Ka dalë nga shtypi monografia “Teatri i Gjergj Fishtës” e bashkautorëve Tonin Çobani dhe Ndue Ballabani

Nga Tonin Çobani dhe Ndue Ballabani-

Me rastin e 149-vjetorit të lindjes së Poetit Kombëtar (23 tetor 2020) po shkëpusim fragmentin:
Teatri Shqiptar, tribunë e munguar e qytetarisë

Gjergj Fishta ka lënë të shkruara rreth 40 vepra teatrore, si: komedi sipas Molierit ( “Gjokë Tarçuku”, “Dredhitë e Patukut”), tragjedi (si “Juda Makabe”), drama (si “Shën Françesku i Asizit”) dhe melodrama (si “Shqiptari i qytetnuem” dhe “Shqiptarja e qytetnueme”), poemë liriko-dramatike (“Jerina”), poemë satiriko-dramatike (“Gomari i Babatasit”), skeçe (si “Nën hajat të Parrizit”), përkthime libretesh të muzikuara etj. Këto tekste teatrore (ose shumica syresh) janë venë në skenë së pari nga autori i tyre, d.m.th., nga vetë Fishta, që bënte punën e regjisorit, të skenografit, të realizuesit të dekoreve e gjithçka tjetër duhet për realizimin e një shfaqjeje teatrore.
Mesazhet e Teatrit të Fishtës
Vepra e parë dramatike e botuar e Fishtës është “Të kthyemit e Uliksit në Itakë” (ose “Odisea”), botuar dhe shfaqur më 1909. Pas saj vjen “Sh’Francesku i Asizit” (shfaqur më 1909 dhe botuar më 1912). Ndërkohë është projektuar edhe tragjedia “Kryepremja e Shën Gjonit”(Decolacion i Sh.Gjonit), e cila duhet të ketë mbetur diku si dorëshkrim.
Këto vepra të para dramatike, pavarësisht nga subjektet e shpërndara në shekuj, janë konceptuar prej autorit si një triologji, sepse, si shprehet vetë Fishta, janë tri drama që do të përçonin mesazhet “e triumfit të lirisë” (Uliksi), “të vllaznimit” (Sh’Françesku) dhe “të barazisë” (Shën Gjoni Kryepremi).
Këndej është e thjeshtë të vihet re se Teatri i Gjergj Fishtës ka qenë që në nismë i orientuar nga Revolucioni Francez (Liri-Barazi-Vëllazëri), orientim të cilin e gjejmë të shprehur edhe në programin ideologjik të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Por te Fishta ka diçka më tepër: është një program që po vihet në jetë.
Aso kohe edhe vetë teatri është një formë e komunikimit demokratik, është një tribunë artistike, përmes së cilës idetë progresiste shtrohen në tryezë për të gjithë. Dhe jemi në vitin 1909, kur ende nuk ka filluar kryengritja e përgjithshme antiosmane (1910-1912), si rezultat i të cilës erdhi Pavarësia e Shqipërisë.
Për sa i përket përdorimit të gjuhës shqipe është vendi të theksojmë se vetëm pas Kongresit të Manastirit (1908) ishte siguruar një farë lejeje për të dhënë shfaqje publike në atë gjuhë. Siç e kemi cekur më sipër, më parë shfaqjet në gjuhën shqipe jepeshin vetëm në Kolegjin Françeskan, ku, që nga viti 1902 Fishta kishte futur gjuhën shqipe si gjuhë mësimi, duke shfrytëzuar maksimalisht disa “privilegje” që gëzonin shkollat fetare (edhe ato jo islamike) në kuadrin e Perandorisë Osmane. Edhe me shpalljen e Hyrjetit (1908), siç e përmendem më lart, pat një farë lirie që nuk zgjati shumë. Nga fundi i vitit 1909 Parlamenti Turk miratoi dy projektligje… që sollën mbylljen e klubeve në trojet shqiptare, duke pezulluar aktivitetet teatrore
Por aktiviteti teatror vijon në diasporë: më 1909 në Janinë dhe Bukuresht vihet në skenë “Besa” e Sami Frashërit (e përkthyer në shqip nga Abdyl Ypi Kolonja); në Stamboll, “Golfo” (1910, përkthyer nga greqishtja), në SHBA – “Vdekja e Pirros” e Mihal Gramenos (1911)… (Kudret Velça). U bë kjo paraqitje për të ndriçuar një dimension të interpretuar jo mjaftueshëm prej studiuesve të veprës fishtjane, në përgjithësi, dhe të Teatrit të tij, në veçanti.
Fishta më parë se të dukej Pavarësia e Shqipërisë, e kishte parandier ardhjen e saj, prandaj u bë aq aktiv për të futur gjuhën shqipe si gjuhë mësimi në shkollë, për të unifikuar alfabetin e gjuhës shqipe, për të kënduar epopenë kombëtare (“Lahuta…”), për të rigjallëruar letërsinë (Mrizi i Zanave, Vallja e Parrizit, Anzat e Parnasit) dhe për të krijuar Teatrin Shqiptar, tribunën e munguar të qytetarisë.
Për të gjitha këto e më tepër, dikush duhet të kujdeset për ta rivënë në skenë me një regji bashkëkohore dramaturgjinë e merituar fishtjane.
(Fragment nga Kreu 7 i monografisë “Teatri i Gjergj Fishtës”, f. 7 dhe 138)