Bertolt Breht në kujtimet e Gjon Milit
Nga Kristaq BALLI-
Në aradhën e pafundme të artistëve dhe personaliteteve të shquar botërorë në të gjitha fushat e krijimtarisë intelektuale, falë të të cilëve fotografi ynë gjenial Gjon Mili krijoi një prej kulmeve të fizionomisë së vet artistike, ishte edhe Bertolt Brecht
Bertolt Brecht (Breht) (1898-1956)-poet, dramaturg, skenarist, studiues, kritik dhe drejtor teatri gjerman i shek XX këtë vit do të mbushte 120 Vjetorin e lindjes. Ai ka dhënë kontribut të shquar në prodhimin dramaturgjik e teatral, kryeherit përmes tureve të kompanisë teatrore të pas luftës “Berliner Ensemble” që drejtohej nga vetë Brehti dhe gruaja e tij, bashkëpunëtore dhe aktore për një kohë të gjatë, Helene Weigel.
Ai studioi dramë me themeluesin e lëvruesin më të madh të studimeve të dramaturgjsë gjermane, Arthur Kutscher. Filloi të shfaqet në shtyp me emrin Bert Brecht në vitin 1916 me poezi dhe disa artikuj kritikë rreth teatrit. Dramën e parë të plotë, “Baal” e shkroi më 1918, ndërsa të dytën “Tamburët e Natës” në vitin 1919.
Gjatë vitit 1922 Brehti tërhoqi vëmendjen e kritikut të njohur berlinez, Herbert Ihering: “Në 24 orë, shkrimtari Bert (Bertolt) Breht ka ndryshuar fizionominë letrare gjermane”- shprehej ai me entusiazëm për dramën e parë të inskenuar të Brehtit Tamburët e Natës; ai ka dhënë kohës tonë një kumbim të ri, një melodi të re, një vizion të ri…Ajo është një gjuhë që ju do ta ndjeni në gjuhën tuaj, në veshët tuaj, në shtyllën tuaj kurrizore.” Po atë vit atij iu akordua çmimi prestigjioz Kleist Prize për tre dramat e para (Baal, Tamburët e Natës dhe Në Xhungël, megjithse vetëm Tamburët ishte vënë në skenë) Motovacioni ishte ky: “Gjuha e Brehtit është e gjallë, pa qenë qëllimisht poetike dhe simbolike pa qenë pothuajse letrare. Breht është një dramaturg sepse gjuha e tij ndjehet fizikisht shqeto.” Më 1923 Breht shkroi një skenar për një film të shkurtër, “Misteret e një Berberane” me regji të Erich Engel dhe aktor kryesor Karl Valentin. Për nga aspekti krijues eksperimental, ai konsiderohet sot si një nga filmat më të rëndësishëm në historinë e filmit gjerman. Po këtë vit u vu në skenë edhe premiera “Në Xhungël”, përsëri me regji të Engel. Më 1924 pjesa “Eduardi II”, një adoptim i romanit me të njëjtin titull të Christopher Marlowe, përbën përpjekjen e tij të parë në konceptin e tij të “teatrit epik”. Fillon të studiojë Marksizmin dhe shprehet se “Kur lexova Kapitalin e Marksit, kuptova veprat e mia. Marksi ishte i vetmi spektator që mund t’u përshtatej atyre.” I frymëzuar nga zhvillimet në BRSS, ai shkroi një numër pjesësh agitprop që himnizonin kolektivizimin Bolshevik (“Njeriu i barabartë me Njeriun”) dhe terrorin e kuq (“Vendimi”). Tendenca ekstravagante eksperimentuese, herë e suksesshme, apo jo, ishte motoja krijuese teatrore e punës së tij krijuese. Kështu nga “teatri epik” ai kaloi në konceptin që “Teatri Modern është Teatri Epik”(1930) (“betejë e madhe për supremaci midis fjalëve, muzikës dhe produksionit”). Më 1930 Brehti u martua me Helene Weigel (gruaja e dytë), një aktore dhe drejtuese artistike e njohur gjemane me origjinë hebreje, e cila ka luajtur role kryesore në dramaturgjinë e Brehtit, sidomos të asaj epike. “Opera për tri grosh”, u bë hiti më i madh në Berlin edhe nga pikpamja muzikore.
Kur Hitleri mori pushtetin, më 1933, duke parashikuar rrezikun e persekutimit, Brehti me familjen e tij emigruan fillimisht në Danimarkë (prej nga ai udhëtoi shpesh në Kopenhagen, Paris, Moskë, Nju Jork dhe Londër për projekte dhe bashkëpunime të ndryshme), më pas në Suedi, Finlandë, dhe, së fundi, në SHBA. Gjatë viteve të Luftës II Botërore Brehti u bë një shkrimtar i spikatur i letërsisë së ekzilit politik. Ai shprehte oponencën e tij ndaj lëvizjeve Nacional Socialiste dhe Fashiste në dramat e tij më të famshme: “Jeta e Galileut”, “Nënë Kurajo dhe Fëmijët e saj”, “Njeriu i mirë i Szechwan”, “Arturo Ui”, “Rrethi prej Shkumësi i Kaukazit”, “Frikë dhe Mjerim i Rajhut të Tretë” dhe shumë të tjera. Në SHBA ai shkroi të vetmin skenar për filmin hollivudian “Xhelatët gjithashtu vdesin”. Aty ai shkroi skenarët “Vizionet e Simone Makard”, “Shvejku në Luftën II Botërore” dhe “Duka i Malfit”.
Pas mbarimit të Luftës II Botërore, pasi ai vërtetoi më 1947 mes shakave e ironive para një komisioni investigativ në SHBA se nuk kishte aderuar ndonjëherë në Partinë Komuniste, po këtë vit u kthye në Europë, fillimisht në Zvicër e më pas, më1949 në Berlin për të vazhduar drejtimin e kompanisë të teatrit të tij “Berliner Ensemble”. Ai shkroi shumë pak gjatë viteve të fundit në Berlin. Ai ia dedikoi veten drejtimit të dramave talenteve të reja të një gjenerate tjetër të regjisorëve dhe dramaturgëve të rinj. Dialektika marksiste kishte influencuar shumë tek Brehti në të dy aspektet teorike e praktike teatrale të tij. Brehti mori Çmimin Stalin të Paqes më 1954.
Bertolt Breht ndërroi jetë në vitin 1956 nga një atak në zemër në moshën 58 vjeçare.
Bertolt Breht mbetet një shkrimtar, dramarurg estet e drejtues teatri origjinal dhe antikonformist i teatrit të deriatëhershëm kontemporan gjerman. Ai zbatoi idetë e vizionet e tij artistike të influencuara edhe nga zhvilimet politike e ekonomike të kohës duke qëndruar në frontin kundër nacional-socializmit dhe nazizmit dhe aleat në frontin antikapitalist. Veprat e tij sollën një këndvështrim të ri në prodhimtarinë dramaturgjike gjermane e botërore, sidomos në raportet midis synimit të artit në raport me zhvillimet historike, ekonomike e sociale në shoqërinë gjermane gjatë periudhave të social-nacionalizmit, nazizmit e Luftës II Botërore, si dhe Luftës së Ftohtë.
Gjon Milit, në vitin 1963 i duhej të fotografonte në Berlinin Lindor disa shfaqje dramatike të Bertolt Brehtt-it të performuara nga kompania Berliner Ensemble që ishte themeluar dhe e drejtuar nga vetë autori deri në vdekjen e tij. Sipas fjalëve të Gjon Milit: “Një person më shpëtoi nga situata: Helene Weigel, e veja e dramaturgut, “Nëna Kurajo”, e famshme ndërkombëtarisht dhe drejtuese e kompanisë që nga vdekja e tij. I përsëritja lutjet me shumë kujdes për t’i bërë një foto-portret fisnik, por ajo refuzonte. Ishte dita ime e fundit në Berlinin Lindor. Në mbrëmje, pas përfundimit të shfaqjes “Opera për Tre Grosh” takova Madam Weigel dhe kolegët e saj në bufenë e ansamblit për një pije ceremoniale para lamtumirës. Kur ne u ngritëm të largoheshim, unë insistova të paguaja, por sigurisht ajo kishte të njëjtën ide e nuk pranoi. Unë isha i vendosur të bëja zgjidhjen time. Zgjata dorën për të rrëmbyer faturën, e cila ishte vendosur në një pjatë dhe iu ofrua Madamës për ta firmuar, e shukosa, e futa në gojë dhe e përtypa sakaq. Të gjithë shpërthyen në të qeshura, ndërkohë që rivalja ime me një buzëqeshje kënaqësie që luante në fytyrën e saj, me shumë takt u ngrit e u largua. Kur arrita në hotel, gjeta këtë mesazh: “Madam Weigel ka kënaqësinë të pozojë për ju në orën dhjetë para dite”.(Gjon Mili, Photographs & Recollection, p. 94).
