Gabriel Garsia Markez, shkrepëtima që ngjizi dritimin e një prej vezullimeve më të shpërthimta të letërsisë botërore

“Në fund të fundit, ka mënyra më të mira për të vdekur nga uria.”, i tha Markez nënës së tij, e cila foli për të ardhmen e birit të saj si shkrimtar Ai nuk arriti të bëhej mjek, siç dëshironte babai, muzikant, siç atij i’a thoshte rradakja, apo piktor. Ishte hera e parë që dëgjonte në shtëpinë e tij për shkrimtarinë, magjistari i realizmit magjik. Ishte një rrufe në qiell të kthjellët. Një shkrepëtimë që ngjizi dritimin e një prej vezullimeve më të shpërthimta të letërsisë botërore.

Gabriel Garsia Markez (6 mars 1927 – 17 prill 2014) edhe pse konsiderohet si një nga autorët më të mëdhenj të të gjitha kohërave, ai kishte një rrugë të pamundur drejt madhështisë. Historia e jetës së tij është një kundërhelm inkurajues ndaj mitit tiranik, se fëmijëria është tharmi i ngjizjes së gjeniut krijues. Kësisoj, vetëm ata që i kthejnë ëndrrat e tyre të fëmijërisë në realitet, janë të destinuar për lartësim të rëndësisë kulturore dhe se, nëse nuk e keni të qartë qëllimin tuaj që herët në fëmijëri, ju jeni të dënuar me një jetë të rrënuar dhe mediokre.

Gabriel Garsia Markez nuk kishte një qartësi të tillë të parakohshme. Jeta e autorit të famshëm qëndron si një testament inkurajues, për faktin se një qëllim nuk është diçka me të cilën keni lindur, por diçka që e gjeni brenda vetes dhe e kultivoni.

Gabriel Garsia Markez u rrit duke dashur të bëhej muzikant. “Kisha ëndërruar për një jetë të mirë, duke shkuar nga panair në panair dhe duke kënduar me një fizarmonikë dhe një zë të mirë, që më dukej gjithmonë si mënyra më e vjetër dhe më e lumtur për të treguar një histori,” shkruan ai në kujtimet e tij në “Living to Tell the Tale”, përpara se të rrëfejë fillimet e pamundura të karrierës së tij si shkrimtar:

Nuk kisha guximin dhe ndjenjën e pavarësisë së vëllait tim Luis Enrique, i cili bëri vetëm atë që donte të bënte. Dhe kush pa dyshim do të arrinte një lumturi që nuk është ajo që dikush dëshiron për fëmijët e vet, por është ajo që i lejon ata t’i mbijetojnë dashurive të pamatura, frikës irracionale dhe pritjeve të gëzueshme të prindërve të tyre.

Pritshmëritë e prindërve të tij ishin të larta. Si djalë i ri, Gabo kishte qenë gjithmonë një student i shkëlqyer, një fëmijë gjenial dhe pa problem – aq sa gjyshja, e cila ishte e rëndësishme në rritjen e tij, e lavdëronte shpesh për të qenë “fëmija i përsosur”. Por asokohe që ai po përballej me arsimimin e mesëm, i pakënaqur në një shkollë që kishte një “reputacion të keq si një laborator perversiteti politik”. I dëshpëruar, ai filloi të shoqërohej me miq të dyshimtë, të abuzonte me alkoolin dhe të qëndronte jashtë natën deri vonw – ai ishte kthyer, siç e thotë ai me vend, drejt “rrugës së gabuar”.

Prindërit e tij ishin të shqetësuar nga ndryshimi i papritur. Markez tregon një bisedë kryesore që pati me nënën e tij në moshën 18-vjeçare: “Epo, nuk e di se çfarë do të bëjmë,” tha ajo, pas një heshtjeje vdekjeprurëse, “sepse nëse ia tregojmë të gjitha këto babait tuaj, ai do të ketë një vdekje e papritur. Nuk e kupton se je krenaria e familjes?”

Për ta ishte e thjeshtë: duke qenë se nuk kishte mundësi që unë të isha mjeku i shquar, që babai im nuk mund të ishte sepse nuk kishte para, ata ëndërronin që të paktën të isha profesionist në diçka tjetër.

“Epo, nuk do të jem fare”, përfundova unë. “Unë refuzoj të më detyroni të jem ai që nuk dua të jem ose ai që ju dëshironi të jem, aq më pak ai që dëshiron qeveria që unë të jem.”

Këto biseda të tensionuara përsëritën gjatë pjesës së mbetur të javës, derisa një ditë nëna e tij, “sikur rastësisht”, sugjeroi diçka që e habiti thellësisht: “Ata thonë se nëse e vendos mendjen tënde në shina, mund të jesh një shkrimtar i mirë.”

Nuk kisha dëgjuar kurrë diçka të tillë në familje. Që kur isha fëmijë, prirjet e mia më kishin lejuar të supozoja se do të vizatoja, do të isha muzikant, do të këndoja në kishë apo edhe të isha një poet i së dielës. Kisha zbuluar tek vetja një prirje, e njohur për të gjithë, drejt shkrimit mjaft të ndërlikuar dhe eterike, por këtë herë reagimi im ishte befasues.

Edhe pse përgjigja e tij ishte një skepticizëm cinik, në të – meqenëse cinizmi është thjesht shpresë e maskuar me frikë – ka thelbin e aspiratës që do ta përcaktonte jetën e tij: “Nëse do të bëhesh shkrimtar, duhet të jesh një nga të mëdhenjtë dhe ata nuk i bëjnë më”, i thashë nënës sime. “Në fund të fundit, ka mënyra më të mira për të vdekur nga uria.”

Por sapo u hoq velloja e cinizmit rinor, Gabriel Garsia Markez pa se nuk kishte zgjidhje tjetër veçse ta bënte veten “një nga më të mëdhenjtë”. Katër dekada më vonë, ai mori çmimin Nobel në Letërsi “për romanet dhe tregimet e tij të shkurtra, në të cilat fantastiku dhe realisti kombinohen në një botë të pasur imagjinare, duke pasqyruar jetën dhe konfliktet e një kontinenti”.

E thurur në librin monografik, “Living to Tell the Tale”, Markez na ofrohet me historinë trimëruese së fillimeve të pamundura si shkrimtar. Dhe, s’kishte se si të ndodhte ndryshe, ishte leximi që i dha formë mendjes dhe fatit të tij krijues. “Jeta nuk është ajo që jetoi, por ajo që kujton dhe si e kujton për ta rrëfyer”, shkruan Gabriel Garsia Markez, dhe lexuesit me shpirt të afërm e dinë menjëherë se librat e paharrueshëm janë shënuesit ekzistencialë të kapitujve të jetuar dhe të kujtuar të jetës. Të shumtë ishin shkrimtarët, të panumërt qenë veprat që udhëprinë rrugën drejt gjeniut të Gabriel Garsia Markez. Por disa prej tyre qenë shkreptima qiellore që përcaktuan kontelacionin e yjësisë së tij të famës.

Mali Magjik i Thomas Mann

Suksesi i vrullshëm i Malit Magjik të Thomas Mann -it … kërkonte ndërhyrjen e rektorit për të na penguar të kalonim gjithë natën zgjuar, duke pritur që Hans Castorp dhe Clavdia Chauchat të putheshin. Ose tensioni i rrallë i të gjithëve të ulur në shtrat për të mos humbur asnjë fjalë nga duelet e çrregullta filozofike mes Naptës dhe mikut të tij Settembrini. Leximi atë natë zgjati më shumë se një orë dhe u festua në konvikt me duartrokitje.

Vijon kjo yjësi me “Njeriu në maskën e hekurt”, nga Alexandre Dumas, “Uliksi”, nga James Joyce.

Një ditë, Jorge Álvaro Espinosa, një student i drejtësisë që më kishte mësuar të lundroja në Bibël dhe më bëri të mësoja përmendësh emrat e plotë të shokëve të Jobit, vendosi një varg të mrekullueshëm në tryezën para meje dhe deklaroi me autoritetin e peshkopit të tij:

“Kjo është Bibla tjetër.” Shkruan Markez.

Ishte, sigurisht, Uliksi i James Joyce-it, të cilin e lexova pjesë-pjesë dhe përshtatet dhe fillon derisa humba çdo durim. Ishte pafytyrësi e parakohshme. Vite më vonë, si një i rritur i urtë, i vura vetes detyrën ta lexoja përsëri në mënyrë serioze dhe jo vetëm që ishte zbulimi i një bote të vërtetë që nuk e dyshoja kurrë brenda meje, por gjithashtu më dha një ndihmë teknike të paçmuar në lirimin e gjuhës dhe në trajtimin e kohës dhe strukturave në librat e mi.

The Sound and the Fury ( Zëri dhe tërbimi ) i William Faulkner

U bëra i vetëdijshëm se aventura ime në leximin e Uliksit në moshën 20-vjeçare dhe më vonë “The Sound and the Fury” ishin guxim të parakohshëm pa të ardhme dhe vendosa t’i rilexoj me një sy më pak të njëanshëm. Në fakt, shumica e asaj që ishte dukur pedante ose hermetike te Joyce dhe Faulkner, m’u zbulua atëherë me një bukuri dhe thjeshtësi të tmerrshme.

Dhe vijon kjo magjepsje. Markez kujton se shkrimtari, Gustavo [Ibarra Merlano], më solli ashpërsinë sistematike për të cilën kishin vërtet nevojë për idetë e mia të improvizuara dhe të shpërndara, dhe mendjelehtësia e zemrës sime. Dhe e gjithë kjo me një butësi të madhe dhe një karakter të hekurt.

[…]

Leximet e tij ishin të gjata dhe të larmishme, por të mbështetura nga një njohuri e plotë e intelektualëve katolikë të asaj kohe, për të cilët nuk kisha dëgjuar kurrë. Ai dinte gjithçka që dikush duhet të dinte për poezinë, veçanërisht klasikët grekë dhe latinë, të cilët i lexonte në versionet e tyre origjinale… Më dukej e mrekullueshme që përveçse kishte kaq shumë virtyte intelektuale dhe qytetare, ai notonte si një kampion olimpik dhe kishte një trup i stërvitur për të qenë i tillë. Ajo që e shqetësonte më shumë për mua ishte përbuzja ime e rrezikshme për klasikët grekë dhe latinë, gjë që më dukej e mërzitshme dhe e padobishme, me përjashtim të Odisesë, të cilën e kisha lexuar dhe rilexuar pjesë-pjesë disa herë në lice. Dhe kështu, para se të përshëndetnim, ai zgjodhi një libër të lidhur me lëkurë nga biblioteka dhe ma dorëzoi me njëfarë solemniteti. “Ju mund të bëheni një shkrimtar i mirë,” tha ai, “por nuk do të bëheni kurrë shumë i mirë, nëse nuk keni njohuri të mira të klasikëve grekë.” Libri ishte vepra e plotë e Sofokliut. Që nga ai moment Gustavo ishte një nga qeniet vendimtare në jetën time, sepse “Edipi Rex” m’u shfaq në leximin e parë si vepra e përsosur.

“Shtëpia e Shtatë Gables” e Nathaniel Hawthorne më dha hua. Ky libër më shënoi për gjithë jetën, shkruan Markez. Së bashku ne provuam një teori të fatalitetit të nostalgjisë në bredhjet e Uliksit të Odises, ku u humbëm dhe nuk e gjetëm kurrë rrugën. Gjysmë shekulli më vonë e zbulova të zgjidhur në një tekst mjeshtëror të Milan Kunderës.

Vijon ky shkëndijim me “Netët Arabe” përrallat nga një mijë e një netët. Madje kam guxuar të mendoj se mrekullitë e rrëfyera nga Sheherazades, kanë ndodhur vërtet në jetën e përditshme të kohës së saj dhe kanë pushuar së ndodhuri për shkak të mosbesimit dhe frikacakëve realiste të brezave të mëpasshëm. Në të njëjtën mënyrë, dukej e pamundur që dikush nga koha jonë të besonte përsëri se mund të fluturosh mbi qytete dhe male mbi një qilim, ose se një skllav nga Kartagjena do të jetonte për dyqind vjet në një shishe si ndëshkim, përveç nëse autori i tregimit mund t’i bënte lexuesit e tij ta besonin.

Dhe në ëndjet e Markez vjen “Metamorfoza” e Franc Kafkës.

Nuk kam fjetur më kurrë me qetësinë time të mëparshme. [Libri] përcaktoi një drejtim të ri për jetën time që në rreshtin e tij të parë, i cili sot është një nga mjetet më të mëdha në letërsinë botërore: “Ndërsa Gregor Samsa u zgjua një mëngjes nga ëndrrat e shqetësuara, e gjeti veten të transformuar në shtratin e tij në një insekt gjigant.” [E kuptova se] nuk ishte e nevojshme të demonstroheshin fakte: mjaftonte që autori të kishte shkruar diçka që ajo të ishte e vërtetë, pa asnjë provë tjetër përveç fuqisë së talentit dhe autoritetit të zërit të tij. Ishte Sheherazade përsëri, jo në botën e saj mijëvjeçare, ku gjithçka ishte e mundur, por në një botë tjetër të pariparueshme ku gjithçka kishte humbur tashmë. Kur mbarova së lexuari “Metamorfoza”, ndjeva një dëshirë të parezistueshme për të jetuar në atë parajsë të huaj, shkrun në librin e tij monografik shkrimtari.

Lista e veprave dhe autorëve vijon e gjatë, për tu ndaluar te Jorge Luis Borges, Ernest Hemingway, Aldous Huxley, John Steinbeck, Erskine Caldwell, Katherine Mansfield, John Dos Passos, Robert Nathan, Virginia Woolf.

Ishte hera e parë që dëgjova emrin e Virginia Woolf, të cilën ai [Gustavo Ibarra] e quajti Plaka Woolf, si Plaku Faulkner. Habia ime e frymëzoi atë deri në delir. Ai kapi grumbullin e librave që më kishte treguar si të preferuarat e tij dhe m’i vuri në duar.

“Mos u bëj budalla,” tha ai, “merri të gjitha dhe kur të mbarosh së lexuari do të vijmë t’i marrim pavarësisht se ku je.” Për mua ishin një thesar i paimagjinueshëm që nuk guxoja ta rrezikoja kur nuk kisha as një vrimë të mjerë ku mund t’i mbaja. Më në fund ai dha dorëheqjen për të më dhënë versionin spanjoll të ” Znj. Dalloway” të Woolf -it, me parashikimin e pakëndshëm se do ta mësoja përmendësh.

[…]

Shkova [në shtëpi] me ajrin e dikujt që kishte zbuluar botën, shkruan Markez. “Living to Tell the Tale” është një lexim i lavdishëm në tërësinë e tij, historia e jetës modeste dhe pafundësisht inkurajuese e një prej shkrimtarëve më të mëdhenj që njerëzimi ka prodhuar ndonjëherë.

Përgatiti: Albert Vataj