David Hume “Për dinjitetin ose poshtërsinë e natyrës njerëzore”

Albert Vataj

Në një esse të shkëlqyer të titulluar “Për dinjitetin ose poshtërsinë e natyrës njerëzore”, që gjendet në “Esetë e zgjedhura”, David Hume konsideron besimin e përhapur se egoizmi është kushti ynë bazë:
Gjithçka është dashuri për veten. Fëmijët tuaj janë të dashur vetëm sepse janë tuajit: miku juaj për një arsye të ngjashme; dhe vendi juaj ju angazhon vetëm për aq sa ka një lidhje me veten tuaj. Nëse do të hiqej ideja e vetvetes, asgjë nuk do të ndikonte tek ju: do të ishit krejtësisht joaktiv dhe të pandjeshëm: ose, nëse ndonjëherë i jepni vetes ndonjë lëvizje, ajo do të ishte vetëm nga kotësia, dhe një dëshirë për famë dhe reputacion për të njëjtin vetvete.
Por Hume më pas e kthen këtë mit mjeshtëror, duke bërë idenë kundërintuitive dhe mrekullisht fisnikëruese, se kotësia është provë e virtytit dhe jo e vesit – një shprehje e natyrshme se sa shumë vlerësojmë cilësitë që e bëjnë një person të dashur, të admirueshëm dhe një anëtar të denjë të shoqërinë. Ai shkruan:
Janë dy gjëra që i kanë çuar në rrugë të gabuar ata filozofë që kanë këmbëngulur aq shumë në egoizmin e njeriut. Në radhë të parë, ata zbuluan se çdo akt virtyti ose miqësie ndiqej me një kënaqësi të fshehtë; prej nga arritën në përfundimin se miqësia dhe virtyti nuk mund të mos interesoheshin. Por gabimi i kësaj është i qartë. Ndjenja e virtytshme ose pasioni prodhon kënaqësinë dhe nuk lind prej saj. Ndjej kënaqësi t’i bëj mirë mikut tim, sepse e dua; por mos e duaj për hir të asaj kënaqësie.
Në të dytin vend, është gjetur gjithmonë, se të virtytshmit janë larg nga të qenit indiferentë ndaj lavdërimeve; dhe për këtë arsye ata janë përfaqësuar si një grup burrash lavdiplotë, të cilët nuk kishin asgjë në sy përveç duartrokitjeve të të tjerëve. Por kjo është gjithashtu një gabim. Është shumë e padrejtë në botë, kur ata gjejnë ndonjë tretësirë kotësie në një veprim të lavdërueshëm, ta zhvlerësojnë atë për këtë arsye, ose t’ia atribuojnë tërësisht atij motivi. Rasti nuk është i njëjtë me kotësinë, si me pasionet e tjera. Aty ku koprracia ose hakmarrja hyn në ndonjë veprim në dukje të virtytshëm, është e vështirë për ne të përcaktojmë se deri ku shkon dhe është e natyrshme të supozojmë se është parimi i vetëm i veprimit. Por kotësia është aq ngushtë e lidhur me virtytin dhe të duash famën e veprimeve të lavdërueshme i afrohet dashurisë së veprimeve të lavdërueshme për hir të tyre, sa që këto pasione janë më të afta për t’u përzier se çdo lloj tjetër dashurie; dhe është pothuajse e pamundur të kesh këtë të fundit pa një shkallë të parë. Prandaj, ne zbulojmë se ky pasion për lavdi është gjithmonë i deformuar dhe i larmishëm sipas shijes ose prirjes së veçantë të mendjes mbi të cilën bie. Neroni kishte të njëjtën kotësi në drejtimin e një karroce, siç kishte Trajani në qeverisjen e perandorisë me drejtësi dhe aftësi. Të duash lavdinë e veprave të virtytshme është një provë e sigurt e dashurisë për virtytin, kumton Hume.
“Esetë e Zgjedhura” të Hume, preku u shkëput edhe ky ekstrakt, janë një gamë e mençurisë së qëndrueshme në tërësinë e saj. Plotësojeni këtë lente të veçantë me disa mendime mbi cinizmin dhe shpresën.
Mjerisht, Hume fitoi famë shumë më vonë në jetën e tij, duke u vlerësuar dhe konsideruar për vlerat e saj të jashtëzakonshme vetëm pas vdekjes. Hume e filloi udhëtimin letrar me kryeveprën e tij, “Një traktat i natyrës njerëzore”. Megjithëse libri u hodh gjerësisht dhe u sulmua nga kritikët e atëhershëm, sot konsiderohet si një nga veprat më të rëndësishme për historinë e filozofisë perëndimore.