Çmendia letrare e Stefan Çapalikut

Nga Ndue Ukaj

Sa herë më kërkohet të flas diçka për një vepër letrare, sidomos në raste të veçante përurimi, siç është ky i sotmi, ndihem në sëkëlldi, dhe më tundon një mendim i OscarWilde-it, i cili shkruante: “Për ne që merremi me art, nuk mund të pranohet asnjë teori për të bukurën, në këmbim me vetë të bukurën.”Me fjalë tjera, asnjë vlerësima interpretim, sa do valid që të jetë, nuk mund tëzëvendësojë librin. Prandaj, që në fillim të këtij teksti, dua të them: romani i Stefan Çapalikut, “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”(Botimet Fishta), duhet të lexohet, sepse është një vepër e bukur arti, kundër çmendisë komuniste dhe kundër amnezisë historike. Duke e lexuar këtë roman, lexuesit i hapën horizonte të reja, për të kuptuar periudhën e komunizmit- për të cilën kohëështë shkruar-me një gjuhë artistike të pasur dhe mbresëlënëse.

Çapaliku, është autor i shumë librave, dhe është sprovuar me sukses në shumë gjini letrare. Ai është i njohur si dramaturg, në të cilën fushë ka shënuar suksese të dallueshme, dhe ka marrë vlerësime ndërkombëtare, por njihet edhe si studiues e estet, sidomos me një studim tejet serioz për satirën e poetit tonë kombëtar, Gjergj Fishtës.

Romani “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”,është një libër prekës, që flet për kujtesën komuniste, një roman autobiografik, i shkruar me shkathtësi dhe stil rrëmbyes, që lexuesit të kultivuari jep kënaqësi të dyfishtë: estetike dhe intelektuale. Zgjedhja estetike që bën shkrimtari për të rrëfyer, është origjinare dhe individuale. Ai e vendos rrëfimin në Shkodër,në shtëpinë e vet, dhe lexuesit ia ravijëzon një galeri personazhesh të njohur të kulturës shqiptare: rrugët, peizazhet, traditën dhe kulturën specifike që e karakterizon këtë qytet. Kjo për faktin se, mund të jenë paktë ata lexues shqiptarë, që nuk ndiejnë dashuni të veçantë për Shkodrën, qytet ky, i cili, antropologjikishtpërfaqëson pjesën më fisnike të kombit shqiptar,- thënë ndryshe, është qenia ku banon kultura shqiptare, prandaj edhe dashunia për të është pakrahasueshme dhe e pazëvendësueshme.

Në roman, Shkodra paraqitet me një kolorit ngjyrash: e trishtë, e bukur, e venitur, e dremitur, e degdisur, krenare, plot mite e legjenda, ku, më mirë se në secilin vend tjetër, është skalitë fytyra e vërtetë historisë dhe identitetit kulturor shqiptar: Lavdia dhe tragjedia që rëndon mbi të. Pra, Shkodra është tema dhe lajtmotiv i romanit, mirëpo,teksti letrar, nuk e shtjellon sfondin historik të miteve dhe legjendave, krenarinë dhe faktin se ajo vlerësohet si djepi i kulturës, por Shkodrën e fëmijërisë dhe rinisë së autorit; Shkodra nën thundrën e egër të diktaturës, ku organizoheshin gjyqe të shpifura për njerëz të ndershëm, ku artistët qëndisnin;ku rrëzohej Kampanjeli i Kishës Françeskane, që ishte institucion i emancipimit kulturor të shqiptarëve; ku njerëzit bënin jetë sa për të thënë- për t’mos u vërejtur;ku njerëzit burgoseshin dhe vriteshin pa asnjë faj, ndërsa ata më fatlumët, mund të çmendeshin smbas mënyrës së vet.

Lexuesi ka përpara një roman fantastik për çmendinën, ku ngjarjet zhvillohen në një vend konkret, që është Shqipëria, në një periudhë të njohur historike, që është diktatura komuniste, nga viti 1967, kur Shqipëria qe shpallë shtet ateist, deri më 1985, kur vdiq diktatori, në një qytet specifik e shumëdimensional, që është Shkodra, në disa rrugë të njohura, që janë lagjja Gjuhadol, Kafja e Madhe, Kisha e Madhe, Kompanjeli i Kishës Françeskane, dhe ku bëjnë jetëshumë figura të njohura, që janë: Zef Mark Harapi, Frederik Rreshpja, Zef Zobra, Kolë Ashta, At Pjetër Meshkalla, Gjon Shllaku, Pjetër Gjini, familja Çapaliku, etj. Pra, si rrjedhojë e kësaj logjike, autori ka zgjedhë që, për heronj të romanit të tij të mos ketë personazhë imagjinare, por realë, shumica prej të cilëve, emra me nam të kulturës shqiptare. Karakteret e tij, në roman, nuk janë heronj dhe nuk përfaqësojnë tipare të tilla, por figura të degdisura në mjerim. Ky përcaktim autorial, si stratagjemë shkrimore, është shtrirë me mjeshtëri artistike, pa kurrfarë teprie, për të përshkruar kujtesën dhe makthin e diktaturës. Nga kjo perspektivë, për mua, ky roman, hap një shteg të ri për prozën bashkëkohore shqiptare, sidomos për atë që evokon temat dhe kujtimet e makthshme të komunizmit. Peizazhet e Shkodrës, rrugët, njerëzit e saj, tradita dhe e kaluara, heronjtë e kulturës dhe artit,humori, përplasja ndërmjet lavdisë dhe marrëzisë, ndërmjet bukurive natyrore dhe shëmtisë arkitektonike, e influencojnë romanin, dhe janë tharmi kulturor i tekstit letrar. Romani ka tension të vazhdueshëm, rrëfim dinamik, dhe kjo e mban lexuesin kureshtar përgjatë gjithë shtjellimit të ngjarjes.Autori, realizon përshkrime mjeshtërore për ambientin shkodran, shtëpitë, dhe veçmas shtëpinëqendroreqë shndërrohet në oazë-min kinema- ku zhvillohet drama e narratorit, një dramëpsikologjike, që të kujton letërsinë e përroit të ndërgjegjes, veçmas romanin “Portreti i artistit në rini”, tëJamesJoyce.

Protagonisti i romanit, jetonnë një qytet ku askush nuk guxonte të ishte vetvetja. Ky makth është kategori sociale e psikologjike, qëformëson botën e tij, nëlabirintet e errëta, në shtëpi, në shkollë, në rrugë, në ankthin eqyteti ku mbizotëron frika, absurdi, vdekja dheçmendia.

Çapalikurrëfen për Shkodrën, ku “qytetasit e tij kishin humbur në terr”, por shtrirja kohore dhe kapërcimet që bënë, janë universale. Sepse, aty flitet për komunizmin si dergj ideologjike dhe pleksjen ne jetën e njerëzve, duke i deformuar dhe duke i  degdisëtë gjithënë dramën e çmendisë. Në sfondin e kësaj marrëzie ideologjike, ku njeriu tkurrej, zvetënohej dhe zvogëlohej përditë,autori tregon edhe kujtesën, qytetarinë e dvarun, njerëzit që dinin anglisht, ku jetuan mjeshtër tëfjalësi si Fishta, arkitekt si Kolë Idromena,- por ku, komunizmi kishte lëshuar rrënjët e një bime helmuese që e deformonte qytetarinë. Këtij qyteti i kishte ra hija e zezë, tisi idiktaturës dhe e mbante me lak në fyt. Protagonisti,alteregoja e autorit, formohet përbrenda një realiteti tëtrishtë, ku lavdia i përkiste së shkuarës. I gjendur në këtë rrëmujë psikologjike e etike,zventimi dhe çmendia, përhapeshin rrufeshëm,siç përhapetnjë epidemi. Kjo i shëmtonte njerëzit dhe i fuste nënjë hon të llahtarshëm: pa dinjitet, pa personalitet, dhe ku depersonalizimi ishtepashmangshmëri. Në këtë qytet, secili bënte njëbiçimë jetë, thënë më gjuhën e autorit, secili çmendej simbas mënyrës së vet.

“Vështirë të gjesh një qytet më të shëmtuar, të ndërtuar në vendin më të bukur të botës, se sa Shkodra”- thotë protagonisti. Klithma e tij është një heshtë për qytetin “që po e birrte shpirtin e rezistencës”, në kohën kur shumica, si robotë, duhej të bëheshin njësh me kolektivin, duke humbë identitetin e dinjitetin personal.

Kujtesa e narrative e romanit, “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”, përshkon harkun kohor tëafro dy dekadave, kur Shqipëria jetoi pa Zot, dhe me Zot partinë dhe diktatorin. Kujtesa e narratorit, fillon me një burg dhe përfundon me një epilog të çuditshëm, ku narratori pohon:

-Secili çmendet simbas mënyrës së vet…

Në fakt, epilogu i romanit është vdekja e diktatorit, dhe momenti kur dajës Gjon i kthehet shikimi, dhe ai e sheh vetën të Kisha e Madhe, mrekulli kjo e përmasave biblike. Në këtë episod letrare, mund të gjenden analogji filozofike me Kushtimin e Krishtit në Tempull, dhe personazhin biblik,Simonin, i cili, pasi sheh Mesien,çlirohet nga angështia.

Tema e këtij romani është e ndërtuar nëpërmjet një zinxhir episodesh letrare, ku flitet për fatin e njerëzve tëdegdisur në qytet, siç janë: Niko dhelidhja e tij tragjike me Marildën,vrasja e MarkMizanveshit, vrasja e Fred Lezhës dhe SeitHilit, të arratisur me not nëpërmjet liqenit dhefati i heronjve të kulturës. Po ashtu,është shumë prekësepisodi, kur mësuesja i kërkon protagonistit dhe nxënësve të klasës, tëgrisnin faqen e 55 të librit, ku ishte poezia “Rapsodi Shqiptare”, sepse autori i saj, pra Frederik Rreshpja, qe shpallur armik i Partisë dhe i Popullit.

Televizioni si lajtmotiv

Ajo qëe mban të lidhur zinxhirin e rrëfimeve, është televizioni. Pikërisht në kohën kur ndalohet religjioni, gjykohen klerikët, shkatërrohen tempujt fetare, në qytet hyn televizioni, ky religjion i ri. Ndryshe, ai qe një ishullth disident, që ishte bërthama e fortë kundër hegjemonisë komuniste. Në këtë roman, televizioni bëhet strumbullar i një vistër ngjarjesh që përshkruhen me ton humori, ku shpaloset naiviteti i njerëzve dhe diferencat kulturore të qytetit, të cilat,autori nuk heziton t’i përmend. Kështu, televizioni ka një funksion narrativ specifik: e lidh kohën dhe idealitetin letrar. Autori, duke rrëfyer për televizionin në një shtëpi shkodrane- të vetë autorit-tregon siai arriti të ndryshonte gjithçka në jetën e tyre. Gjithashtu, nëpërmjet këtij elementi narrativ, romani pasurohet me informacione kulturore të përbotshme, siç janë faktet historike: ndeshja e futbollit ndërmjet Italisë e Brazilit, evitit 1970; ballafaqimi i shekullit ndërmjet MuhamedAlisë dhe JoeFrazierit;ndalimi e boksit, tëcilin regjimi e quante sport borgjez.Autori, në këso episode, flet edhe për diferencat religjioze të qytetit, ato ndërmjet katolikëve dhe myslimanëve: katolikët shikonin televizionin italian, ndërsa myslimanet, malazez. Po ashtu, televizioni u tregon se, një anije kozmike shkoi në hënë dhe se amerikanët ngulën flamurin atje. Televizioni u tregon për trendët kinematografike, derisa shtëpia e protagonistit- pra e Çapalikëve- bëhet një minikinema e mini teatër, ku vërtiten një mori njerëzish. Është mjaft mbresëlënës episodi për shfaqjen e filmit të parë erotik “Tangoja e fundit në Paris.” Mirëpo, kjo jetë idilike me televizion, përfundon shpejt, dhe dy kanalet, ai italian dhe malazez, nuk mund të shihen, meqë pengohen nga regjimi.

Përbrenda këtij harku kohor, janë një zinxhir i tërë ngjarjesh që zhvillohen me një hov dramatik, dhe lanë vragë të thella shpirtërore në jetën e një djali të ri. Protagonisti është faktori kryesor që i përcakton lëvizjet në roman, raportet ndërmjet njerëzve, ndodhitë prioritare dhe sekondare, të cilat, skaliten me mjeshtri artistike.

Shkrimtari Stefan Çapalikut në këtë roman rrëfen për kohën kur dogma e “realizmit socialist,” synonte të nënshtronte letërsinë nën urdhrat e një shteti dhe një partie, që në emër të çlirimit të llojit njerëzor, ngrinin përmendore për lavdinë e kërbaçit dhe çizmes” (OctavioPaz). Por,Çapaliku nëkëtëtekst letrar nuk rrëfen për lavdinëe kërbaçit dhe çizmes, por rrëfen për jetën e njeriut të tkurrur shpirtërisht dhe të topitur intelektualisht,  nga ata që i bënin lavdi kërbaçit dhe çizmes, rrëfen për çmendinën, si abstraksion psikologjik, ku vërtiteshin fatet e njeriut, në një betejë absurde me jetën; në Shkodrën e kulturës, ku jetuan e krijuan heronjtë e vërtetë të kulturës, një galeri e tërë personazheshmbresëlënës, që janësubstrati kulturo i romanit.Karakteret e romanit, janëheronj realë dhe jo të konstruktuar e imagjinar;nuk janë heronj të lavdisë së rreme.

Romani e përshkruan ferrin në Shkodër,konkretisht nëGjuhadol, në këtë hapësirë të vogël, por të rëndësishme kulturore, ku vërtiteshin fatet e njerëzve pashtegdalje, të cilët dukeshin sikur në një pyll të errët, aty ku e vetmja daljemund tëishte çmendia, ose bashkëjetesa me atë çka përfaqësonin krijesat njerëzore që kishin humbë çdo ndjenjë njerëzore. Në zinxhirin narrativ të këtij romani, nuk kakryehero, as heronje antagonistëqë përplasën në dramën e jetës, por ka episode dramatike, dhe përplot njerëz të shtypur, që i lidh mjeshtërisht narratori i gjithëdijshëm, aletergoja e autorit, drama psikologjike e të cilit, është drama e mijëra njerëzve të Shqipërisë, viktima të terrorit psikologjik, të vrasjeve dhe shtypjes barbare.

Shkrimtari Çapaliku, me këtë roman, tregon edhe njëherë atë që Italo Calvino e quan besimin te letërsia, te e ardhmja e saj, e cilaqëndron në faktin se ka gjëra, të cilat vetëm ajo mundet të na i japë, me mjetet e saj të veçanta. Romani i Çapaliku tregon se letërsia ka çka të tregojë për komunizmin.

Letërsia shqipe, ka një mori rrëfimesh dridhmuese për komunizmin, për kohën kur partia kujdesej për lumturinë njerëzore, dhe kur nga rendja pas ideologjisë ishte absurde, sa tejkalonte edhe raportet familjare, sepse, partia ishte mbi familjen. Skena të tilla morbide, kanë dhënë autorë të shumtë shqiptarë, në letërsi dhe libra memoaristikë. Në radhën e shkrimtarëve që shkruajnë për këtë kujtesë, si domosdoshmëri kundër harresës, hyn edhe Çapaliku, me romanin “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”, që për mua, është roman i kujtesës, në të cilën, imagjinata dhe faktet reale përpjekën, dhe ku realiteti letrar dhe historik ndërlidhen përbrenda një simbiozë të realizuar mjeshtërisht.

Autori, kohën e mynxyrave e ravijëzon nëpërmjet njëtrajektore kohore të shtrirë nga kohakur religjioni që ndaluar, dhe në vend të tij u bë Zot partia, “njeriu i Ri, vepra më e shquar e Partisë” vepër kjo që “ishte një përbindësh që hante dhe bluante çdo ditë personazhet dhe karakteret unikalëtë këtij qyteti…”

Romani është rrëfim kundër hegjemonisë së komunizmit, një kujtim për humbëtirën dhe kohën kur njerëzit bënë jetë kolektive, ku  universaliteti teorik i ideologjisë, zbehteçdo gjë që lidhej me qenien njerëzore, ku njerëzve u rrënoheshin tempujt e besimit dhe u ofroheshin doktrinat e librave që mbyllnin urrejtje e terror. Në anën tjetër, teksti letrar, derisa shtjellon  anët mizore të regjimit, ai njëkohësisht mund të konsiderohet një homazh për kulturën, një kundërpeshë ndaj çmendisë, një rrëfim nga Gjuhadoli,ku humbëtira komuniste, ndonëse tkurrte njerëzit shpirtërisht e moralisht, nuk kishte sesi të hiqte me rrënjë besimin te Zoti dhe të e nesërmja.

Prozës shqipe i është shtuar një roman i shkëlqyeshëm, i shkruar me shije e kulturë. Për mua, romani “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”, është një prurje në letërsinë shqipe, një roman i shkruar me virtuozitet e kulturë letrare. E kam lexuar me një frymë dhe e vlerësoj si një gosti për gjitha ata që e duan letërsinë, artin e fjalës së bukur. Dhe, një dëshmi e fortë, se, letërsia, me mjetet e saj, ka gjithmonë gjëra të reja për të thënë.

Vlera e këtij romani qëndron në faktin se, siç ka thënë Josif Brodski, “nëse arti diç na mëson (artisti, në radhë të parë), atëherë kjo ka të bëjë pikërisht me privatësinë e ekzistencës njerëzore.” Romani i Çapalikut këtë aspekt e realizon mjeshtërisht. Dua ta përfundoj këtë tekst, me një mendim të shkrimtarit të madh italian, Italo Calvino, i cili shkruan: “Letërsia (dhe ndoshta vetëm ajo) mund të krijojë antitrupa, që luftojnë përhapjen e murtajës së gjuhës.” Ky roman, është një thirrje për katharsisë e etikë, një roman që e ndihmon ndërgjegjen shqiptare, të pastrohet nga njollat e krimeve komuniste; një roman që krijon antitrupa kundër  mortajës së gjuhës.

(Teksti i lexuar me rastin e promovimit të librit, “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”, të Stef an Çapalikut, në Bibliotekën Kombëtare dhe Universitare të Prishtinës)