Misteri i Da Vincit: Kryevepra e 450 milonë dollarëve, që u mbajt e fshehur

Jonathan Jones 

Në maj të 2008-ës, disa nga ekspertët më të mëdhenj qëndronin rreth një këmbaleci, në një studio, mbi sheshin “Trafalgar”. Objekti, të cilin ishin ftuar ta këqyrnin, në një departament të konservimit në Galerinë Kombëtare në Londër, ishte një pikturë në një panel prej druri lajthie. Shfaqej një burrë flokëgjatë e me mjekër, që vështronte drejt përpara me një dorë të ngritur në shenjë bekimi, ndërsa me tjetrën mbante një sferë të tejpashme. “Ka një përzierje mes të qënit entuziast dhe të mos mbërthyerit prej tij”, thotë Martin Kemp, një historian i njohur arti, i cili ishte atëkohë përballë pikturës. “U mundova të kisha një qasje të tipit: ‘Nuk mund të jetë në rregull.’ E megjithatë emocioni në atë studio ishte ngjitës. Piktura, kishte ‘praninë’”, ndjeu Kempi dhe për këtë nuk pati mospajtim.

Atë ditë, një pikturë e harruar prej kohësh u vërtetua si kryevepra e humbur e Leonardo da Vincit, “Salvator Mundi” (nga latinishtja: Shpëtimtari i Botës). Tre vjet më vonë, në nëntor të 2011-ës, ky portret i Krishtit u zbulua për të parën herë në Galerinë Kombëtare, në ekspozitën madhështore të Leonardos. Gjashtë vjet pas kësaj, u bë piktura më e kushtueshme e shitur në ankand, kur u shit në shtëpinë e ankandit “Christie’s” për një shumë marramendëse prej 450.3 milionë dollarë. Më pas, muajin e shkuar, ndodhi diçka trazuese. Zbulimi i tij i planifikuar për datën 18 shtator në Luvrin e Abu Dabit, do të qe një moment i rëndësishëm. Por, në fillim të shtatorit u shty në mënyrë të beftë dhe të mistershme. “Detaje të mëtejshme do të bëhen të ditura së shpejti”, thuhej në deklaratën zyrtare. Nuk ka pasur lajmërime të mëtejshme dhe hetimet e mia u ndeshën me një ridërgim të deklaratës. Kemp pranon se nuk ka dijeni.

Megjithëse çekiçi i ankandit goditi, kori i skeptikëve po krijonte pasiguri rreth “Salvator Mundit”. A ishin gënjyer ata ekspertë të Galerisë Kombëtare? Një i brendshëm e përmblodhi situatën mjegullt: “Nuk është shumë e mirë”. Versione mbi prejardhjen dhe historinë e tij të ndërlikuar kanë nisur të gëlojnë. Matthew Landrus, akademik i Oksfordit, ka dalë publikuar me pretendimin se, shumë larg prej të qënit e Leonardos, kjo vepër mund të jetë bërë nga një imitues i dorës së tretë, Bernardino Luini. Por, nëse Luvri i Abu Dabit ka pasur vërtet dyshime rreth “Salvator Mundit”, me gjasa do të ketë qenë rreth gjendjes së tij. Nëse Luvri, si dega e tij e re ashtu edhe qendra në Paris, që kanë teknologjinë më të sofistikuar të konservimit, ende nuk e kanë pikasur problemin, të gjithë kuratorët duhet të kontrollojnë postimet në Instagram që nisën të materializohen pas shitjes së pikturës vitin e kaluar.

Thomas Campbell, ish-drejtor i Muzeut Metropolitan të Nju Jorkut ka shkruar: “450 milionë dollarë? Shpresoj që blerësi të kuptojë problemet me konservimin.” Fotoja shoqëruese tregon “Salvator Mundin” në mes të restaurimit. Të gjithë ripunimet u pastruan për të zbuluar një imazh me dëmtimet, disa mjaft të konsiderueshme nga maja deri në fund. Çështja ishte se piktura, në gjendjen e shitur prej “Christie’s”, është e restauruar më tepër seç duhet. I sfiduar, Cambell, ka shtuar : “Ishte thjesht një vërejtje, siç shumë të tjerë kanë, në sasinë e tepërt të konservimit.” Në fakt, fotografia ishte si një bombë, një copëz e pikturës që dukej tmerrësisht ndryshe nga versioni i restauruar. Koha e ka lënë Krishtin pjesërisht qeros, me sy të pakoordinuar, e megjithatë fytyra është vërtet e bukur – e butë dhe në harmoni, por anatomikisht e saktë.

Është krejt ndryshe, në nuancë dhe ndjesi, nga paraqitja e tymtë, gati e paqartë e pikturës sot, pas trajtimit të plotë nga restauratorja e njohur, Dianne Dëyer Modestini. Imazhi në postimin e Campbellit, ishte i prerë dhe i turbullt, por Guardian ka botuar një version të një cilësie të lartë. Nëse të çarat e kohës janë edhe më të dukshme, ashtu është edhe bukuria rinore e Krishtit. Ai duket si ai lloj androgjini, model flokëgjatë, të cilin Leondardoja pëlqente ta portretizonte dhe, siç ka thënë biografi i shekullit të XVI-të, Vasari, me të cilët e rrethonte veten në një punishte të Rilindjes, që ishte paraardhësja e fabrikës së Andy Warholit. Ishte Martin Clayton, kurator i vizatimeve të Leonardos në Bibliotekën Mbretërore në Kështjellën Windsor, i cili më sugjeroi të shihja postimin e Campbellit dhe më tërhoqi vëmendjen me ndryshimet befasuese mes pikturës pasi ishte pastruar dhe paraqitjes së saj tani. “Fotografitë duket se tregojnë se, përpara se të ripunohej, ishte i gjithë Leonardo”, thotë ai. “Ato tregojnë pikturën në mes të restaurimit dhe duket se ripunimet pasuese e kanë errësuar veçorinë e fytyrës”. Clayton nuk vë në dyshim vërtetësinë e pikturës. Ai sugjeron se një Leonardo shumë i pastër është “errësuar” pjesërisht.

E mora këtë teori trazuese dhe e adresova tek Robert Simon, njeriu që zbuloi “Salvator Mundin” bashkë me dy partnerë biznesi. Ata e blenë këtë pikturë në dukje të parëndësishme në ankandin e Luizianës, më 2005-ën. Simoni ishte shumë i dhënë pas Leonardos dhe, kur nisi të mendojë se kjo ishte diçka më shumë sesa një kopje e keqe, nisi me kujdes të kërkojë origjinën e saj, ndërsa e çonte tek Modestini për restaurim. “Vendimi më i rëndësishëm nuk ishte ta trajtoje si një vendim thjesht komercial,” thotë ai. Por, puna u krye në pajtim me “një plan të ngadaltë, të përgatitur dhe pa ngut.” Mundi u shpërblye kur ia treguan pikturën pjesërisht të ripunuar Nicholas Pennyt, i cili ishte gati të zgjidhej drejtor i Galerisë Kombëtare në Londër. “E kuptoi dhe tha: ‘Mendoj se keni një problem interesant: si i qaseni diçkaje që duket pothuajse e pamundur?’” Penny kishte të drejtë. Zbulimi i pikturës, më parë të panjohur të Leonardos, duket “thuajse i pamundur”. Vetëm afro 20 piktura të tij i kanë mbijetuar kohëve. Të tjerat dihet se kanë humbur apo janë shkatërruar, e se nuk ishte kurrë shumë prodhues. Këto pak piktura ekzistuese janë ruajtur, duke e bërë rishfaqjen e një të harruare më pak të ngjashme.

Zgjidhja e Pennyt ishte të sillnin pikturën në Galerinë Kombëtare dhe të caktonin një këqyrje ekspertësh. Më pas u shfaq për herë të parë në një vend autoritar, në ekspozitën e Leonardos. Më 2013-ën, një vit pasi u mbyll ekspozita, Simon dhe partnerët e shitën “Salvator Mundin” përmes “Sotheby”-it, një ndërmjetësi të një koleksionuesi rus të artit, i cili më vonë e shiti atë për çmimin që theu rekorde. E megjithatë, përpara se të mbërrinte në Galerinë Kombëtare, piktura ishte punuar. Simon pohon se ishte pjesërisht “e pikturuar mbi origjinal” përpara se t’u tregohej ekspertëve, përfshirë edhe Pennyn. Pse nuk e la ai pikturën në gjendjen e vet origjinale dhe të bukur, përpara se të pastrohej? A nuk ishte një objekt fantastik në vetvete ?

“Piktura ishte e fuqishme ashtu siç ishte pa trajtime të mëtejshme”, thotë ai. “Këto nuk ishin vendime të rastësishme”, ngul këmbë ai. “Një pjesë e vendimit tonë përfundimtar u mor me mirëkuptimin, se po ta linim pikturën ‘origjinale’, do t’i bënte shikuesit të fokusoheshin tek dëmtimet dhe jo tek ajo që kishte mbijetuar. Në fund, vendosëm të bënim atë që ndjemë si më e mira për pikturën. Kjo mund të tingëllojë e rreme ose e rëndomtë, por ishte për shkak të respektit të thellë për vetë pikturën që ndjemë ta sillnim sërish në jetë sa më shumë të ishte e mundur, ishte mënyra më e drejtë.”

Simon mohon kategorikisht mundësinë e ndonjë “falsiteti”. “Më duken komentet e Campbellit, si të pabazuara në informacion dhe fyese”, thotë ai. Sa i takon ripunimit, ai thotë se është një term i ngarkuar. “Pikturimi brenda pikturës” do të ishte mënyra e duhur për të përshkruar atë që ka ndodhur – duke prekur disa zona të dëmtuara. “Në restaurim nuk u mbulua pikturimi origjinal.” Pretendimi i fundit nuk duket i drejtë, kur vjen puna tek dora e Krishtit e ngritur në gjest bekimi. Kur piktura u pastrua, doli se Krishti kishte dy gishtërinj të mëdhenj të djathtë. Kjo është ajo çka historianët e artit quajnë një “pentimento”, një “pendesë”, e përdorur për një mendim të dytë. Nëse artistit i ishte ndërruar mendja, kjo mbahet si provë se është një origjinale dhe jo një kopje – se përse një kopjuesi do i ndërrohej mendja?

Kjo shpjegon se përse gishti i madh u la me “pentimenton” e tij kur iu tregua ekspertëve, edhe pse ishin bërë disa punime mbi pikturë. Megjithatë, nga koha e zbulimit të tij publik më 2011-ën, dora e Krishtit kishte vetëm një gisht të madh. “Të dy gishtërinjtë e mëdhenj” , thotë Kempi për gjendjen origjinale të pikturës, “janë më mirë se ai i pikturuar nga Dianne”. Një pjesë kaq thelbësore e provës, se Leonardoja e pikturoi “Salvator Mundin”, gjithashtu sugjeron se restaurimi i saj ka qenë i tepërt dhe ia ka zbehur fuqinë. Në mënyrë ironike, kjo duke se e bën veprën njëherazi origjinale dhe, në pikëpamjen time, një lloj shpikjeje kiç. Kemp ka edhe një tjetër mendim për të shtuar. “Një nga rregullat e të gjithë muzeve publikë”, thotë ai, “është se nuk mund të ekspozosh diçka që është në treg. Galeria Kombëtare mori një garanci se nuk ishte, por në fakt vepra ishte në pronësi të tre tregtarëve të artit.” Mbase ishte një turpërim institucional rreth vendimit për të punuar me një grup tregtarësh arti për të vërtetuar një Leonardo, që shpjegon se përse asnjë ekspert në Galerinë Kombëtare, as ata të përfshirë me të, por që ishin distancuar – nuk mund të intervistoheshin. Mbase jo.

Një deklaratë zyrtare thotë: “Galeria Kombëtare merr konsiderata të kujdesshme përpara se të përfshijë një pikturë, që është në duart e privatëve, në ekspozitë. Peshon avantazhet në përfshirjen e saj, përfitimin që ka publiku kur e sheh veprën, avantazhin e argumentit dhe akademizmit të ekspozitës si një e tërë. Në atë rast, ndjemë se do të ishte me interes të madh ta përfshinim ‘Salvator Mundin’ në ekspozitën ‘Leonardo Da Vinçi: Piktori i Oborrit të Milanos’, si një zbulim i ri, siç ishte edhe një mundësi e rëndësishme për të testuar atribuuimin e ri nga krahasime të drejtpërdrejta me vepra të pranuara botërisht si të Leonardos”. Ishte vërtet trazuese ta shihje. A po shihja një vepër gjeniu apo një imitim të tymtë të stilit të Leonardos që e kishte kthyer madhështinë e tij në qull? Me siguri do të kishte qenë më besnike ndaj artistit më të madh, që ka jetuar ndonjëherë, ta linin kryeveprën e tij të ngrënë nga koha të na fliste drejtpërdrejt. A po i hedh Luvri i Abu Dabit një vështrim më të imtë? Mendoj se duhet. /Guardian/Në shqip nga: gazetasi.al/