashpër. Po në këtë rast do të tregohesha i pamëshirshëm.
Përveç çështjes së arit, ju keni shkaktuar nervozizëm në Shqipëri me një thënien tuaj se në muzgun e saj, diktatura shqiptare dyshohet se është vënë në lidhje me puçistët sovjetikë më 1991…
E ruaj atë mendim. Dyshimi më ka lindur në Shqipëri në vitin 1990 kur vura re se zyrtarët e parë komunistë që shkuan në Moskë atë vit ishin njerëz tepër të besuar të regjimit dhe me nostalgji të madhe staliniste. (Në prag të vdekjes së Mao Ce Dunit, komunistët shqiptarë kishin arritur të lidheshin me puçistët stalinistë kinezë dhe mezi ç’prisnin marrjen e pushtetit prej tyre). Puçistët sovjetikë më 1990-1991 kishin marrë në dorë heshturazi një pjesë të pushtetit, sidomos të lidhjeve të jashtme. Kështu që ishte e logjikshme që ata të krijonin kontakte paraprake me pjesën më të egër të komunizmit botëror, duke filluar nga Millosheviçi ( e vërtetuar kjo tashmë), të Fidel Kastro e gjer te Shqipëria. Kur u duk se puci po triumfonte, Ambasada Sovjetike në Paris, që ishte propuçiste, u dërgoi sihariqin në radhë të parë miqve të vet. Ambasada Shqiptare ishte një nga të parat që u lajmërua. Korpusi i agjentëve të KGB në Shqipëri ka mbetur gjatë 40 vjetëve i paprekur. Në çdo vend zbuloheshin spiunë sovjetikë, veç tek ne, vendi më antisovjetik në Evropë, nuk u zbulua kurrkush. I vënë në pozitë të vështirë për këtë mungesë zelli apo aftësie, sigurimi shqiptar, për të dhënë idenë se diçka po bënte, futi në burg të gjorat gra ruse të martuara me shqiptarët. Ishte ky një nga veprimet më çnjerëzore e burracake të një shteti që mbahej veç të tjerash si tepër burrëror. Tani që ushtarakët rusë kanë nxjerrë në treg të zi shumëçka, duke filluar nga uraniumi, deri tek spiunët, ka mundësi që t’i shesin një pjesë të spiunëve të vet me çmim të ulur. Kështu që spiunët shqiptarë, s’duhet të habiten kur t’i trokasë te dera ndonjë ndërlidhës që mund t’i përshëndesë në ndonjë gjuhë që s’ngjan fare me rusishten.
Për ta mbyllur me diçka të gëzueshme, çfarë ju ka prekur për mirë gjatë këtij qëndrimi tuaj këtu?
Padyshim mjaft gjëra. Por siç duket edhe mua më kapi psikoza e këtushme për të folur kryesisht për gjëra të hidhura. Veç kësaj, me pyetjen ose më mirë qortimin tuaj për glorifikimin e shqiptarëve, vetvetiu më kërkuat më fort negativizmin. Një mbrëmje pata rastin të njihem me përfaqësues të “shoqatës së idealistëve të rinj”. Nuk e di mirë si punon ajo, por emërtimi i saj, e sidomos ideja vetë, m’u dukën të mrekullueshme. Shqipëria më tepër se kurrë ka sot nevojë për idealistë. Sidomos idealistë të rinj. Duket sikur janë jashtë kohës, përballë cinizmit të egër, arrogancës së parasë, zvetënimit, grykësisë dhe humbjes së shpresës. Por shpesh qëllon që ata që sot ngjajnë të paktë dhe të brishtë, pikërisht ata janë fara e së ardhmes, zotërinjtë e kohës që vjen.