Vendimi i Gjykatës së Strasburgut u jep të drejtë banorëve të Unazës së Re

Protesta e banorëve të “Astir” që kundërshtojnë shembjen e shtëpive që preken nga projekti i Unazës së Re ka hapur dhe një debat juridik. Sipas zyrtarëve të qeverisë, një pjesë e banesave janë të palegalizuara dhe për pasojë nuk mund të këtë dëmshpërblim, pasi nuk janë pronarë realë. Ndërkohë banorët thonë se kanë më shumë se 20 vjet që i kanë ndërtuar objektet dhe përveç se janë në proces legalizimi, kanë dhe kontratat me OSHEE dhe Ujësjellësin, të cilat tregojnë se shteti i njeh si objekte të ligjshme. Ligjet shqiptare për objektet informale janë interpretuar në mënyrë të ndryshme nga gjykatat tona, sipas qëndrimeve dhe interesave të qeverisë. Por për të shmangur çdo rrëmujë juridike në Shqipëri, mjafton tu referohemi vendimeve të Gjykatës së Strasburgut.
Ledi Bianku, juristi shqiptar që ka qenë pjesë Gjykatës së Strasburgut, në librin “Jurisprudenca e Gjykatës së Strasburgut”, botim i vitit 2007, ka paraqitur disa raste vendimesh të kësaj gjykate ku është vënë në diskutim pronësia e objekteve të ndërtuara pa leje.
Rasti që po botojmë në vijim, si pjesë e librit të Ledi Biankut “Jurisprudenca e Gjykatës së Strasburgut”, trajton çështjen e padisë që një qytetari turk. Maşallah Öneryıldız humbi disa anëtarë të familjes dhe shtëpinë e tij për shkak të një zjarri që ra në periferi të Stambollit në vitin 1993. Ai paditi institucionet vendore dhe bashkinë për mosmarrjen e masave për të shmangur tragjedinë. Në gjykatat turke, për shkak se banesa ishte pa leje, pati interpretime të ndryshme nëse ai konsiderohej pronar i saj ose jo.
Por në vendimin e Gjykatës së Strasburgut që i njohu atij të drejtën e dëmshpërblimit pasuror dhe material çështja e pronësisë interpretohet në mënyrë të qartë duke e njohur atë si pronar real. Gjykata argumenton se fakti që institucionet shtetërore e kanë toleruar për disa vite objektin pa leje e kthente qytetarin në pronar të objektit: “Megjithëse doli në pah që baraka e kërkuesit në truallin e lartpërmendur, ishte ndërtuar në shkelje të të gjitha normativave të planifikimit të ndërtimeve të qytetit, Gjykata vendosi se Z. Öneryıldız kishte qenë një pronar de facto i strukturës kryesore dhe të pjesëve përbërëse të barakës dhe të çdo sendi personal që ishte gjendur në të. Sipas mendimit të Gjykatës ndërtimi i barakës dhe fakti që kërkuesi kishte jetuar në të së bashku me familjen përfaqësonte një interes thelbësor material i cili, duke qenë se ishte toleruar si u tha më lart nga ana e autoriteteve, arrinte të përbënte një pasuri për qëllimet e Nenit 1 § 1 të Protokollit 1 të Konventës”.

Në vijim pjesë nga libri i Ledi Biankut për vendimin e Gjykatës së Strasburgut në çështjen “ÖNERYILDIZ kundër TURQISË”, që trajton çështjen e pronësisë për objektet e ndëtuara jashtë planeve urbanistike
***

ÖNERYILDIZ kundër TURQISË (KËRKESA NR. 48939/99) 18 QERSHOR 2002

I. Faktet kryesore

1. Kërkuesi, Maşallah Öneryıldız, është një shtetas turk, i lindur në vitin 1955. Në kohën e ngjarjeve ai dhe dymbëdhjetë anëtarë të familjes së tij jetonin në zonën periferike të Stambollit që quhej Hekimbaşı Ümraniye.

2. Zona e Hekimbaşı përfshinte një numër ndërtesash të ndërtuara pa asnjë plan në një truall që rrethonte një zonë të grumbullimit të plehrave të përdorur së bashku nga katër këshilla zonalë që prej vitit 1970 dhe që ishte nën autoritetin dhe përgjegjësinë e Këshillit Bashkiak të Stambollit. Raporti i një eksperti i përgatitur në 7 maj 1991 me kërkesën e Gjykatës së Rrethit, tërhoqi vëmendjen e autoriteteve, ndërmjet të tjerave, në lidhje me faktin që asnjë masë nuk ishte marrë përsa i përkiste zonës në fjalë për të parandaluar një shpërthim të mundshëm të gazit të metanit i cili po çlirohej nga dekompozimi i plehrave. Raporti i la vend një sërë debatesh ndërmjet kryebashkiakëve të interesuar. Përpara se procedurat e filluara prej tyre të kishin përfunduar, më 28 prill 1993 ndodhi një shpërthim i gazit të metanit në qendrën e grumbullimit të plehrave dhe zjarri që përfshiu një grumbull plehrash dogji edhe njëmbëdhjetë shtëpi që gjendeshin pranë tij, përfshirë atë që i përkiste kërkuesit, i cili humbi edhe nëntë anëtarë të familjes së tij.

3. Në lidhje me këtë ngjarje filluan hetime administrative dhe penale, në vijim të të cilave kryetarët e bashkive të Ümraniye dhe të Stambollit u çuan përpara gjykatave, i pari sepse nuk kishte përmbushur detyrën e tij për të prishur barakat e kundërligjshme në zonën e lartpërmendur dhe i dyti sepse nuk kishte vepruar për ta bërë zonën e grumbullimit të plehrave të sigurt ose për të urdhëruar mbylljen e saj, duke mos mbajtur parasysh as përfundimet e raportit të ekspertizës së 7 majit 1991. Në 4 prill 1996 të dy kryetarët e lartpërmendur të bashkive u dënuan për “neglizhencë në ushtrimin e detyrave të tyre” dhe u dënuan me një gjobë prej 160,000 lirash turke dhe me një minimum prej tre muajsh burg, parashikuar nga Neni 230 i Kodit Penal, të cilët, në vijim, iu konvertuan në gjobë. Gjykata turke urdhëroi gjithashtu një pezullim të ekzekutimit të këtyre gjobave.

4. Në vijim, kërkuesi paraqiti, në emrin e tij dhe të tre fëmijëve të tij të mbijetuar, një padi për dëme pranë Gjykatës Administrative të Stambollit kundër autoriteteve që ai konsideronte përgjegjëse për vdekjen e të afërmve të tij dhe shkatërrimin e pronës së tij. Në një vendim të 30 nëntorit 1995, autoritetet u urdhëruan që t’i paguanin kërkuesit dhe fëmijëve të tij 100,000,000 Lira Turke për dëm jo-material dhe 10,000,000 lira turke për dëm material (në kohën e ndodhjes së ngjarjeve përafërsisht 2,077 dhe 208 Euro respektivisht), ku shuma e dytë kufizohej në dëmtimin e sendeve që gjendeshin shtëpinë e tij.

II. Vendimi i Gjykatës

5. Kërkuesi ankohej, në bazë të Nenit 2 (e drejta e jetës) të Konventës, që aksidenti i 28 prillit 1993, në të cilin vdiqën nëntë anëtarë të familjes së tij, kishte ardhur si pasojë e neglizhencës nga ana e autoriteteve përkatëse. Ai ankohej për mangësitë e procedurave administrative dhe penale të nisura në vijim. Ai ankohej gjithashtu, mbi bazën e Nenit 1 të Protokollit 1 (mbrojtja e pronës), për humbjen e banesës së tij dhe të gjithë pasurisë së tij të luajtshme.

A. Në lidhje me Nenin 2 të Konventës
a) Vdekja e të afërmve të Z. Öneryıldız
6. Përsa i përket vënies në zbatim të masave parandaluese në zonën e grumbullimit të plehrave të lagjes Ümraniye dhe të lagjeve të tjera afër saj, Gjykata vuri në dukje se ekzistonin në fakt rregullime administrative që synonin mbrojtjen. Gjykata vlerësoi se raporti i ekspertëve i vitit 1991 kishte nxjerrë në pah sidomos një situatë të cilën autoritetet lokale duhet dinin dhe ta kishin nën kontroll, aq më tepër kur ishin nxjerrë edhe normat përkatëse në këtë drejtim. Gjykata konstatoi se, megjithëse autoritetet nacionale nuk e kishin nxitur kërkuesin që të ngrinte një banesë pranë zonës së grumbullimit të plehrave, ato as edhe nuk kishin vepruar në drejtimin e kundërt.

7. Për këto arsye Gjykata ishte e mendimit se autoritetet administrative e kishin ditur ose duhet ta kishin ditur që banorët e disa zonave periferike ishin vënë pranë një rreziku real dhe se ato kishin dështuar në ndreqjen e situatës e nuk kishin bërë gjithçka që pritej normalisht prej tyre për të mënjanuar rreziqet në fjalë. Për më tepër, ato kishin dështuar në detyrën e tyre për t’i vënë në dijeni banorët e këtyre zonave për rreziqet që i kërcënonin.

8. Gjykata gjeti pra se ka pasur shkelje të Nenit 2, pavarësisht se ankimet e kërkuesit mund të konsideroheshin se kishin pasur dëmshpërblim në shkallët e brendshme gjyqësore nga zbatimi efektiv i një vendimi të drejtë gjyqësor.

b) Ndreqja e mundshme e situatës me anë të mjeteve ligjore
9. Gjykata vuri në dukje se procedurat administrative dhe penale që kishin filluar ndaj personave përgjegjës për aksidentin kishin përfunduar respektivisht me një gjobë dhe me një dënim.

10. Duke mbajtur parasysh procedimin penal, Gjykata vuri në dukje se Gjykata Penale e Stambollit i kishte dënuar dy kryetarët e bashkive me gjobë – e pezulluar në vijim – prej 9.70 € për neglizhencë në ushtrimin e detyrave të tyre. Ajo theksoi se pretendimet e ngritura në ankesën e Z. Öneryıldız dhe vendimi i prokurorit kanë qenë bazuar në nocionin e vrasjes me neglizhencë. Sidoqoftë, pasi çështja iu kalua autoriteteve hetimore administrative faktet nuk u vlerësuan më nga këndvështrimi i një shkeljeje të mundshme të së drejtës së jetës; gjë që, sipas mendimit të Gjykatës e ka dobësuar thelbin e hetimit të kryer deri në atë fazë në kuptimin që procesi ishte kufizuar në gjykimin e “neglizhencës” si të tillë. Për më tepër, shuma e pallogaritshme e gjobave të vëna ndaj të akuzuarve tregonte se gjykatat e brendshme nuk kishin qenë të ndërgjegjshme për shkallën e seriozitetit të ngjarjeve. Duke pasur parasysh pra mënyrën se si u drejtuan procedimet penale, nuk mund të thuhet se ato përbënin mjete të përshtatshme dhe efektive ankimi.

11. E njëjta gjë mund të thuhej edhe për procedimin administrativ. Gjykata vuri në dukje se e drejta e Z. Öneryıldız për kompensim nuk ishte njohur për katër vjet, njëmbëdhjetë muaj e dhjetë ditë pas bërjes së kërkesës së tij të parë për kompensim e cila ishte hedhur poshtë dhe se kompensimi që i ishte akorduar më së fundi jo vetëm që ishte i një shume shumë të diskutueshme por edhe nuk i ishte paguar ende.

12. Për këto arsye Gjykata mbajti qëndrimin se mjetet ankimore të përdorura në procedimet e brendshme nuk kishin qenë në përputhje me kërkesat që rrjedhin nga detyrimi procedural në bazë në Nenit 2 të Konventës.

B. Në lidhje me Nenin 1 të Protokollit 1 të Konventës
13. Megjithëse doli në pah që baraka e kërkuesit në truallin e lartpërmendur, ishte ndërtuar në shkelje të të gjitha normativave të planifikimit të ndërtimeve të qytetit, Gjykata vendosi se Z. Öneryıldız kishte qenë një pronar de facto i strukturës kryesore dhe të pjesëve përbërëse të barakës dhe të çdo sendi personal që ishte gjendur në të. Sipas mendimit të Gjykatës ndërtimi i barakës dhe fakti që kërkuesi kishte jetuar në të së bashku me familjen përfaqësonte një interes thelbësor material i cili, duke qenë se ishte toleruar si u tha më lart nga ana e autoriteteve, arrinte të përbënte një pasuri për qëllimet e Nenit 1 § 1 të Protokollit 1 të Konventës.

14. Gjykata konstatoi se ushtrimi real dhe efektiv i të drejtës së parashikuar në Nenin 1 të Protokollit 1 mund të kërkojë edhe masa mbrojtëse me karakter pozitiv. Ajo vendosi se seria e mosveprimeve nga ana e autoriteteve administrative, të cilat kishin dështuar në marrjen e të gjitha masave të nevojshme për të parandaluar rrezikun e një shpërthimi, dhe shkatërrimi masiv që ndodhi në vijim, përbënin një cenim të hapur në të drejtën e kërkuesit për gëzimin e pasurive të tij, i cili mund të konceptohet si një “ndërhyrje”. Përderisa këto mosveprime neglizhuese nga ana e autoriteteve ishin ndëshkuar nga e drejta administrative dhe penale turke, Gjykata vendosi se ndërhyrja e lartpërmendur kishte qenë haptas në kundërshtim me të drejtën e brendshme.

15. Duke pasur parasysh çështjen nëse pretendimi i kërkuesit kishte gjetur një zgjidhje në bazë të së drejtës së brendshme, Gjykata vuri në dukje se atij i ishte akorduar një shumë e barabartë me 210 € si kompensim për dëm material. Në marrjen e këtij vendimi gjykatat administrative nuk kishin vlerësuar siç duhej situatën reale në zonën përkatëse. Gjykata rimori përfundimin e saj të lartpërmendur mbi faktin që e drejta e kërkuesit për kompensim nuk ishte njohur brenda një periudhe të arsyeshme. Për këtë arsye ajo nuk mund të pranonte se pretendimet e kërkuesit për kompensimin e dëmeve materiale ishin vlerësuar me kujdes dhe shpejtësi me qëllimin që t’i akordohej atij kompensimi i duhur. Kjo, duke pasur parasysh që në këtë çështje nuk pati ndonjë njohje nga ana e gjykatave të faktit të përgjegjësisë së autoriteteve administrative në lidhje me ankimin për humbjen e pasurive të tij. Së fundmi, Gjykata theksoi se autoritetet nuk i kishin bërë asnjë pagesë kërkuesit.

16. Për këto arsye Gjykata arriti në përfundimin se autoritetet shtetërore turke nuk mund të thuhet se kishin njohur – dhe kompensuar në vijim – shkeljen e pretenduar dhe se pra ka pasur shkelje të Nenit 1 të Protokollit 1 të Konventës.

C. Në lidhje me Nenin 41
17. Gjykata i akordoi kërkuesit 154 000 € për dëm material dhe jo-material dhe 10 000 € për shpenzimet dhe pagesat gjyqësore, duke i hequr kësaj shume 2 286.50 € të dhëna ndërkaq si ndihmë nga ana e Këshillit të Evropës.

III. Koment

18. Jurisprudenca e Gjykatës në lidhje me të drejtën për jetën është zhvilluar vetëm gjatë viteve të fundit. Çështja McCann kundër Mbretërisë së Bashkuar, e 27 shtatorit 1995, ishte e para çështje në të cilën u konstatua një shkelje e Nenit 2. Ky vendim u vijua nga ato të dhëna në çështjet LCB kundër Mbretërisë së Bashkuar, i 9 qershorit 1998, Osman kundër Mbretërisë së Bashkuar, i 28 tetorit 1998, dhe Keenan kundër Mbretërisë së Bashkuar, i 3 prillit 2001, të cilat e bënë të qartë që edhe “thjesht neglizhenca” nga ana e autoriteteve publike është e mjaftueshme për të çuar në shkelje të Nenit 2 në qoftë se arrihet të përcaktohet ndonjë lidhje shkakësore midis kësaj neglizhence dhe vdekjeve që ndodhin. Autoritetet pra janë të detyruara jo vetëm që të ndërmarrin të gjitha hapat e nevojshëm për të eliminuar burimet e dukshme të rrezikut për jetën por janë gjithashtu të detyruara të informojnë publikun për ekzistencën e këtyre rreziqeve.

19. Sidoqoftë Gjykata përsërit (në paragrafët 92 dhe 94 të vendimit) që vdekja e shkaktuar nga neglizhenca nuk kërkon domosdoshmërisht të njëjtat sanksione penale si një vrasje me qëllim . Në çështjen Calvelli ajo nuk gjeti shkelje të Nenit 2 për shkak se një mjek nuk ishte dënuar penalisht për neglizhencë në ushtrimin e profesionit të tij dhe të kujdesit ndaj një të sëmuri e cila çoi pastaj në vdekjen e këtij të fundit. Në çështjen Öneryıldız shkalla e neglizhencës dhe numri i rreziqeve të konstatuara sipas Gjykatës kërkonin sanksione penale efektive që t’i përgjigjeshin rëndësisë së vdekjeve të ardhura si pasojë e neglizhencës në fjalë. Gjykata konstatoi se procedimet turke i ishin referuar vetëm “ushtrimit neglizhent të funksioneve zyrtare” dhe nuk i kishin kushtuar kujdes të mjaftueshëm vdekjeve që kishin ardhur si pasojë e kësaj neglizhence. Kjo dilte qartë në pah nga gjobat minimale që ishin vënë si dënim dhe nga mungesa e referimit në dispozitat e së drejtës penale në lidhje me vrasjen. Sipas mendimit të Gjykatës as procedimi administrativ nuk ka qenë më i kënaqshëm.

20. Ky vendim përcakton gjithashtu një parim të rëndësishëm në lidhje me të drejtën e pronësisë. Gjykata njohu që banimi, edhe kur ndodh në shkelje të normativave të planifikimit të ndërtimeve, në qoftë se lejohet nga ana e autoriteteve merr karakterin e një pasurie të një lloji të tillë që përfiton mbrojtje nga ana e Nenit 1 të Protokollit 1. Tre gjyqtarë ishin të një mendimi të kundërt në lidhje me këtë moment duke bërë që vendimi të merrej me një shumicë të vogël prej katër gjyqtarësh. Megjithatë në vendimin e saj të 30 nëntorit 2004 Dhoma e Madhe e Gjykatës mban të njëjtin qëndrim në lidhje me shkeljen e nenit 1 të Protokollit 1 me një shumicë prej 15 kundër 2 . Në këto kushte ky konceptim e ruan vlerën e tij të padiskutueshme për situatën shqiptare të ndërtimeve të paligjshme, të cilat, të lejueshme për një periudhë të caktuar kohe gjatë së cilës banohen ose shfrytëzohen, veshin karakterin e një objekti që përfiton mbrojtje nga ana e Nenit 1 të Protokollit 1 të Konventës. Kjo tregon që përgjegjësia administrative e organeve shtetërore angazhohet në këto raste kryesisht për shkaqe mosveprimi dhe madje mosveprimi në kohë.