Rrënjët e thella të luftës së përgjakshme Armeni-Azerbajxhan, ç’ndodhi mes dy vendeve ndër vite

Përshkallëzimi i përplasjeve ndërkufitare përgjatë kufirit Armeni-Azerbajxhan është ringjallja e fundit e një konflikti të gjatë midis dy vendeve ish-sovjetike, shkruan Anadolu Agency (AA).

Rreth 20 për qind e territorit të Azerbajxhanit, duke përfshirë edhe Malësinë e Karabakut, ka mbetur nën okupimin e paligjshëm nga Armenia për afro tre dekada.

Katër rezoluta të Këshillit të Sigurimit të OKB-së dhe dy rezoluta të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së, si dhe vendime nga shumë organizata ndërkombëtare i referohen këtij fakti dhe kërkojnë tërheqjen e forcave okupuese të Armenisë nga Malësia e Karabakut dhe shtatë rajonet fqinje të okupuara të Azerbajxhanit.

Rajoni i okupuar i Malësisë së Karabakut përfshin qytetet Shusha, Hankendi, Hoxhali, Asgaran, Hojavand, Aghdara dhe Hadrut.

Shtatë rajonet e tjera të okupuara të Azerbajxhanit janë përreth zonës së Malësisë së Karabakut, duke përfshirë Lachin, Kalbajar, Aghdam, Fuzuli, Jabrayil, Qubadli dhe Zangilan.

Gjatë konfliktit të Malësisë së Karabakut, mbi një milion azerbajxhanas u detyruan të zhvendosen brenda vendit, ndërsa 20 mijë u martirizuan në operacione ushtarake dhe 50 mijë u plagosën dhe mbetën invalidë, sipas shifrave zyrtare të Azerbajxhanit.

Të paktën 4 mijë azerbajxhanas u zhdukën gjatë konfliktit, kurse fati i tyre mbetet i panjohur. Më shumë se 2 mijë azerbajxhanas u kapën dhe u morën peng nga forcat armene.

Në vitin 1923, qeveria sovjetike themeloi “Autonom Oblast” (Rajon Autonom) të Malësisës së Karabakut (NKAO), me një sipërfaqe totale prej 4.400 kilometra katrorë në pjesën malore të Karabakut, duke hedhur themelin e tendencave separatiste në atë rajon.

Në fillimin e viteve 1980, armenët në udhëheqjen e Bashkimit Sovjetik së bashku me udhëheqësit e Armenisë Sovjetike dhe diasporës së saj jashtë vendit shfrytëzuan dobësimin e qeverisë qendrore të BRSS për të filluar fushatën për aneksimin e Rajonit Autonom nën Armeni.

Konflikti Armeni-Azerbajxhan, rreth Malësisë së Karabakut shpërtheu me pretendimet e hapura territoriale të armenëve për tokat historike të Azerbajxhanit, si dhe provokimet etnike në vitin 1988.

Nga viti 1987 deri në 1989, mbi 250 mijë azerbajxhanas u dëbuan nga tokat e tyre historike në Armeni, ndërsa 216 prej tyre u vranë barbarisht dhe 1.154 të tjerë u plagosën.

Në seancën e 20 shkurtit të vitit 1988 të deputetëve popullorë sovjetik të rajonit autonom të Malësisës së Karabakut, anëtarët e komunitetit armen të rajonit miratuan një rezolutë për të apeluar tek organi legjislativ Sovjetik i Lartë të Azerbajxhanit SSR dhe Republikën Sovjetike Socialiste Sovjetike të Armenisë (SSR Armene, ose Armenia Sovjetike) për të aneksuar NKAO nën RSS të Armenisë.

Më 22 shkurt 1988, armenët hapën zjarr në një demonstratë paqësore të organizuar nga azerbajxhanasit afër qytetit Asgaran për të protestuar kundër kësaj rezolute, në të cilën mbetën të vrarë dy azerbajxhanas.

Më 1 dhjetor 1989, organi legjislativ i lartë Sovjetik SSR i Armenisë miratoi rezolutën e paprecedentë: “Për bashkimin e SSR-së Armene dhe Malësia e Karabakut”.

Më 10 janar 1990, Presidiumi i legjislativit të Lartë Sovjetik të BRSS-së miratoi rezolutën: “Për mospërputhshmëri me Kushtetutën e BRSS të akteve për Malësinë e Karabakut të miratuara nga organi legjislativ i lartë Sovjetik i RSS të Armenisë më 1 dhjetor 1989 dhe 9 janar 1990”. Rezoluta e përshkroi si të paligjshme kërkesën e RSS të Armenisë për bashkimin e SSR të Armenisë dhe Malësisë së Karabakut, duke vënë në dukje se një akt i tillë mund të vinte vetëm me pëlqimin e SSR të Azerbajxhanit.

Më 30 gusht 1991, legjislativi i Lartë Sovjetik i Azerbajxhanit shpalli rivendosjen e pavarësisë së shtetit, e cila u fitua për herë të parë në vitin 1918.

Më 18 tetor, vendi miratoi Aktin Kushtetues: “Për Pavarësinë e Shtetit të Republikës së Azerbajxhanit”.

Më 26 nëntor 1991, organi legjislativi i Lartë Sovjetik i Republikës së Azerbajxhanit miratoi Ligjin “Për heqjen e Rajonit Autonom të Malësisë së Karabakut të Republikës së Azerbajxhanit”.

Në fund të vitit 1991 deri në fillim të vitit 1992, konflikti hyri në fazën ushtarake.

Gjatë asaj kohe, duke shfrytëzuar shembjen e Bashkimit Sovjetik dhe paqëndrueshmërinë politike në Azerbajxhan të shkaktuar nga trazira të brendshme, Armenia filloi operacionet ushtarake në Malësinë e Karabakut me mbështetjen e jashtme ushtarake.

Më 26 shkurt 1992, forcat armene kryen masakrën e njohur si gjenocidi i Hoxhali mbi popullatën etnike azerbajxhanase të qytetit Hoxhali (Khojaly).

Gjatë ofensivës dy orëshe armene, 613 shtetas azerbajxhanas duke përfshirë 106 gra, 63 fëmijë dhe 70 të moshuar u vranë dhe 487 të tjerë u plagosën rëndë, sipas statistikave të Azerbajxhanit. Tetë familje u zhdukën plotësisht, ndërsa 130 fëmijë humbën një prind dhe 25 fëmijë humbën të dy prindërit.

Në maj 1992, forcat separatiste armene pushtuan qytetet Shusha dhe Lachin.

Në vitin 1993, Forcat e Armatosura armene morën edhe gjashtë qarqe të tjera azerbajxhanase përreth Malësisë së Karabakut, përfshirë Kalbajar, Aghdam, Fuzuli, Jabrayil, Qubadli dhe Zangilan.

Më 30 prill 1993, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 822, e cila kërkonte tërheqjen e menjëhershme të të gjitha forcave okupuese nga rrethi Kalbajar dhe zonat e tjera të okupuara të Azerbajxhanit.

Këshilli i Sigurimit i quajti si “alarmante përshkallëzimin e luftimeve të armatosura dhe, në veçanti, pushtimin e fundit të qarkut Kalbajar të Republikës së Azerbajxhanit nga forcat vendase armene”, thuhet në rezolutë.

Më 29 korrik 1993, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 853 e cila kërkonte “tërheqjen e menjëhershme të plotë dhe të pakushtëzuar të forcave pushtuese” nga qarku Aghdam dhe të gjitha zonat e tjera të okupuara së fundmi në Azerbajxhan.

Më 14 tetor 1993, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 874 që bën thirrje për zbatimin e menjëhershëm të hapave reciprok dhe urgjent të parashikuar në Konferencën për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Evropë (KSBE) të Grupit Minsk, përfshirë tërheqjen e forcave nga territoret e pushtuara kohët e fundit.

Më 11 nëntor 1993, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 884 e cila dënonte shkeljet e fundit të armëpushimit të vendosura midis palëve që rezultuan në një rifillim të armiqësive dhe “veçanërisht dënoi pushtimin e qarkut Zangilan dhe qytetit Horadiz, sulmet mbi civilët dhe bombardimet në territorin e Republikës së Azerbajxhanit”.

Rezoluta gjithashtu kërkoi “tërheqjen e njëanshme të forcave okupuese nga qarku Zangilan dhe qyteti Horadiz dhe tërheqjen e forcave okupuese nga zonat e tjera të okupuara kohët e fundit të Republikës së Azerbajxhanit”.

Në shkurt 1992, procesi i ndërmjetësimit për konfliktin Armeni-Azerbajxhan rreth Malësisë së Karabakut u nis si pjesë e KSBE-së.

Më 24 mars 1992, Komiteti i Zyrtarëve të Lartë thirri Takimin Shtesë të Këshillit të KSBE-së në Helsinki, ku Këshilli vendosi të thërriste një konferencë të veçantë në Minsk që do të vepronte si një kornizë e përhershme për negociatat për të gjetur “zgjidhje sa më të shpejtë të mundshme paqësore të konfliktit” në përputhje me parimet, angazhimet dhe dispozitat e KSBE-së.

Më 12 maj 1994, palët shpallën një armëpushim.

Më 5 dhe 6 dhjetor 1994, në Samitin e KSBE-së të Budapestit, krerët e shteteve dhe qeverive të shteteve pjesëmarrëse të KSBE-së ngritën institucionin e bashkë-kryesimit të Konferencës së Minskut në mënyrë që të koordinojnë të gjitha përpjekjet e ndërmjetësimit brenda kornizës së KSBE-së.

Samiti i Budapestit ngarkoi kryetarin e zyrës së KSBE për kryerjen e negociatave që synojnë arritjen e një marrëveshje politike mbi ndërprerjen e konfliktit të armatosur, eliminimin e pasojave të konfliktit dhe lejimin e thirrjes së Konferencës së Minskut.

Grupi i Minskut numëron 17 anëtarë duke përfshirë Turqinë. Por vetëm tre, Franca, Rusia dhe SHBA, mbajnë pozicione bashkëkryesuese. Megjithatë, bashkë-kryetarët nuk janë angazhuar shumë seriozisht për t’i dhënë fund pushtimit.

Më 23 mars 1995, kryetari i zyrës së Organizatës për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Evropë (OSBE) lëshoi një mandat për bashkë-kryesusesit e Procesit të Minskut.

Më 2 dhe 3 dhjetor 1996, në Samitin e Lisbonës të OSBE-së, bashkë-kryesusit e Grupit të Minskut të OSBE-së dhe kryetari i përgjithshëm i OSBE-së rekomanduan parimet që duhet të jenë baza për zgjidhjen e konfliktit të Malësisë së Karabakut.

Megjithatë, Armenia nuk i pranoi ato parime dhe ishte i vetmi vend nga 54 shtetet pjesëmarrëse të OSBE-së që nuk i mbështeti ato.

Më 14 mars 2008, Asambleja e Përgjithshme e OKB-së miratoi një rezolutë e cila mbulonte aspektet juridike, politike dhe humanitare të konfliktit dhe riafirmoi parimet e zgjidhjes.

Këto parime riafirmuan integritetin territorial të Azerbajxhanit, shprehën mbështetje për kufijtë e njohur ndërkombëtarisht të vendit dhe kërkuan tërheqjen e menjëhershme të të gjitha forcave armene nga të gjitha territoret e okupuara, rikonfirmuan të drejtën e patjetërsueshme të popullsisë azerbajxhanase për t’u kthyer në shtëpitë e tyre dhe riafirmoi se asnjë shtet nuk duhet të njohë si të ligjshme situatën që rezulton nga pushtimi i territoreve të Azerbajxhanit ose të japë ndihmë në ruajtjen e asaj situate.

BE gjithashtu bëri thirrje për zbatimin e rezolutave të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, tërheqjen e ushtrisë armene nga territoret e okupuara të Azerbajxhanit, respektimin e integritetit territorial dhe kufijve të njohur ndërkombëtarisht të palëve dhe dhënien fund të situatave të ndërkombëtare të paligjshme dhe të detyruara.

Deklarata e Përbashkët e nënshkruar në Samitin e Partneritetit Lindor në Bruksel më 24 nëntor 2017, riafirmoi vendosmërinë e BE-së për të mbështetur integritetin territorial, sovranitetin dhe pavarësinë e të gjithë partnerëve të saj.

Në prill të vitit 2016, Armenia edhe një herë bëri një provokim ushtarak, duke sulmuar zona të populluara të dendura të Azerbajxhanit përgjatë vijës së konfliktit, duke shkaktuar viktima. (JEYHUN ALIYEV)