Filmat shqiptarë të para viteve ’90 – “thes i shpuar”, menaxhim i gabuar

Nga Arben MUKA –

Filmat artistikë të realizuar para viteve ’90 janë pjesë e transmetimeve në televizionet kombëtare dhe lokale/rajonale. Depozita me rreth 250 filma shqiptarë të prodhuar në periudhën 1952-1990 qarkullon në ekrane, si një play-list që transmetohet dhe ritransmetohet gati si “një fushatë ndërgjegjësimi” me synimin të mbajë gjallë të kaluarën, makinerinë propagandistike që shplante papushim mendjen e popullatës.

Tri dekada pas fillimit të proceseve demokratike krijimtaria filmike e realizimit socialist është prezente, madje ka dhe kanale televizive të dedikuara që kanë si lëndë të parë produktet e para ‘90s.

Ky punim fokusohet tek emetimi televiziv i filmave të prodhuar në diktaturë. Procesi i menaxhimit të tyre është përqëndruar jo vetëm tek konsiderimi i filmit si mall artistik, pjesë e programacionit, por dhe si përmbajtje audiovizive që influencojnë në percpetimin dhe qëndrimin e shoqërisë për të shkuarën në dikaturë dhe të sotmen në vlerat demokratike. Për të identifikuar problematikat dhe prirjet janë monitoruar tre kanale tematike: “RTSH Shqip”, “T” dhe “Tring Shqip”

Bazuar në legjislacionin shqiptar dy janë institucionet publike përgjegjëse për këtë pjesë të inventarit kinematografik të së kaluarës. Qendra kombëtare e kinematografisë, QKK, e themeluar prej vitit 1997, ka të drejtën e përdorimit (transmetimit) të filmave përmes kontratave me çdo përdorues duke përcaktuar frekuencën e emetimit, kohëzgjatjen e shfrytëzimit etj. Në përshkrimin e misionit të vet, QKK përshkruhet si “institucioni më i rëndësishëm shtetëror kombëtar që inkurajon, financon dhe promovon prodhimin e filmit shqiptar”.

Institucioni tjetër është Arkivi Qëndror Shtetëror i Filmit, AQSHF, përgjegjës për depozitimin dhe ruajtjen e filmave sipas standardeve.

Ankesat nga ish të përndjekurit politikë

Më 10 janar 2017 Autoriteti i Mediave Audiovizive mori një shkesë ankesë nga Instituti i Integrimit të ish të Përndjekurve Politikë. Shqetësimi lidhej me transmetimin e filmave të kohës së diktaturës në ekranet televizive, të cilat “…diskriminojnë dhe cënojnë dinjitetin e ish të përndjekurve nga regjimi komunist”. Shkresa vijoi me një takim ballfaques Institut – AMA, një përpjekje për gjetjen e zgjidhjeve konkrete.

Pikëpamjet e AMA-s ishin në favor të kryerjes së një vlerësimi të krijimtarisë filmike dhe dokumentare të periudhës së para viteve ’90 – angazhimi i një njësie mikse ekspertësh, studiuesish dhe përfaqësues nga grupet e interesit. Hap vijues duhej të ishte një vendimmarrje për mënyrën e transmetimit publik të fondit të filmave – përmes Kuvendit të Shqipërisë, si garant i pluralizmit të ideve dhe qëndrimeve – miratim ligji.

Përfaqësuesve të Institutit të Integrimit të ish të Përndjekurve Politikë iu shpjegua se vlerësimi dhe vendimarrja janë dy procese që e tejkalojnë kompetencën ligjore dhe rregullative të AMA-s.

Pas pak javësh, Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit, u përfshi në një fushatë sensibilizimi për publikun, duke nxitur një debat të gjerë mediatik. Proaktiv në këtë temë ishte dhe Instituti për Demokraci, Media dhe Kulturë, IDMC, si dhe studiues, gazetarë etj. Prononcimi në media i Agron Tufës, Jonila Godoles, Kastriot Dervishit, si dhe mjaft kineastëve dhe aktorëve të njohur krijoi një fluks pikëpamjesh dhe propozimesh interesante mbi efektin dhe rolin e filmave të para viteve ’90. Produktet e kësaj fushate policentriste ishin studime, intervista, artikuj, forume dhe tryeza debate, vox pop-e etj. 

Monitorim dhe shqyrtimi i përmbajtjeve të transmetuara

Vëzhgimi empirik  përfshiu tre platformat digjitale RTSH, DigitAlb dhe Tring, konkretisht duke monitoruar dhe shqyrtuar kanalet e dedikuara, përkatësisht “RTSH Shqip”, “T” dhe “Tring Shqip”. Kohëzgjatja ishte njëjavore. (01 – 07.10.2020). Tipologjia e përmbajtjeve të emetuara kishte këtë të përbashkët tre komponentët përbërës: Së pari, filmat shqiptarë të para viteve ’90 (transmetim & ritransmetim), që siç do ta ndiqni në të dhënat më poshtë zinte pjesën më të madhe të kohës. Së dyti, në programin e këtyra kanaleve ka dhe produkte të tjera në gjuhën shqipe, si filma shqiptarë të realizuar pas viteve ’90, serialë televizivë, dokumentarë, pjesë teatrale, koncerte etj. Komponenti i tretë janë reklamat dhe promocioni, si për vetë programet e kanalit, për ato të platformës ose grupit mediatik, ashtu dhe për produkte a shërbime të ndryshme.

Gjetjet e strukturës programore (në vlerë numerike dhe përqindje) jepen në tabelën vijuese:

STRUKTURA PROGRAMORE (Kohë/Përqindje)

Në transmetimin e tyre kishte dhe filma që stigmatizojnë klerikë të besimeve të ndryshme, pronarët dhe shtresat e pasura, pjestarë të rezistencës në Luftën e Dytë Botërore (Ballin dhe Legalitetin), intelektualët që kishin studiuar në shkolla të njohura jashtë vendit etj. Në përmbajtjen e filmave kishte dhe mesazhe nxitëse për ashpërsimin e luftës së klasave, që konsiderojnë armiq shtetet perëndimore, që glorifikojnë rolin e ish-Sigurimit të Shtetit, një nga instrumetet më të dhunshme dhe të pamëshirmshme të diktaturës, portretizojnë si positive, deri në superiorë të padiskutueshëm rolin e drejtuesve komunistë në nivele të ndryshme të partisë shtet etj.

Vërtet filmat janë realizuar në një kontekst tjetër, por në transmetimin e tyre actual nuk ka asnjë shënim / sqarim. Zgjedhja kohore e transmetimit të tyre ishte e rastësishme, dmth, për ato filma me subjekt thellësisht propagandistik dhe që tingëllojnë nonsens në kohët e sotme nuk zgjidheshin orët e vona të natës. Dukuri tjetër ishte transmetimi 2 herë brenda 24 orëve. Dukshëm përdorimi i këtij fondi filmik është si një lloj “mbushjeje” për kanalin, duke shpërdoruar të drejtën e transmetimit të tyre. Duke i dhënë filmave një prej tipareve të produktit propagandistik – përsëritshmërinë goditëse tek ndjekësit.

Kufizimet prej legjislacionit në fuqi

Subjektet audiovizive (OSHMA-të) e shikojnë si terren “të virgjër” të drejtën e tyre për transmetimin e filmave të para viteve ’90. Nuk ka vendimarrje, nuk ka akte rregullative që seleksionojnë, ose specifikojnë se cilët prej filmave duhen përfshirë në program. Cilët prej tyre duhen transmetuar në oraret e vona të natës. Cilët duhen shoqëruar paraprakisht me stick-era sqarues, apo sinjalistika për ndjekje të veçantë.

Por QKK në përpilimin e kontratave së drejtës së transmetimit duhet të mbështetet tek kërkesat që duhet të përmbushin subjektet audiovizivë të licencuar, bazuar në ligjin 97/2013 “Për mediat audiovizive në Republikën e Shqipërisë, i ndryshuar. Ligji ka të përcaktuar konceptin e përgjegjësisë editorial, që për një OSHMA “është ushtrimi i kontrollit efektiv mbi përzgjedhjen e programeve dhe organizimin e tyre në: a) një listë dhe orar, në rastin e shërbimeve të transmetimit të drejtpërdrejtë audioviziv; b) një katalog, në rastin e shërbimeve të programit audioviziv, sipas kërkesës”. (neni 3 / pika 22).

NJë kërkesë tjetër e ligjit të sipërcituar është dhe që OSHMA-të “nuk transmetojnë programe me përmbajtje që të nxisin urrejtjen mbi baza racore, gjinie, fetare, etnike, kombëtare dhe çdo forme tjetër diskriminimi”. (neni 32 / pika 4). Gjithashtu ato duhet “të mos cenojë dinjitetin dhe të drejtat themelore të njeriut”, (neni 33 / pika 1 / ç).

Për tiparet dalluese që ka transmetuesi publik (RTSH-ja), ligji saktëson në nenin 91, që flet për “Deklarata e Qëllimit”, që “si një OSHMA i përkushtuar ndaj idealeve më të larta të transmetimit të shërbimit publik kombëtar, RTSH-ja realizon shërbime cilësore radioje dhe televizioni për të informuar, edukuar dhe argëtuar publikun, duke i shërbyer kombit, të gjitha grupeve të shoqërisë, përfshirë dhe pakicat kombëtare. RTSH-ja zotohet për një mbulim të paanshëm të lajmeve të vendit dhe të atyre ndërkombëtare. RTSH-ja realizon programe, të cilat duhet të pasqyrojnë te dëgjuesit dhe shikuesit e të gjitha moshave larminë e jetës shqiptare. RTSH-ja përgatit programe cilësore e me vlera për pasurimin e botës mendore dhe shpirtërore të njerëzve”.

Po kështu dhe në nenin 118, ku përshkruhen qëllimet kryesore të veprimtarisë së RTSH-së, përcaktohet dghe se ky institucion  duhet “t’i përgjigjet interesave, kërkesave dhe shqetësimeve të të gjithë popullatës, të mbajë parasysh nevojën për mirëkuptim dhe paqe në Republikën e Shqipërisë e më gjerë, të sigurojë që programet e veta të pasqyrojnë elementet e ndryshme njerëzore dhe kulturore dhe t’i kushtojë vëmendje të veçantë elementeve dalluese të kulturës dhe gjuhës shqipe; të mbështesë vlerat njerëzore dhe demokratike, të mbrojtura nga Kushtetuta, në veçanti të drejtën e shprehjes dhe informimit”.

Të vijosh shikimin e realitetit me “sytë” e diktaturës

Duke pasur parasysh këto kërkesa të ligjit redaksitë televizive do të duheshin të ishin më të përgjegjshme në procesin e përzgjedhjes në buketën e filmave të realizuar para viteve ’90, për të evituar çdo formë të nxitjes së diskriminimit, përçmimit, diferencimit dhe stigmatizimit, pra për ta mbështetur krijimtarinë artistike në shabllonë ideologjikë dhe politikë të një sistemi që katërcipërisht u provua i dështuar. Të vijosh shikimin e realitetit me “sytë” e diktaturës së proletariatit, veç se qesharak, tingëllon dhe si qasje nostalgjike për humbjen e asaj periudhe.

Në kontekstin aktual, qasja në fondin e filmave të para viteve ’90, deri në finalizimin e një procesi vlerësimi dhe vendimarrjeje për menaxhimin efektiv, kërkon respektimin e kritereve për ruajtjen / konservimin e arkivës sipas standardeve. Transmetimi në publik përmes ekranit të televizioneve mund të rregullohet duke aplikuar seleksionim të listës së filmave (qoftë dhe duke respektuar ligjin 97/2013). Kjo do të sillte për rrjedhojë vendosjen e kritereve kohore dhe sinjalistikës paralajmëruese, ose shënim / etiketë sqaruese për kontekstin. (Këto aspekte parashikohen në kontratat mes subjekteve audiovizive të licencuar dhe QKK-së.

Në mënyrë krijuese, redaksitë audiovizive mund t’i paraprijnë transmetimit të filmave nga koha e diktaturës me një program forum, ose intervistë me kineastë, aktorë, studiues e kërkues të kinemasë etj. Shumë efektiv do të ishte dhe dhënia në përdorim të sekuesncave filmike (pamje që prezantojnë realitetin e atyre viteve), si material ilustrues për dokumentarë, ose prodhime kinematografike me qëllime historike. Ky marketim krijon të ardhura për QKK-në në ushtrimin e funksioneve institucionale dhe realizimin e projekteve në favor të prodhimit filmik shqiptar.

(Nga prezantimi i kumtesës në Konferencën Shkencore që zhvilloi sot (26.10.2020), në Tiranë, Departamenti i Gazetarisë dhe Komunikimit në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë në Universitetin e Tiranës)