Intervista e parë e poetit, përkthyesit dhe gazetarit Rudolf Marku në dhjetor 1991 në KOHA JONE

6 dhjetor 1991

Meremetimi i shpirtrave është tepër i vështirë

Me poetin, përkthyesin dhe publicistin e njohur RUDOLF MARKU

Intervistoi: Marash Mirashi 

A jeni intervistuar ndonjëherë nga gazetat shqiptare?

Gazetari zakonisht interviston të tjerët. Fatmirësisht para se të jem gazetar, e konsideroj veten poet dhe përkthyes. Por edhe po të kisha qenë veç gazetar, mendoj se njeriu që interviston të tjerët, padashje ka intervistuar edhe vetveten. Përsa i përket intervistave të drejtpërdrejta, kam botuar në “Le Monde” (e Parisit), “Korriere de la Sera” (e Milanos), “The Independent” (e Londrës) dhe gjatë gushtit të këtij viti tek qeshë i ftuar nga Mondatori në Romë, në “Qui Giovani”, gazeta më e madhe e të rinjve në Itali. Madje, kjo e fundit më botoi afërsisht një faqe gazetë… Përgjithësisht, intervistat e botuara në shtypin tonë kanë vuajtur ose nga mania ekzibicioniste për të hutuar gjimnazistet budallaqe dhe politikanët me intelekt adoleshentësh, ose për të bërë alibinë e së kaluarës së dymishtë komuniste… Jo, faleminderit, nuk kam dhënë deri më sot asnjë intervistë, me pak fjalë i shmangem drogës narcistike me aq sa të mundem.

E megjithatë, kjo e sotmja quhet intervistë, apo jo?

Nuk do ta quaja intervistë. Në faqet e kësaj gazete janë botuar sharjet më rrugaçërore kundër meje. Dhe është interesante se sharjet bëheshin në emër të parimeve morale-komuniste, të gatuara në sobat e Komitetit të Partisë apo në furnelat me vajguri të Degës së Brendshme, vetëm e vetëm se guxova të flas kundër E.Hoxhës, në një miting të këtij qyteti. Këmbëngulja juaj për të biseduar po në faqet e kësaj gazete më duket një ide interesante. Ndonjërit prej jush, siç duket, i duhet petku i rinovimit. Jam aq zemërgjerë sa të pranoj rolin e një rrobaqepësi për ata që janë lakuriq. Nga gazeta juaj çmoj shumë gazetarë dhe shumë shkrime të botuara dhe veçanërisht çmoj aftësinë e komunikimit me shumë lexues.

Në një prej punimeve të piktorit P.Përvathi, kam parë dritaret e shtëpisë tuaj në Lezhën e vjetër, të cilën si për ironi të fatit, e shkatërroi plotësisht tërmeti i vitit 1979. Thua vetëm tërmeti?! A ju merr malli për Lezhën, njerëzit e saj? A ju dhimbsen ata, ç’kujtime ruani?

Tërmeti i vitit 1979 e shkatërroi plotësisht Lezhën e vjetër, pra shkatërroi atë që ende nuk kish arritur ta shkatërronte pushteti komunist. Në këtë kuptim tërmeti u bë një aleat i fuqishëm i komunistëve… Jo më kot gazetat qendrore asokohe shkruanin “Në Lezhë nuk ka mbetur as edhe një shtëpi private! Fitore e madhe e socializmit!” Në të vërtetë edhe pas tërmetit, Lezha mund të restaurohej, por zyrtarët injorantë nxituan të zhduknin çdo gjë. Kjo është njësoj sikur nga një shtëpi të vrasësh pleqtë, mençurinë e tyre dhe kujtesën e tyre. Komunistët nuk duronin kujtesën historike të Lezhës, faktin që Lezha kishte qenë dikur vendi i Skënderbeut, i Frang Bardhit, i Mjedës, Zarishtit dhe i poetit më të madh, Fishtës.

Zhdukja e çdo gjëje të vjetër bëri që Lezha, sidomos pas vitit 1979 të marrë pamjen e një qendre fermash, me zetorë dhe skoda që kalojnë përmes shëtitores së vetme, me ca nëpunës të lartë që hanë nëpër zyrat shtetërore pilaf dhe byrek (ah, sa qejf i ka shoku Zef byrekët që shiten te Dega e Brendshme! Ah, ç’pilaf që gatuhet tek Arifi! Thuhet se shoku Mentor, pilafin e Arifit e pëlqen më shumë se atë që gatuhet te Hoteli i Gjuetisë!) Merret me mend se Lezha, me zhdukjen e rrugicave karakteristike, me prishjen e dyqaneve intime ku shfaqeshin pamjet babaxhane të Buto Cekës e të Dan Burrit, avokat Bilishtit, ish-përfaqësuesit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Nju Jork, të hokatarëve si Luigj Çini, të njerëzve strambo, të çuditshëm, e plot fantazi, siç ishin Pali i Kallmetit, Marka Fana, Ndoc Traboini, i vetëquajtur Antonio Luna, që dikur kish qenë sekretar personal i Jakomonit, e që më vonë deklaronte me seriozitet se sapo ishte kthyer nga një udhëtim prej Hënës, të gjitha këto mrekullira, që përbënin limfën e qytetit, u thanë dhe u zëvendësuan me zyrtarët idiotë, malinj, injorantë dhe kokëtrashë të komiteteve. Aq i tmerrshëm ishte shkatërrimi total i Lezhës, sa njerëzit lavdëronin Sekretarin e Parë, vetëm ngaqë ai nuk mungonte në asnjë varrim. Sekretari i Parë, tamam si një nëpunës i zellshëm i zyrës së varrimeve, shfaqesh në të gjitha varrimet, dhe kjo gjë i bënte të lumtur njerëzit. Në fakt Sekretari i Parë, në mënyrën më të sinqertë e identifikonte veten me vdekjen, me zinë, me të keqen, me lotët. Por njerëzit, çuditërisht ia njihnin këtë gjë për meritë Mentor Muçës, këtij dibrani që ishte fis me Nexhmije Hoxhën, e që bënte ligjin në atë qytet, që dikur kish njohur Pompein dhe Cezarin. Po, është e vërtetë, se njerëzit e Lezhës, më dhimbsen. Tërmeti i vitit 1979 ra sa për t’u kujtuar atyre se simbolikisht, që nga viti 1944, ata jetonin pasojat e një tërmeti tjetër të tmerrshëm, që kishte shkatërruar jo godinat, as edhe rrugicat, por shpirtrat e njerëzve. Dhe meremetimi i shpirtrave, siç dihet, është i vështirë, tepër i vështirë. Zoti i ndihmoftë njerëzit e Lezhës!

Konsiderojeni si një ndër poetët shqiptarë më në zë. Kam dëgjuar se librat e tu shkonin herë-herë për recensë në MPB. Si arritët të botonit poezi me nëntekst kaq të qartë, si bie fjala, “Këngë dashurie për vendlindjen”, “Kali i Kaligulës”, “Arkitekti i burgut në kalanë e Gjirokastrës”, apo “Shpeshherë”.

Është e vërtetë se librat e mi dhe të shokëve të mi shkonin për recensë (kjo e fundit nuk mendoj se duhet vënë në thonjëza), në zyrat e MPB.  Një gjë e tillë tashmë nuk përbën sekret. Në zyrat e Komitetit Qendror, siç duket në atë që quhej Drejtori e Shtypit, bëhej kontrolli i dorëshkrimeve që dorëzoheshin për shtyp. Më qartë akoma: Autorët dorëzonin një libër për botim. Librat që konsideroheshin si të rrezikshëm, pa u botuar, dërgoheshin në Drejtorinë e Shtypit, pra në K.Q. Nga këtu, emrat e autorëve dhe shkrimet e tyre përfundonin në Ministrinë e Brendshme. Kam qenë ndër autorët e papëlqyer prej zyrtarëve të lartë. Më kujtohet se si sekretarët e Komitetit të Partisë, sidomos ato që merreshin me ideologji, kishin të njëjtin opinion për mua si dhe zyrtarët, policë të Degës së Brendshme. Megjithatë, injoranca e tyre e madhe ishte një fat për ne. Por fatkeqësia ishte kur shkrimtarët më në zë të kombit, si dhe banda e kritikëve dhe ortakëve partiakë, na denonconin hapur nëpër Kongrese dhe Plenume të Lidhjes së Shkrimtarëve. Partiakët dhe policët e letërsisë kishin njerëzit e tyre për të kontrolluar nga brenda Pallatin e letrave. Ishte një gjë e trishtuar të dëgjoje se si shpeshherë vetë poetët shanin poezinë shqipe, se si shkrimtarët shanin letërsinë, se si artistët e Presidiume me beze të kuqe bënin thirrje për vigjilencë estetike. Më e shara dhe më e nëmura nga të gjithë ka qenë Poezia. Në shtetin shqiptar komunist, ashtu si në shtetin imagjinar të Dino Buxatit, dukej se funksiononte institucioni i luftës kundër poezisë. Komunistët, që ishin kundër personalitetit njerëzor nuk mund ta duronin fantazinë, ndjenjën, lirshmërinë, muzikalitetin, harmoninë dhe … E vërteta është se dhe në kushtet e censurës më të rreptë në botë (më ka çuditur pohimi i shkrimtarit Ismail Kadare se në Shqipëri ka munguar censura!), botoheshin poezi të guximshme dhe romane të guximshme. Polifemin-budalla shpeshherë e zinte gjumi nga pijet e banketeve të festave. Nga ana tjetër, duhet thënë se krijimet e guximshme duhet të shoqëroheshin me ambalazhin e ca vargjeve për partinë dhe për temën e ditës.  Ky ishte dhe bakshishi që shpesh autorët duhet t’i jepnin nën dorë punonjësit të doganës, për t’i lejuar kalimin e mallit që konsiderohej kontrabandë!

Jeni ndër të parët intelektualë që u angazhuat totalisht në shtypin e opozitës. Lexuesi do t’i kujtojë si ditë festash të vërteta, ditët kur dilte RD, do të kujtojë gjatë titujt e shkrimeve të tua e në mënyrë të veçantë reportazhin tronditës për Gjergj Fishtën (ndërkohë ka kundërthënie të mëdha) dhe shkrimet për klanin skllav dhe për degradimin e regjimit komunist. Ju vetë si i kujtoni ato ditë?

Në harmoninë e përgjithshme të natyrës, njeriu është i ngjashëm me elementët kimikë. Që të tregojë përbërësit e tij, elementi kimik kërkon një temperaturë të caktuar. Krijimi për herë të parë pas shtypjes së egër 46-vjeçare barbaro-komuniste, të një realiteti pluralist bëri të mundur krijimin e një klime për t’i zbërthyer të gjithë shqiptarët. U shfaqën më së qarti opozitarët, hipokritët me rroba opozitarësh, histerikët, fanatikët, karrieristët, të ndershmit, tregtarët e flamujve, maniakët e presidiumeve, kuzhinierët e partive, vrasësit … I gjithë qelbi 50-vjeçar që kish grumbulluar Shqipëria në trupin e sëmurë, duket se ato ditë shpërtheu. Dikush e vuri veten në rolin e mjekut, dikush në rolin modest të infermierit, e dikush fërkonte duart si varrmihësi. Komunistët, këta varrmihës të zellshëm të Atdheut,  prisnin kufomën. I gjithë respekti i komunistëve për popullin (sepse ç’është e vërteta, askush nuk ka folur më shpesh për popullin nga komunistët), në fakt ishte respekti i varrmihësit për atë që pret të varrosë! Në këtë atmosferë të përzishme, roli i gazetës “RD”ishte jashtëzakonisht i madh. Nuk është fjala për shkrimet e mia të botuara aty. Do të ishte një megallomani e stilit të vjetër partiak përmendja e titullit të atij shkrimi. Gazeta “RD”ato ditë ishte mendësia e vërtetë e turmave njerëzore, ishte britma e triumfeve kundër marrëzisë dhe çmendurisë komuniste, ishte shpresa dhe besimi për një jetë më logjike humane. Për shkrimet që botoheshin në “RD”, gazetarët merrnin honorarë kërcënimesh të fëlliqura, shpifje, telefonata anonime. Gazeta komuniste “Zëri i Popullit” përmes firmës së agronomit Selam Xoxe, shkroi për mua se jam pijanec i madh dhe bredh klubeve, një shpifje kjo nga më banalet dhe më trashamanet që mund të imagjinohet. Po “Zëri i Popullit” vazhdoi me sharje rrugaçërore, duke dëshmuar se sa ulët mund të bjerë niveli intelektual i homonidëve. Më vonë u përpoqën edhe të më vrasin (pikërisht kështu – të më vrasin). Policia di të krijojë vrasje të rastësishme nga ordinerë të paguar nëpër qoshe rrugësh, në muzg. Po, pikërisht te këta vrasës qëndron shpresa e fundit e marrëzisë komuniste. Megjithatë, kërcënimet, përpjekjet për vrasje, telefonatat me sharje, qenë konfirmimi se ne, në shkrimet tona, nuk kishin gabuar.  Po të mos na kishin kërcënuar, fare mirë mund t’i bënim pyetje vetes – ku kemi gabuar që nuk na kërcënojnë?

A e lexonit më pas “RD” kur kryeredaktor ishte Napoleoni?

E keni fjalën për Napoleon Roshin, apo jo? Sepse emri i Napoleonit, i pashoqëruar me mbiemër krijon keqkuptime historike, aq sa edhe Xhorxh Oruelli në “Fermën e kafshëve” ka preferuar të krijojë asosacione nominative me këtë emër. Më falni se iu largova pyetjes. “RD” në kohën e Napoleonit? A, jo nuk kam pasur kohë që ta lexoj! Më vjen keq që shprehem kështu, pasi gazetarët e “RD” janë të shkëlqyer. Veçanërisht Mitro Çela, Bashkim Trenova dhe Bujar Xhaferri. Por duhet të më kuptoni, thjesht nuk kam pasur kohë!

Shkrimi juaj në “Drita”, “Ç’do OMONIA në Lezhë” ishte si një thirrje për zgjim të ndërgjegjes kombëtare. Ç’përfaqëson në të vërtetë OMONIA?

Nuk di se çfarë përfaqëson Omonia. Di se ajo është një organizatë nacionaliste e minoritetit grek në Shqipëri. Deri këtu çdo gjë tingëllon normale, aq më tepër që grekët janë mjeshtër për t’i dalë zot kombit të vet (dhe ne duhet të marrim shembull prej tyre).  Por si organizatë nacionaliste e një pakice kombëtare, ajo nuk kishte se përse të përfaqësohej në Parlament, sepse nuk kishte status politik. Në fakt ç’do Omonia në Lezhë duhet të ishte titulluar: Ç’do Gomonia në Parlament? Presidenti Ramiz Alia, siç duket, i pëlqeu ta kishte në Parlament si kundërpeshë ndaj opozitës demokratike, pavarësisht se Omonia, ç’është e vërteta e zhgënjeu Presidentin-llogaritar. Më vonë, pas debatit tim me Omonia, kam dëgjuar se kjo organizatë është themeluar dhe në Orosh të Mirditës, vetëm e vetëm se në Orosh paska jetuar i transferuar një dentist nga Saranda, dhe në Shkodër, madje edhe në lagjet 8, 9 dhe 11 të Tiranës! Por ta lemë Omonian mënjanë. Mua më duket se problemi i kërcënuar për ne shqiptarët, është problemi kombëtar. Për të shkuar në Kosovë dhe në Çamëri, çdo shqiptari i duhet të nxjerrë një vizë udhëtimi, e kjo vizë nxirret me më vështirësi se viza e udhëtimit për në Suedi, Australi apo Hong Kong. Dhëntë Zoti që të mos na duhet të shkojmë, në një të ardhme jo tepër të largët, edhe në qytetet që i përkasin shtetit të tanishëm shqiptar, në Sarandë, Gjirokastër dhe Korçë, me viza të nxjerra nëpër konsullata të huaja.

Po jetojmë një krizë gjithëplanëshe, krizë ekonomike, krizë besimi, krizë Parlamenti, krizë Qeverie. A na ka mbetur gjë tjetër që nuk e kemi në krizë?

Është e vërtetë se jetojmë krizën e përgjithshme. Mendoj se të vetmen gjë që ne shqiptarët nuk e kemi në krizë, është vetë KRIZA.

Flitet se viti 1991 për fatet kombëtare i përngjet vitit 1913. Bile disa thonë se është edhe më i zi. A është vërtetë kjo?

As një vit nuk është i ngjashëm me një vit tjetër. Gëzimi, po, është universal, kurse hidhërimi është tepër autentik për të qenë i ngjashëm me diçka tjetër. Prandaj edhe viti 1991 nuk i ngjet vitit 1913. Nga ana tjetër, nuk duhet harruar se jemi futur në dhjetëvjeçarin e fundit që na ndan nga viti 2000 i Biblës. Pra, dita-ditës, po i afrohemi Zotit. Le të shpresojmë se edhe Zoti do t’i afrohet më së fundi Shqipërisë!

Janë krijuar deri tani nja 20 parti me nja 20 alternativa që mund ta bënin Shqipërinë Evropë, e madje Amerikë. Të tjera parti e alternativa pritet të shpallen, e prapë, vendi është zhytur në një mjerim të paparë. Ç’mendim keni për këtë paradoks?

Është e vërtetë se janë krijuar deri më tash mbi 20 parti politike të ndryshme, të cilat premtojnë, e vazhdojnë të premtojnë Evropën, Amerikën, Japoninë, Zelandën e Re, Greqinë, Afrikën e Jugut, Suedinë. Veç Shqipërinë duket se nuk e premtojnë! Vetëm te ne mund të ndodhë që të krijohet një parti si ekologjikja, e cila merr në fushatë elektorale veç 150 vota. Pra, del që 150 anëtarët e tjerë (sepse që të themelohet një parti duhen të paktën 300 firma, apo jo?), të cilët kanë firmosur në Ministrinë e Drejtësisë për krijimin e kësaj partie, kanë qenë kundër vetë partisë. Ose, le të marrim atë që quhet Partia Universale. Vetë fjala parti në latinisht do të thotë e pjesshme. Pra, përkthimi i lirë i Partisë Universale do të qe: e pjesshmja gjithërruzullore! Të mos flasim për udhëheqësit e shumë partive që quhen opozitarë, të cilët kanë një të kaluar të dyshimtë e një të tashme akoma më të dyshimtë. Ramiz Alia duhet të jetë shumë i kënaqur me shumicën e kundërshtarëve të vet.

Dhe një pyetje të fundit, kur do të vini në Lezhë?

Në Lezhë? Nuk kam nevojë të vij në Lezhë. Atë që kam më të dashur nga Lezha, e marr me vete kudo që shkoj.