Misteret e Besnik Mustafajt në tri novela

Nga Agron Gjekmarkaj

Besnik Mustafaj, në kullën e tij diku në një kodër mbi Tiranë, “i lodhur” nga politika aktive, këqyr boten tek lëviz poshtë tij siç e ka bërë shumë para se ajo të shfaqej për të në vetë të parë.

Bota lëviz ngarkuar mbi shpinën e njerëzve si gur Sizifi, apo shkëmbinjtë mbi shpatullat e Gjeto Basho Mujit, të cilët gjithmonë rikthehen për të na thënë se çfarë panë në fund të udhëtimit. Amanetet, porositë, habitë, çmeritjet, emocionet, dashuritë, frikërat, luftërat e kumtet e tyre, shenjtoret e profetët e rremë që kanë hasur në zabelet e shkreta apo mexhliset e qytetit mbërrijnë te një shkrimtar, i cili gjendet aty për vullnet hyjnor qysh kur nga dhembët e kadmosit dolën shkronjat, në një shteg apo burim, mbi në urë apo në luginë, ku dëgjohet jehu i një rapsodie që zgjon kureshti. Me shkronjat ndër duar, ai e nxit të kërkojë thagmën që e mban në jetë.

Në këso kryqëzimesh misterioze, ku mbërrin një lajm që duhet t’u kalojë brezave si ADN e memories, si vazhdimësi kujtimesh, Besnik Mustafaj është gjendur shpesh. “Zoti krijoi njeriun sepse i pëlqejnë historitë”, beson Elie Wiesel në librin e tij “Portat e Pyllit”. Besnik Mustafajt i pëlqejnë ato pa dyshim, i tregon si pakkush në tavolinë, di shumë sosh, e mbi të gjitha i rishkruan duke e trajtuar thjeshtësinë e tyre të origjinës me teknologjinë e kthimeve të përjetshme, qysh prej Uliksit e këtej, për të spikatur në antropologjinë e letërsisë me portretet e personazheve, në etnografinë e saj me kostumet plot ngjyra e shije të komunikimit.

Subjektet e tij mbresëlënëse në letërsinë shqipe, në poezi e prozë, janë prova. Të gjitha ato bashkë e kanë bërë atë njërin prej shkrimtarëve më ndikues në “republikën e letrave shqipe”, e cila e ka mandatuar atë edhe si ambasador shpirtëror të saj përmes shumë përkthimesh në kontinentin e vjetër. Më i fundit, një komunuelth i vogël me tri novela, ku njëra prej tyre shënjon krejt librin, thirrur “Historia si një mushkë”, na i mëson disa gjëra sa të thjeshta për natyrën e novelës si lloji më karakteristik, historitë e shkurtra, por intensive, që, siç thotë Edgar Po, duhen lexuar në një të ulur. Ashtu është edhe rastësia që i vendos bashkë një plak e një të ri udhës pa cak, në novelën e parë një që ka shumë për të treguar e një tjetër po kaq për të mësuar, enigma që i mban bashkë diku për të kapur një majë, herët në kohë në gjenezë të pushtimit osman. Një profet, një vezir, një grua si testuese mëkati e lumturie, sulltani dhe “mushka” që ecën me tekat e saj, produkt i një koke që nuk ndikohet lehtë, dhe një dëshmitar plak që tregon, ai që bën punën e Mustafajt.

Sipas kritikut të famshëm rus Sklovskij, novela është një ngjitje në mal me shpejtësi, ndryshe nga romani, i cili ngjan me ecjen e ngadaltë në fushë. M’u kujtua ky përcaktim nga mënyra sesi teksti ma kushtëzoi leximin dhe kuriozitetin. Personazhet nuk  kanë emra, ngjarjet nuk rrethohen me data, peizazhi s’ka pika gjeografike të njohura. Ato mund t’i afrosh sa të duash në kohë, deri te gjyshi a baba, që një natë dimri ia kallëzojnë fëmijës ose mund t’i largosh deri në skaj të kohës aq sa ato kthehen si legjendë. Të dyja largësitë Besnik Mustafaj i ka afruar tek e vërteta, që lind nga krijimi, në mes të së cilës rri ai vetë si skrib, te nevoja për të hulumtuar gjendjen e njeriut ndër shekuj, për të përkufizuar evolucionin e tij dhe sidomos atë që mbetet monumentale, që krijon traditë dhe urtësi, bash atë simbiozë që e bën shkrimtarin ndërmjetës të përjetshëm mes historisë dhe individit bashkëkohës.

“Fundi si një vrimë e zezë” është gjithaq një narracion i shtrirë në kohën otomane. Personazhet kanë emra, më kryesori prej tyre quhet Fadil Beka, vdekja e të cilit nuk është në lartësinë e emrit që gëzon në malësi. Ai ka fatin e Uk Gegës në poezinë e Martin Camajt, i cili vdes nga një kungull që maca këput duke kapërcyer nga një tra në tjetrin. Një histori, e cila nis në mënyrë solemne si epet e bjeshkës, me vajtojcën Shahe Neziri, që thirret nga i riu Demir Perihana, nipi i Fadil Bekës; vazhdon me dramën e Dilaver Beqirit se vrasësi është i biri, Seladini, e mbyllet për një keqkuptim themelor filozofik, egoist, dominues mes njerëzve. Arsyen e vërtetë nuk po e zbulojmë, por thjesht për ndihmë të lexuesit në skenën e vrasjes ndodhen nja shtatë a tetë gomerë, të cilët japin kontribut për të kuptuar shpesh sa banalë është vdekja, sa i thellë është, gati komik, hendeku mes aspiratës së tij dhe rrethanave që ndërpresin gjithçka bash si hingëllima e veshgjatëve. Besnik Mustafaj ka raste që ndëshkon pa asnjë keqardhje si një terapi zgjimi e reflektimi.

E treta dhe e fundit është “Ura si vend i punëve të dreqit”. E pandeshur më parë ngjan historia e Hana Selimit, nuses së Isak Resulit, për një urë të ngushtë ky dy palë krushq shkëmbehen, por që vetëm një palë mund të kalojnë, një histori që përfundon për t’u treguar në një kohë të parë nga Benjamin Dizraeli, shkrimtar e Kryeministër britanik, e në fund e përfundimisht nga Besnik Mustafaj. Ajo dreq ure që ndan e bashkon, ajo ngrehinë e ngurtë që pjek e përplas njerëz, që lidh e ndan fate, një ngushticë që gëzimin e kthen në hidhërim, një shteg që prodhon subjekt ngjethës duke skalitur karaktere e fatalitete, epikë e lirikë shqiptare në fisnikëri e marrëzi. Por ura na duhet përherë e gjithmonë, pa atë nuk i lidhim kohën, pa atë dëshmia nuk vjen te shkrimtari, pa të eksperienca njerëzore ndërpritet, vetë natyra didaktike e saj, pa të nuk shkruhet letërsia.

Shkrimtari e ndërton gjithmonë atë për të këqyrur historinë si mushkë xanxare, për të vërejtur vrimën e zezë ku ikim drejt errësirës pa kthim, për të ndarë punët e njeriut e të dreqit, duke e lënë këtë të fundit pa pikë rëndese, pasi Besnik Mustafaj e pushton atë (urën) dhe vazhdon e tregon histori duke përzgjedhur mes tyre për të krijuar më të mirën e botëve për ne lexuesit e tij. Besnik Mustafaj tregon shumë, por gjithmonë e mban për vete jo vetëm misterin e zanafillës, por edhe qëllimin. Ka diçka që lexuesi dhe kritika nuk ia marrin dot ndonëse përpiqen, ndaj vazhdojnë dhe e lexojnë në një tërheqje të pafund për ta mundur shkrimtarin për t’i marrë atë që është vetëm e tij. Një ditë do të ndodhë, por vetëm kur në duar të kemi librin e fundit. Deri atëherë, durim!

Burimi: Panorama.al