Shkrim i Gazeta “Tomori”, 9 korrik 1942: “Shën Naumi”, kurorëzimi i bukurisë së tokës Shqiptare

‘S’ka shi’ – ky vërtetim u pranua me kënaqsi të thellë. Qielli u pastrua dhe nga mjergulla më e hollë, dhe liqeri është aq i qetë! U përhapën hijat e para nga hëna frikacake, ledhatare. Sipërfaqja lënkore e liqerit fillon të dridhet nga përkëledhjet e arta të yllit të madh të kësaj nate të dyshimtë. Atmosfera ka një erë shiu të largët. Një erë jugu që kërkon të lehtësohet nga pesha e revet.

Jam i qetë, jam aqë i lumtur këtë çast. Në një rast tjetër ky mali i errët do të më rëndonte shpirtin si një ëndërr e keqe. Por në gjin e tij tani shikoj një mprojtës, ndjej shpëtimtarin. Nuk di dhe unë sepse. Dhe le të jetë natë, një errësirë e verbër. U largua nga frika më e vogël e ujit të zemëruar. Munt të gëzojmë bukurinë e egër të liqerit, mund të gëzojmë fitimin e njeriut kundra elementeve të egra të natyrës së verbër. Na duket aqë qesharake frika e mbytjes që na përshkonte kur lëkundeshim nga furtuna. Motorskafi brënda ujit të pafundëm duket si një mushkonjë e dobët, dhe ironia jonë është analoge për pamundësinë e liqerit. Përpiqesh të lundrosh, të asgjësojë një mushkonjë me katër miza përsipër dhe nuk mund. Qesh në kurizin e tij, dhe pastaj gëzoj fitimin e njeriut. Lundra qetësohet në limanin e vogël të Shën-Naumit. Nuk kishim asnjë plakë që të lusë shenjtorin “Për të shpëtuar shpirtrat tanë” – lëkurën t’onë do të shtoja unë. Me gjithë këtë jemi të gjallë të pa prekur. Shpirti ynë është i qetë, shpëtoi, nga një peshë e madhe, nga frika e vdekjes.

Drita e hollë e hënës vazhdon të lozë me rudhat e qeta të limanit, lulenate, flori dhe diamante. Janë format e valavet të vogla në kryqzimin e shigjetavet frikacake të hënës.

Një natë si netët e tjera me një atmosferë vjeshte, por nuk e di pse ka marrë një rëndësi aqë të madhe brenda meje.

“Sa e ëmbël është të mendosh çastet e kaluara fatkeqsie, në çaste lumturie”, thotë Dante-ja “Sa kënaqsi e madhe të kujtosh një çast rreziku të madh të një orë të qetë, të sigurtë” ndryshoj unë.

Një gji plotë mëshirë na pret, Shën Naumi. Nata na ndalon retorizmin që na imponon frymëzimin nga një varë e tillë fetare dhe historia në errësirën hesht. Një shkëmb i madh, i errët, metalik lartësohet mbi kryet tona. Pakë shigjeta mbi të që e veshin me një pamje hyjnore. Në shpirtin t’im fillon të përhapet një vesë, një njomështi poetike. Veshët e mi mbushen me psallmodi fantastike që qarkullojnë shekuj me radhë mbi këtë manastir të vjetër Shqiptar, dhe do të më thoni tani që kontaktova me kombësin, se kanë dhe manastiret kombësi, nënshtetësi? Shekuj me radhë kristiani Shqiptar gjeti këtu mbështetjen shpirtërore që kërkonte trupi i tij i shumëvuajtur prej robërisë. Shën-Naumi qe kur- doherë vatra më e sinqertë kombëtare. Shumë pakë gjëra ka për të shënuar historia në këtë pikpamje, por janë çështje këto që vetëm nga gojdhëna ruhen, dhe gojdhënat e monastirevet janë plotë shëmbëlla patriotike. Kjo ngjante kur- doherë në Ballkan dhe më tepër se në çdo vend tjetër në Shqipëri, që është mbyllur shekuj e shekuj në robëri. Në kohën ku në shtetet e tjera fqinje lëvizesh një rrymë e madhe imperjalistike, Shqiptarët përpiqeshin të shihnin edhe ata një ditë dielli, të marin frymë lirisht, si çdo komb që ka këtë të drejtë nga natyra vetë.

Hyj n’oborrin e monastirit, rreth meje ndjej shoqërinë e hijevet, të njerzvet që kushtuan jetën e tyre për një ideal. Nuk di dhe unë përse, por më duket në tërë jetën time kjo përshtypje do të më ndjekë kurdoherë. Shpesh herë mëndja e ime do të kthehet këtu, në këtë godinë të rrethuar prej diellit, të vaditur me një histori të gjatë plot sakrifica të larta. Do të dalin kurdoherë përpara meje kalogjerët flokë-bardhë, tingulli i pasdrekës i këmbanës nostalgjike, në zërat e rënda që duket sikur arijnë nga thellësitë e kohës, në liturgjit e mëngjezit, në pagjumsit e pambaruara të besnikut, në tërë këto skena që përkujtojnë një botë të pasur gojdhënash mallëngjenjëse, në atë botë që mbi të ardhmen dhe të kaluarën shikon perëndinë shekullore. Nuk di pse mëndja ime shkon tani në këta njerëz të përulur që nuk kërkojnë kurrgjë tjetër, por vetëm lejën për të punuar tokën, të mbeten pa gjumë dhe të mundohen të njëzete katër orët e ditës dhe kur u vjen çasti, të vdesin të qetë, të harruar në një kënd të tokës.

…Bëra një gjumë që nuk e mbaj mend një të tillë në jetën time. Ka aq influencë, pra vetë-imponimi? Të gjitha të thjeshta dhe të pastërta këtu, të gjitha me një dritë të çudiçme. Çështë ajo, që më dhuron një paradispozitë të tillë? Sa mistere do të egzistojnë përgjithmonë në shpirtin e njeriut! Sa e dobët duket këtu shkenca.

Sa i ëmbël jam me vehten – sa i qetë! Më duket se diçka më siguron jetën dhe kur sjell ndërmënd epokën ku jetojmë, më duket e çuditshme. Nuk mund të besojë se gjetkë gjëmon topi, se vriten njerëz. Të gjitha kanë një qëllim, po një qëllim më i madh se çdo tjetër buron nga këto rrethana të ëmbla, të qeta, të sigurta.

Nuk e di pse u ngrita aqë shpejtë në mëngjes nuk di kush më dëboi gjumin dhe as që kam qejfë të flej.

Dielli akoma s’ka dalë dhe mali mori një pamje fisnike. Një dritë e pa kuptuar mbush atmosferën me një ëmbëlsi të qetë. Shpirti i im u fut i tëri në thellësinë e tij. Një dritë argjendi që kapërxen floririn e diellit. Një dritë të tillë ka përdorur Danteja i math në “Purgatorio”, kështu da t’a quaj edhe unë tërë lëvizjen time shpirtërore.

Disa zogj që peshohen tani në atmosferën e bardhë përmbushin atmosferën e shenjtë dhe i shtojnë diçka hyjnore.

Dielli u ça si një trëndafil dhe shpërndahet tani pasurisht në tërë botën. Më duket më i drejtë, më i pasur, më i ëmbël. Ka diçka njerzore, thellësisht njerëzore. Skena ndryshohet. U ngjita në minaren e këmbanavet dhe gëzojë tërë botën si një fëmij i pafajshëm. Po të më shikojnë tani i dashur do të talleshe me mua, aqë fëmi jam.

Ja liqeri. U vesh i tëri në flori, dhe dielli lot me të me një paradispozitë mashkullore. Bëj bëj disa mendime të tilla dhe kur i shfaq më vjen turp. Le të më falin rrethanat që nuk harroj kollaj veten. Kujtoj se unë nuk mund të bëhem kurrë kalogjer. Nuk mund të harrojë kurrë përkëdheljen e një grua të dashur.

Liqeri ka mbi vete një ngrohtësi anaglife që të pjell hove erotike. Aqë është e vërtetë se dashuria është pa fytyrë dhe rron brenda nesh e vetëfuqishme dhe e vetëkënaqur, dhe se erotizmi seksual, dashuria pjellëse, është vetëm për një degë instikte e dashurisë së përgjithshme.

Largë shihet Pogradeci. Flen i qetë liqeri. Mali që duket se ra në mendime të thella. Fusha e vogël e monastirit dhe më afër burimet e Drinit. Pa dashur kujtoj tani Lasgushin. Rroj në botën e tij të dashur dhe kudo ndjej frymën e tij. Aqë ngushtë e ka lidhur poezinë me natyrën, dhe kur filloj të shkruaj poeti ynë, s’pati frikën e imitimit. Duhet të jetë shumë e madhe fuqia e poetit kur përsh- kruan një botë aqë të bukur, përsosmërisht të bukur. Ndryshe do të bëjë një imitim të keqë, dhe unë duke shkruar kam aq frikë. Nuk jamë arkitekt dhe as që kamë ndonjë relacion të veçantë me artin, përveç atij që duhet të ketë çdo njeri i qytetëruar, por vijat e kishës më duken të përsosura, poetike, ku shfaqet një epokë e tërë, ajo e Byzantine, të thjeshta të qeta plot dashuri.

Ikëj, por mëndja ime kthehet shpesh në Shën-Naumin dhe më duket tani se në dritën e agimit shoh dritën e qirinjvet të dridhet, gati për tu shuar; më duket se dëgjoj zërin e thellë të kalogjerit, psamoldi byzantin të orthodoksisë. Një lartësim i math poetik kjo muzikë e çudiçme:

“Të lutemi o Zot për kujtimin dhe çlodhjen e Shën–Naumit, krijonjësin e këtij monastiri të shenjtë …”

Nuk do të harroj kurrë o bukuri e pavdekur, o stoli e madhe e Shqipërisë. Duke kaluar udhëtari, do të shikojë me mallëngjim për së largu dhe do të mbushet zemra e tij me dashuri. Të falenderoj tokë e pavdekur. Më fale aqë çaste të ëm- bla, gëzime të thella që nuk mund t’i ndjejmë në jetën e përditëshme.”

Gazeta “Tomori” – 9 korrik 1942

(foto d’epoca: Port’ e Manastirit’ Shen Naumit)