“Të Paekspozuarit”, “Trashëgimia e Asgjesuar”

Ylli Rakipi: Ky ishter materiali filmik që kishim përgatitur, dy objekte të rëndësishme, njëra e kohës së fashizmit Hotel Dajti dhe njëra e kohës së diktaturës, piramida. Piramida pothuajse të dyja të asgjësuara, Dajti një denstinacion i patreguar çfarë është, ndërsa piramida një objekt i shkatërruar. Zoti.Velo pse ne si popull nuk e respketojmë të shkuarën, trashëgiminë kulturore?

Velo: Mentaliteti otoman ka rrënjosur një qëndrim shkatërrues të popullit tonë

Maks Velo:Kjo është një gjë shumë e rëndë Ylli, qendrimi ndaj trashëgimisë është tregues më i rëndësishëm i një populli, është njësoj si qendrimi i një djali ndaj prindërve. Nëse fëmijët godasin, vjedhin prindërit, ata nuk janë fëmijë. E njëjta gjë është edhe kjo, vjen nga mentaliteti osman, oriental, çfarë është e imja ka rëndësi, çfarë nuk është e imja s’ka rëndësi. Këtu është problemi. Dhe ne u zbuluam si popull në demokraci, u zhveshëm, treguam karakteristika tona të vërteta në demokraci, në liri ne e konsiderojmë lirinë si grabitje.

Rakipi: Çfarë është kjo?

Velo: Paratë e pas ‘90 në Shqipëri ishin para droge

Velo: Barbari, nuk mund të diskutosh për vlera, francezët ruajnë një gur, një tra, sepse është jeta e të parëve, është puna më e bukur, puna e të parëve, estetika, vlera dhe nëse ti këtë vlerë e hedh në kosh nuk je njeri, nuk bën dot asgjë. Është e kotë të marrësh në analizë këto fenomene ne shkatërruam tërë Shqipërinë, kjo është pjesë e shkatërrimit por kjo është siç thoni ju sepse kjo është më në dukje. Më e rëndësishme është koka, fytyra e një shteti, e paimagjinueshme në vende të tjera, ska ndodhur në asnjë vend tjetër dhe nuk ndodh. Për mendimin tim ne patëm një gjë, gjithë vendi jonë pati shumë para. Gjithë paraja e pas viteve ’90, ishte para e pisët, droge, para e pisët nuk është pare pune. Sepse kjo bëri që të shkatërrohet Saranda, Gjirokastra ne nuk na hynte më në punë as Dajti, as Piramida s’na hynte në punë.

Velo: Ajo që po ndodh në Shqipëri, e njëjta gjë që ndodh nga luftëtarët e ISIS

Rakipi: Ju një pjesë ja vini të shkuarës, kulturës otomane?

Velo: Sigurisht, Po e shohim me sy, prishën portën në Siri, që ishte lidhje mes perëndimit dhe oksidentit, e shkatërruan pa asnjë vrarje ndërgjegje siç bënë ata të ISIS-it. Është e njëjta gjë, pavarësisht se ne nuk duam ta themi kjo është e njëjta gjë, ne prishim portat e Europës. Dajti ishte portë drejt Europës, simbol i Europës që erdhi për herë të parë.

Rakipi: Zoti.Baçe në mënyrë sintetike ç’është opinioni juaj?

Baçe: Asnjë nga qeveritë nuk i ka kushtuar rëndësi trashëgimisë kulturore

Apollon Baçe: Më duket se indinjata e zotit.Velo është e drejtë, me të vërtetë sillemi në mënyrë vandale me trashëgiminë, duhet të dimë se u bë një autostradë, mund të bëhet edhe pas 20 vjetësh a 50, por po u shkatërrua. Por xhamia nuk bëhet më, kalaja e Skënderbeut nuk bëhet më, nuk kthehet më, humbasin. në këtë drejtim, jemi nga vendet që UNESCO thotë Shqipëria ka një përgjegjësi të veçantë për të ruajtur pasurinë kulturale drejt njerëzimit, jo shqiptarëve. Nuk ndaj opinion me z.Velo për të kaluarën osmane.Nuk ka shenjë barazimi midis ISIS-it dhe myslimanëve është diçka e madhe. Nuk mund të thuhet kjo gjë, edhe ISIS-i nuk e quaj nuk janë pjesë e islamit është grup eksentrik që ka kaluar çdo kufi. Do të thoja që arti bizantin ose post bizantin te ne, kulmet e tij i ka në kohën e Onufrit dhe plejadës tjetër të tij, që lindën dhe u zhvilluan në kushtet e perandorisë osmane, që ka qenë tolerante. Nuk i vë faj as individit, për mua fajin e ka politika, çdo gjë po e preku, si mbreti Krez që e kthente në flori, politika e kthehet në baltë. S’ka asnjë qeveri as e majtë as e dhjathtë, që ti ketë kushtuar vëmendje trashëgimisë. Edhe paradokaslisht, Meksi që ka qenë me të djathtën dhe ka qenë restaurator nuk ka bërë ndonjë gjë të veçantë. Kemi shkatërruar strukturat, disa gjëra duken paradoksale.

Rakipi:Zoti.Shkreli shkurtimisht, pse ndodh pikërisht te ne, ç’ështe kjo?

Shkreli: Turqit nuk ishin turistë që erdhën në Shqipëri, por pushtues

Artan Shkreli:Kjo ka të bëjë me organizimin më të ulët shoqëror që Shqipëria ka në raport me vendet e tjera, qoftë me rajonin qoftë me Europën. Kjo vjen si rezultat i historisë shqiptare, vonesës historike të krijimin e shtetit shqiptar, më vonë se gjithë shtetet e tjera në Ballkan. Shtet i dobët jashtëzakonisht, që u krijua si kombinim i faktorit të jashtëm, ekuilibrat ndërkombëtar, sesa vullnetit të i brendshëm i shqiptarëve. Derisa mbretëria e Zogut, periudha e sundimit të Zogut e koagulon pak. Deri në atë kohë shteti pothuajse ishte inekzistent edhe kur mundohemi të glorifikojmë periudhën e princ Vidit e dimë që princ Vidi, ai qendroi shumë pak dhe nuk kontrollonte dot më tepër se rajonet përreth.Nga njëra anë ne bëjmë krahasime me vende të tjera, të Europës Perëndimore janë të pavenda, ata janë shtete të konsoliduara, janë mbretëri që kanë kapur njëmijë vjeçarin. Kanë pasur kontinuitete sociale të vazhdueshme, po themi Revolucioni i Britanisë është bërë në kohën e Common Wealthit dhe s’ka pasur asnjë përmbysje, ndërsa Shqipëria bën përmbysje periodike, çdo 10 vjet, çdo 15 vjet.

Rakipi: Dikujt i ngjan Z. Baçe, e rrëzon teorinë e Z.Velo që thotë se nuk ka lidhje me Lindjen e Mesme.

Shkreli: Sigurisht që ka lidhje, nuk është rastësi që pikërisht ai Ballkan i cili ka vuajtur më gjatë peshën osmanët është pjesa më e prapambetur e gjithë kontinentit europian. Pa sundimit osman Ballkani konkuronte me pjesën tjetër të Europës. Ne e njohim Ballkani i 1200-ës konkuronte me Europën. Vetëm në periudhën nga 1350-1450 brenda 100 vjetëve janë janë shkatërruar monumente arkitekture sa në 1 mijë vjet në Europë. Kjo në zonat e Ballkanit, nga Adrianopoja deri në Stamboll. Është pluguar Ballkani krejtësisht, shiko Athinën s’ka asgjë, nuk ekziston veç pjesës që grekët mundohen të vlerësojnë, rivlerësojnë, Akropoli, diçka që ka mbetur, u reduktuan qytete mijëra vjeçare, u reduktuan në fshatra. Nuk erdhi si rezultat i një epidemie, erdhi si rezultat i politikës së shfarosjes, që ndoqën turqit osmanë në Shqipëri dhe vendet e tjera të Ballkanit. Një qytet i cili në fillimet e rilindjes ishte gati fshat, Roma sot është ai qytet që është. Dy qytete të përjetshme. Nuk duhet të miniminizojmë dhe ta asgjësojmë rolin e një pushtimi shumë të gjatë që e la Shqipërinë në periferinë e asaj perandorie.

Shqipëria ishte zonë kloni, kufijtë e perandorisë Osmane ishte deti Adriatik se përtej detit Adriatik fillonte perëndimi dhe gati për 250 vjet ishte zona e Shqipërisë veriore. Ishte një periudhë, nuk bëheshin as investime në rrugë, një fakt: Në 1912 Shqipëria trashëgon vetëm 5 km rrugë me asfalt, austriakët brenda 3 vjetëve bën 400 km rrugë në Shqipëri. Është një fakt tregues çfarë ishte njëra perandori e çfarë ishte tjetra… S’po flas për hapjen e 1200 shkollave shqipe, ndërkohë që në perandorinë osmane nuk lejohej gjuha. Ne e dimë, turqit nuk ishin turist që erdhën në Shqipëri dhe mësuan shqiptarët sesi duhet të jetonin. Nuk duhet nënvlerësuar edhe roli i komunizmit. Mentaliteti i popujve siç formohen me rrjedhën e shekujve edhe ndyshojmë me rrjedhën e shekujve, mbartim vështirësitë, një njeri që është i mbajtur në kafaz dhe pastaj e nxjerr. Duke njohur mirë të kaluarën, dhe patologjitë tona mund të kemi me tepër lehtësi për ta kuruar këtë gjendje, sikur mos të mjaftonte, të kishim edhe komunizmin. Problemet e pronës.

Rakipi:Ne kemi marrë dy vepra të qendrës së Tiranës, dhe Hoxha nuk e shkatërroi Dajtin, ndërtoi Piramindën për vete, po se shkatërroi Dajtin…

Shkreli: Roli i Enver Hoxhës në raport me Dajtin, mund të gjykojmë Ministrin në raport me Dajtin, jo me Enver Hoxhën. Enveri ja hoqi Hotel Dajtin shqiptarëve, e bëri qendër të spiunazhit.

Rakipi: Z. Baçe, Dajti nuk është hotel i projektuar nga arkitekt me zë në atë kohë, zërat e fuqishëm dhe Piraminda e ndërtuar vitet e fundit të diktaturës, një vepër e rëndësishme rëndësishme, të dyja të shkatërruara.

Baçe: Hotel Dajti një kryevepër

Baçe:Gjendja që kanë qenë Monumentet në kohën e komunizmit, nuk krahasohet me sot. Komunizmi i ka mbajt shumë më mirë, ka luftuar fenë, i ka shkatërruar objektet e feve, por i ka mbajtur më mirë. Dajti është një kryevepër e arkitekturës. Një artikull i Artan Shkrelit mund të jetë artikulli më i plotë dhe më i mirë për Gerardio Bossio. Mendoj që akoma nuk i gjendet emri kësaj rryme, duke e qajtur neo garde, racionale fashiste, nga më të habitshmit. Për mua, nëse një këmishë griset dhe bëhet kravatë e ka humbur lustrën, ikën vlera. Hotel Dajti s’kishte pse të bëhej zyra, të rrinte hotel, kjo është idiotizëm mbase ka kohë për ta, rikupersuar për ta bërë hotel si ka qenë…

Velo: S’ka më kohë për të rikuperuar Hotel Dajtin, është marrë vendimi

Velo: Sigurisht që nuk ka kohë ta rikuperojmë, është marrë vendimi arkitekti po punon.

Rakipi: Qeveria ka marrë paratë, e ka shitur te banka…

Velo: Ajo punë ka marrë fund, tani e kotë të bisedojmë për vlerën e Dajtit. Kam hyrë atëherë, shkonim te dancingu, ka pasur një holl, ishte gjigand që kishte edhe para edhe mbrapa holl. Ajo ishte me më shumë rëndësi, për Dajtin zuri një pozicion kyç urbanistik, krijoi frymëmarrje për bulevardin bashkë me Kryeministrinë, krijuan një fytyrë shumë moderne, shumë europiane, të dy objektet, aq sa unë kur kaloja në kohën e komunizmit ajo më jepte frymë lirie. Sikur shpresoja. I gjithë populli në paradë në mënyrë inkoshiente merrte erë europe. Tani e vetmja gjë që unë shpresoj ëshë ajo çka më tha arkiktekti. Sipas tij,në projektin që ka bërë, ai e ruan të paprekur skemën e dhomave edhe hollin.Projekti i ri edhe tha dhe një gjë të mençur: Nëse ju nga ana ekonomike do jeni mirë, në vitin 2040 apo 2050 mund ta riktheni në hotel.

Rakipi: Ideja për ta bërë, për ta zhbërë s’lë asnjë farë identiteti.Shumë i diskutuar meqë është koha më e freskët, Z. Shkreli, jemi më afër, e kemi jetuar ndërtimin e piramidës, shkurtimisht a është një vepër e rëndësishme për trashëgiminë, ta lëmë pjesën politike. Pas 200 vjetësh nuk do ta dijë askush, si varri i Napolon Bonapartit në Paris, kryeveprat e mëdha janë ndërtuar në kohë diktature. A është ajo një vepër e rëndësishme?

Shkreli: Piramida dhe parku jashtë saj shumë të rëndësishme për qytetin

Shkreli: E dëgjova me kujdes pyetjen, konsideratë e shkurtër për Hotel Dajtin. Ka qenë pikëllim shumë i madh që humbet destinacionin si hotel, Banka e Shqipërisë nga bisedat kishte pamundësi ligjore, nuk e bënin dot hotel prapë. E ka thënë edhe Fullani edhe Guvernatori i ri, e kanë blerë objektin 30 mln dollarë, nuk mund të shitet, se po u shit do shitet më pak. Sepse nëse do të shitet me gjysmën e çmimit, dikush duhet të shkojë në burg, është humbje e madhe. Këshu që ka një objekt që e bëjnë për përdorimin e bankës, banka s’ka nevojë për një hotel dhe është menduar ta kthejnë në zyra. Mario Petrecki i është caktuar për ta bërë, ka bërë Bankën e Shqipërisë, edhe Hotel Dajtin do ta shndërrojë në zyra. Nga pamja e jashtme do të jetë identike, kusht i Shqipërisë, planimetria si në gen, plani dhe volumi që duhet të ketë, s’duhet shtuar, ai tha se projekti është aprovuar si plan i parë, holli i madh që çon te parqet dhe sallat me tavernat deri edhe berberhana me kuzhinat. Pyetja do të jetë që a ka akses për publikun apo vetëm për punonjësit, me kartë elektronike? Do të ruhet struktura e zyrave, por jo siç janë, sepse janë dy dhoma, kanë dy banja, kjo do zhduket…

Në të ardhmen mund të kthehet në hotel nëse do ketë vullnet, nëse dikush do t’ia blejë bankës, do të investohen 20 mln euro, unë s’besoj se do të kthehet më në hotel. Pavarësisht që fizikisht dhe teorikisht shteti duhet të investojë 40 mln euro për hir të një kujtimi. Nëse Shqipëria do të bëhet me puse nafte edhe mund ta bëjë, por me këtë mantalitet që kemi kjo nuk do të ndodhë. Por nga ana arkitekturore, Tirana nuk do ta humbë atë objekt nga ana arkitekturore, nuk do të doja që banka ta linte gërmadhë, si dy kullat, por nuk di ç’të them. Është mëkat, pikëllim që Tirana humbet kujtimet e mëdha, Dajtin. Piramida, padyshim që është nga më interesantet në Tiranë sa i përket arkikekturës. Kompleksi italian nuk parashikoi një piramidë, ajo rri, ka vendin e vet, u bënë disa 10 vjeçar që piramida është aty. Piramida ka sipërfaqe 30 mijë metër katror që është parcela, shumë e çmuar nëse nuk i gjendet një funksion që ta jetoj qyteti dhe ajo të jetojë me qytetin, që mos të mbetet një relikë.

Rakipi: Mund të ketë turistë të panumërt nëse mund të bëhet, ambiente të diktaturës 50 vjeçare në Shqipëri.

Shkreli: Piramida një objekt unik në Europë i ndërtuar në vitet ‘80

Shkreli: Planet janë që ajo duhet të jetë interaktive me ekspozita njëlloj si kur shkon në Beabuborg, Qendra Pompidou, në Francë, që mund të zhvillohen projekte, hapërsia urbane e saj është e çmuar. Jo vetëm piramida në vetvete, edhe parku edhe hapësira urbane janë bërë ekpozita, panaire, festivale ka pasur, biblioteka. Ajo ka një histori jo si muze diktature, dhe më tepër e ka lidhur PD me emrin e Enver Hoxhës sesa e lidhur me memorien e brezit të ri 25 vjeç. Sot kanë dëgjuar, po nuk e kanë jetuar me atë funksion piramidën ky brez. Është i Aula Magna në universitetin e Bolonjës që ka qenë burg dhe askush nuk e di që ka qenë burg. Por në këtë pikpamje qëndron nga ana arkitekturore. Edhe të huajt, arkitektë dhe gazetarë, janë shprehur në mënyrë unanime e kanë mbrojtur atë. Askund nuk është ndërtuar në vitet ’80, asnjë objekt në formë piramidale, është ndërtuar në vitet ’70 dhe vitet ’90.

Rakipi: Konsiderohet e shkatërruar?

Shkreli:Po u bë një ndërhyrje kozmetike për të hequr pamjen e tmerrshme, me pritje të një rijetëzimi me funksione që i duhen qytetin. Hipotezat kanë qenë për muze që i dedikohet diktaturës, bibliotekë kombëtare dhe qendër multimediale dhe rinore, por edhe për moshat e tjera, ajo do të ndodhë.

Rakipi: Z. Baçe për piramidën u krijua për diktatorin, ta lëmë pjesën politike, zakonisht në diktaturë krijohen vepra të mëdha. A është një vepër e tillë dhe a do ta kemi në të ardhmen, do ti mbetet shqiptarëve si vlerë?

Baçe: Kam qënë kundër Piramidës

Baçe: Nuk e mendoj se dikatura bën vepra të mëdha, mund të bëhen në diktaturë edhe në kohë normale. Në diktaturë, nuk dallon e Stalinit apo e Hitlerit, për ndonjë vepër shumë të bukur monumentale.Diktaturat lënë kryevpera, është piramida që i mbetet shqiptarëve. Kam qenë kundër për dy arsye. Simbolika, një piramidë në vetvete do të thotë një bazë shumë e madhe njerzish dhe me majë, një person i vetëm, një diktator. Diktatura bën gjëra të mëdha, kjo i përket diktaturës. Edhe e Keopsit ka qenë diktaturë, është po ajo simbolikë, një bazë e madhe që është populli, ngrihet dhe mbaron në një pikë, maja. Pika dy, duke u kapur me artikullin e Shkrelit është artikulli më i mirë për diktaturën e kohës fashiste, do të thoja që ka tipare të tjera horizontalitet, vertikalitet, kjo e prish linjën, lëviz nga volumi. Piramida në vetvete mund të kishte qenë mirë, por jo në atë vend, në një vend tjetër, unë personalisht nuk e çmoj.

Velo: Piramida, i vetmi objekt i kohës së komunizmit i vlerësuar nga të huajt

Rakipi:Z. Velo?

Velo: Unë gjithmonë jam shprehur se piramida është vepër e mirë çuditërisht. Do ta them, çuditërisht si ka dalë ajo vepër është një çudi, ne kemi tre vepra, është presidenca që u projektua nga rusët, arkitekt gjeorgjan, dhe kemi këto të dyja piramida dhe pallatin e kongreseve, aksi i bulevardit që u ndërhy në këto objektet italiane. Edhe piramida ishte shumë funksionale dhe ishte çuditërisht i plotësonte të tëra konditat e ekspozimit dhe aktiviteteve të ndryshme. Janë bërë koncerte sinfonike, parada, mbledhje, ekzpozita. Ajo i plotësonte, kishte dritë, akustikë të mirë, qarkullim shumë të mirë. Ishte vepër shumë e arritur, këto argumente të Apollonit nuk qendrojnë. Zuri vend me objektet italiane pa bërë agresion, pa i konkurruar por duke zënë vendin e vet. Kjo është çudia që të gjithë arkitektët e huaj , specialistët e huaj kanë vlerësuar maksimalisht, që është i vetmi objekt i kohës së komunizmit i vlerësuar. Nuk gabojmë, janë të gjithë, po ti pyesëm, flasin mirë.

Shkreli: Nuk është vetëm piramida është edhe objekti me kuba që ka bërë Maksi, ish-shtëpia e Kadaresë, është objekt që ka një histori njerëzore të atij që e projektoi, edhe një histori të vështirësisë, me të cilët arti modern u fut në arkitekturën në Shqipëri. Është edhe një objekt që e projektoi i ndjeri Enver Faja, Galeria e Arteve që është shumë fin, te ky bulevard kanë qenë shumë të kujdeshëm qoftë italian, shqiptar, qofshin në diktatura fashiste, apo koha komuniste. Gafat janë bërë në periudhën e tranzicionit por jo për hir të këtyre, kullat kanë qenë dërrmuese se kanë thyer prespektivën në mes, duke shkurtuar vizualisht, ishte e pafundme prespektiva.

Velo: Jam i bindur se ajo do të vijë në funksionin e parë, duke u perfeksionuar, funksioni i shumë aktiviteteve. Atje s’ka pasur staf të përshtatshëm, do platforma lëvizëse, insaltime, është perfekte si ka qenë edhe unë kam qenë prezent gjatë aktiviteteve. Është e çuditshme sa shkonin mirë sa dilnin të të realizuara duhet të jetë si të Pompidou, kryesisht muzeve, ekspozitave. Duhet të ketë multifunksion, ka nevojë Tirana, ajo ka një traditë, është hapërisa, është me disnivele. Është e rëndësishme si vepër që mund të menaxhohet mirë.

Shkreli: Është shprehur, është drejtori i trashëgimisë në UNESCO për piramidën që thotë se duhet të ruhet, kjo është deklaruar publikisht.

Rakipi: Në 8 dhjetor në një protestë të opozitës shqiptare një pjesë e njerëzve të persekutuarit u orientuan te shkatërrimi i një bunkeri mbirë te Ministria e Brendshme. Një bunker i ndërtuar afër Ministrisë së Brendshme i shkatërruar dhe e vënë flaka nga nga njerëzit e opozitës, ç’është mendimi juaj Z.Velo?

Velo: Xhirimet ishin shumë të bukura përveç flamurit shqiptar, më dukej sikur ishte viti ’90 po t’ia tregosh një të huaji thotë që është akt terrorist. Nuk goditen veprat e arkitekturës nga politika, këtu është problemi, nuk bëhet objekt i goditjes nga PD apo PS. Në një shtet normal, ngrihet, mbarohet, vihet në funksionim dhe pastaj ti shkon me ekipin xhiron dhe thua që nuk është mirë edhe ekspertët shprehen, ekspertët e arkitekturës shprehen, por ne nuk e provuam ishte mirë apo jo. Kjo nuk është idealja është normalja e detyrueshme për çdo projektim, për çdo ndërtim. Nuk mund të shajë unë pa e parë në funksionim objektin e pa mbaruar, le të supozojmë se bëhet, ti shkon dhe je i kënaqur.

Baçe: Edi Rama ka një lloj fiksacioni me bunkerët,bunkeri kurrsesi vepër arti

Rakipi: Z. Baçe a mendoni ju se kjo është një vepër artistike, ai bunker i ndërtuar nga e para në qendër të Tiranës?

Baçe: Kjo të kujton vitet ’90… Viti ’90 si vepër arti ishte edhe shtatorja e Enver Hoxhës dhe u bë shumë mirë që u përmbys pavarësisht se mund të kishte vlera artistike dhe që i kishte. Në lidhje me këtë, nuk është as anarkist as komunist, ai ka një lloj manie, lidhje me këtë… Në ekspo 2000 që u bë atëherë, diku Shqipëria u përfaqësua me tre apo katër bunker plasmasë dhe kjo ishte një vepër e Ramës. Në Ekspo 2000 në të cilën të gjithë kombet paraqisnin cila është gjeja më përfaqësuese e tyre, amerikanët çuan kapsulat kozmike, ne çuam katër bunkerë plasmasi që bën gjithsej 400 mijë marka. Unë kam qenë në Ambasadë në ato kohë dhe e di këtë gjë. Kemi një lloj fiksacioni të Ramës me këto bunkerë, s’jam dakord me këtë që thotë Berisha. Që rievokon. Te mua nuk e rivokon këtë gjë. Por një bunker s’mund të quhet vepër arti. Nëse më pëlqen dhe e ndërtoj, dihet që në Tiranë nuk banon vetëm Edi Rama, ose kush e ka bërë por banojnë shumë njerëz dhe ka simbolikë të caktuar për njerëz të caktuar. Për mua ka simbolikën e diktaturës, që na kujton kohën e hermetizimit, ishim të mbyllur brenda, nga rreziku komunist dhe nuk do të doja ta rievokoja atë kohë. Nëse shikon që këta të burgosur të reagojnë në mënyrë maksimale duhet pas respekt edhe për ndjenjat e tjetrit.

Rakipi:Z. Shkreli, të ndërtoj një pyetje duke sjellë një paralele. Pak kohë më parë përballë Kryeministrisë, në krah të kryesisë së parlamentit Fatos Lubonja dhe dikush tjetër ndërtuan një pjesë ku është një bunker i vërtetë, i marr nga realiteti i ynë, një copë nga muri i Berlinit dhe një copë nga burgu i Spaçit. Një sjellje e tillë, ka një kuptim të rëndësishëm, çdo të thotë që ti tani të marrësh të ndërtosh një bunker nga e para, pasi i ka mbaruar Hoxha ndërtimin në të gjithë territorin e Shqipërisë, në mal, kodër, det, ne tani kemi një bunker të ri të ndërtuar nga e para, ç’ështje kjo?

Shkreli: Bunkeri në qendër për të treguar portën e ferrit komunist

Shkreli: Bunkeri që ka bërë Lubonja, ose të kthehemi pak në kohë aty ku foli zoti.Baçe që futesh në Ekspon në Hanover, Shqipëria nuk mori pjesë me bunker, bunkeri ishte vetëm hyrja, ti kaloje nëpërmjet bunkerit, ku ishte errësirë absolute dhe brenda bunkerit ishin dy video që tregonin pushkatimet e ’44, ’45-ës. Ishin dy viedo ku pushkatoheshin njerëz me gjyqet e famshme, video tjetër ishte rinia që bënte aksione, hekurudha, dhe nga kjo errësirë e madhe hapeshin perdet, që ishin grup projektorësh që të merrte sytë, pra ideja, liria i verboi shqiptarët. Pastaj biodiversiteti, Butrinti, ishte instalacion dhe Shqipëria pavarësisht që mori pjesë, bunkeri binte më në sy. Në një sondazh që bëri një televizion gjerman u fut ndër 10 pavijonet interesante nga rreth 160 që kishte në Hanover. Ajo vepër u bë, kam qenë pjesëmarrës, edhe me Fatos Lubonjën. I njëti Lubonjë që ka vuajtur, bashkë me Ardian Isufin bënë instalacionin, bunkerin e bllokut që quhet. Është bunker real, që duhet të mbronte bllokun, i cili gjeti vendin aty. U vu muri i Berlinit, që jep idenë e izolimit mbarë evropian, edhe burgu i Spaçit, një lloj tjetër izolimi. Izolimi ishte disa fish, këtu izoloheshin edhe udhëheqësi komunist, edhe shqiptarët nëpërmjet burgjeve, izolohej edhe gjysma e Europës me muret e Berlinit. Ideja ishte shumë e fortë.  Ça ndodh me bunkerin pas Ministrisë, ky bunker nuk është një objekt që ke një fushë dhe ke bërë një bunker, u çmend një njeri e vendosi t’ja shesim të huajve se është interesant. Minimalisht mund të merrej një bunker tjetër dhe e vije aty. Ose gjeje një bunker afër Tiranës dhe i çoje të huajt ta vizitonin aty. Kjo nuk ë tjetër veç porta për të futur në bunkerin e vërtetë anti-atomik që gjendet nën atë shesh të Ministrisë ku janë 70 zyra ku do të streohej komiteti qendror në rast një sulmi atomik dhe i cili është 5 m i thellë, dy metra është thellë lartësia e dhomave, 2.5 metër është lartësia e betonit, shto asfalt gjithsej 5 metra i thellë.

Rakipi: Përse nuk e ndërtuan vetë në kohën e Hoxhës?

Shkreli: Gjermanët hapën 2 muaj më parë nëndetësen e Luftës së II Botërore, mund të vizitohet dhe kanë hapur një portë në llamarinë, hapin një derë edhe futen, kanë bërë eskavatazh. Turistët si fut dot nga Ministria e Brendshme. Pra ishin dy variante: Si hyrje metroje dhe trajtë bunkeri ishte një topiks që të thërriste, çfarë ka poshtë që në pamjen e jashtme. Një element themelor i arkitekturës, ti duhet ta njohësh para se të futesh, transparenca e funksionit. O do bëhej hyrje metroje, o do bëhej bunker. Kjo nuk është vepër arti, është instalacion artistik.Ky është instalacion artistik, nuk është art në vetvete, por mënyra si e vendos dhe ça evokon, e shndërron në instalacion. Ky bunker është porta e ferrit dhe njerëzit duhet ta shohin si portën e ferrit që të çon poshtë dhe ju duhet të shihni, si do të ekspozohen. Shpresoj që kuratorët ta arrijën ta përçojnë idenë, i vetmi problem është se është bunker pa hisotri. Për ironi të fatit PD i dha histori, ai bunker ka histori të dhimbshme, por përcjell idenë…

Rakipi:S’ka transperencë për vepra të tilla dhe posaçërisht kryeminsitri Rama, do të hyjmë edhe në vepra të tjera.

Baçe: Unë do të thoja më tepër, për shembull Maksi ka një sërë ndërtimesh te ne që lidhen me diktaturë, tuneli në Dajt, ju si e quani që burgu i Spaçit që dëfton vuajtjet që ju i keni provuar. Dhjetë ditë kam qenë ju. Si ju vjen që burgu i Spaçit nuk është rindërtuar nga Rama, Berisha, është Shtëpia me Gjethe ose bunkeri që në rast se te unë sjell një konotacion negaitv, sa më tepër do ta sjellë te njerëz si ju që e keni provuar atë diktaturë?

Velo: Burgu i Spaçit është simbolika e vuajtjes nga komunizmi

Velo:Sigurisht që mohimi i burgut të Spaçit si një qendër e madhe muzeale është shumë e dëmshme, shumë negative asnjëri se merr përsipër ta bëjë, këtë e kanë venë në dukje, shumë personalitete, i fundit ishte ish-Ambasadori amerikan, vajti dhe u trondit. Spaçi është gjëja më emblematike edhe unë jam munduar që ta bëj. Asnjë njeri s’më ka ardhur, jam i vetmi arkitekt që kam qenë në burg, në atë burg, asnjë njeri nuk më pyet, Jam munduar me ciklin e vizatimeve që njihet në të gjithë botën. Një nga ato vizatime ndodhet në Los Anxhelos dhe tani i nisa 30 vizatime Muzeut të Luftës së Ftohtë. Unë mundohem të bëj maksimumin për këtë gjë. Por s’ka krahasim mes Spaçit dhe kësisoj gjërash, çdo gjë që bëhet në Tiranë nuk e krahason dot me Spaçin, është faji i madh i të gjithë qeverive që nuk e bëjnë.

Shkreli: Restaurimi i burgut të Spaçit kërkon shumë lekë, qeveria Rama mund ta bëjë

Shkreli:Burgu kërkon para, por këtu nuk hidhet asnjë lek. Nuk është hedhur asnjë lekë. Burgu i Spaçit do impenjim. Po të kishe para ku do i hidhje, burgu i Spaçit kërkon kosto, para të madhe, kurse këtu nuk është hedhur asnjë lek, këtë bunker e thyen njerëz. S’është hedhur asnjë lek, burgu i Spaçit do impenjim serioz, mos harrojmë një gjë, e di që Rama se bëri. Rama ka dy vjet, Berisha ka ndenjur tetë vjet dhe nuk e bëri. Rama edhe mund ta bëjë, mirë është ta bëjë, nuk di në do e bëjë. Donald Lu, Ambasadori i SHBA-së, ka shkuar në mënyrë demostrative.

(Marre me shkurtime)