Popujt e imagjinuar

Maria Todorova, në veprën e saj ‘Imagining the Balkans’, ka shpjeguar formësimin dhe rolin e paradokseve, perceptimeve, hamendjeve dhe mënyrën se si në Evropën Perëndimore është krijuar imazhi negativ për Ballkanin dhe banorët e këtij rajoni evropian në të kaluarën. Nga kontributet e mëtejme të kompetentëve të kësaj fushe, siç janë Christopher Montague Woodhouse, Alex Hammond, Milica Bakić – Hayden, Elli Skopetea, Eugen Michaell dhe disa të tjerë, shohim se Ballkani në të kaluarën nga Perëndimi është shikuar në mënyrë poshtëruese. Madje, në disa qarqe, ky rajon ende shikohet me sy nënçmues.

Gjatë shekullit XIX Ballkani u bë sinonim për një ‘Evropë tjetër’ apo për Lindjen. Debatet në lidhje me ngjashmërinë apo dallimet në mes Ballkanit (ballkanizmit) dhe Lindjes (orientalizmit) që janë iniciuar nga Maria Todorova dhe Edward Saidi, ende vazhdojnë të jenë aktuale në botën akademike. Përfaqësuesit e të dy taborëve janë pajtuar plotësisht se Ballkani në Evropë ka prodhuar një ndarje në mes të Lindjes dhe Perëndimit. Kjo ndarje është e vjetër aq sa është edhe vetë historia.

Ndarja ka filluar me Greqinë antike, e cila botën e ndante në pjesën e civilizuar (në të cilën bënte pjesë ajo) dhe në atë barbare (të jocivilizuar). Barbarët ishin në veri ose në pjesën e sotme të Evropës Perëndimore, kurse në Lindje, sipas tyre, jetonte një popull gjysmë i civilizuar që ishin persianët.

Ndarja u thellua edhe më shumë gjatë Perandorisë Romake kur Diokleciani (244-312 para erës sonë) e vuri kufirin administrativ në mes të Lindjes dhe Perëndimit. Më vonë, ky kufi shënoi ndarjen në mes të Romës dhe Bizantit apo shënoi ndarjen në mes të krishterimit romak (katolicizmit) dhe atij bizantin (ortodoksisë). Më pas kjo ndarje shënoi kufirin në mes krishterimit dhe islamit. Vija e ndarjes kalonte përmes rajonit ballkanik që më vonë u njohë me emrin Albania apo territori shqiptar.

Në të gjitha rastet, ndarja ishte bazuar në arsyet kulturore, politike dhe religjioze. Në Perëndim, Lindja, gjegjësisht Bizanti deri më 1453, dhe pastaj edhe Perandoria Otomane, konsideroheshin si civilizime inferiore. Ndarja u thellua edhe më shumë pas rënies së Bizantit që shënoi rritjen e fuqisë otomane. Në realitet, Bizanti gjatë tërë kohës ka qenë superior ndaj Perëndimit. E tillë ishte edhe Perandoria Otomane deri në fillim të shekullit XVIII.

Evropa Perëndimore në krahasim me Perandorinë Bizantine dhe atë Otomane ka qenë një trevë e prapambetur. Por, duke e ditur fuqinë e këtyre dy perandorive dhe duke dashur ta ruante rendin ekzistues shoqëror, prodhonte imazhe të rrejshme për Lindjen me qëllim që ta mbronte veten nga këto dy kultura sipërore.

Karikatura e një personi të Lindjes shënonte një njeri të shëmtuar, të ashpër në sjellje, të pakulturuar dhe të etur për vrasje të paarsyeshme. Madje, u krijua termi bizantin që ishte sinonim për të treguar vrazhdësinë dhe joefikasitetin e organizimit të politisë së shtetit të Bizantit. Ky imazh u bë edhe më negativ për otomanët kur ata e zëvendësuan Bizantin.

Shtetet evropiane që ishin më afër otomanëve frikoheshin më shumë, prandaj prodhonin imazhe më të egra. Ato që ishin më larg, siç ishte Franca, tregoheshin më të matura, kurse në Britani, ku otomanët konsideroheshin aleatë, në masë të madhe mungonin këto imazhe të këqija, të cilat në realitet ishin fiktive dhe si të tilla – të rrejshme.

Në Rusi, imazhi i një otomani vazhdoi të egërsohet edhe më shumë kur ky shtet u forcua në shekullin XIX dhe kur filloi ta shtrinte politikën pansllaviste duke okupuar territore otomane. Në këtë kohë u shumuan edhe shtypshkronjat dhe kjo u ndihmoi gazetave ruse që të prodhonin vizatime të ‘turkut gjakpirës’, i cili ‘dhunonte’ vajza të reja dhe i ‘therte’ fëmijët e vegjël për t’ua marrë organet e brendshme, kurse banorët e tjerë, gra dhe pleq, po ashtu të pafajshëm dhe gjithmonë të krishterë, i ngulte në hunj.

Gjatë shekullit XIX Evropa Perëndimore nuk kishte informata për pjesën që filloi ta quante Ballkan dhe e cila ishte e largët për të. Prandaj, në shumicën e rasteve pamjet e një ballkanasi ishin të imagjinuara me ngjyra jashtëzakonisht të errëta. Për shembull Rumania ishte vendi i vampirëve, ku jetonte kryelugati Drakulla. Greqia pas pavarësisë (1830) i dëshpëroi filohelenët pasi që grekët nuk dolën edhe aq antik sikur që ishin imagjinuar në kokat e perëndimorëve. Prandaj, grekët filluan të cilësohen si njerëz primitivë, të pabesë dhe të pandjenja për të kaluarën, njerëz që ishin në gjendje t’i shisnin të gjitha shtyllat e Akropolisit për një cigare duhan. Malazezët i piqnin fëmijët dhe pinin gjak njeriu. Bullgarët ishin cuba dhe plaçkitnin njerëzit me një shpejtësi rrufeje dhe vrisnin pa ndonjë hamendje. Serbët ishin të pistë dhe nuk merreshin me punë tjetër pos me atë të kultivimit të derrave. Kur Hëna ishte e plotë, ata ulërinin si ujqit. Kështu shiheshin serbët në Britani të Madhe deri në vitin 1914, kur ata hynë në aleancë ushtarake me këtë shtet. Imazhi i tyre u përmirësua dukshëm dhe brenda natës serbët, nga kultivues të derrave, u shndërruan në poetë dhe adhurues të artit.

Për çudi, i vetmi popull ballkanik që nuk perceptohej negativisht në Evropën Perëndimore, sidomos në Britani të Madhe, ishin shqiptarët. Madje, shqiptarët në literaturën e udhëpërshkruesve britanikë portretizoheshin si heronj dhe të egër në luftë për mbrojtjen e Perandorisë Otomane, aleatit të Britanisë së Madhe. Shqipëria, por në disa raste edhe Mali i Zi ishin të vetmet vende të Evropës ku shkrimtarët e stilit gotik gjenin stimulim të fuqishëm për imagjinatën e tyre të cilën e nxirrnin në letër. Në sytë e këtyre shkrimtarëve, Shqipëria ishte Evropa e së kaluarës.

Lordi Byron i printe përhapjes së pamjes heroike të shqiptarit në Evropë. Pamja, në fakt, ishte e stërmadhuar dhe idilike, pasi që Byroni kishte rënë në dashuri me shqiptarët dhe Shqipërinë. Megjithatë, Byroni mund të merret edhe si mbret i imagjinatës së gotikëve. Në Gjenevë, ishte Byroni ai që e inspiroi Mary Shelleyin ta shkruante ‘Frankensteinin’. Sidoqoftë, këto ishin pamjet e krijuara për popujt që ishin bërë sipas nevojës që diktonin interesat shtetërore, mungesa e informatave apo imagjinata dhe dashuria në rastin e shqiptarëve. Në të gjitha rastet pamjet ndërtoheshin mbi baza të gabuara.

Siç shihet, ndarja e Evropës në Lindje dhe Perëndim, siç e dimë sot, është një invencion i palogjikshëm që u krijua në shekullin XVIII në qendrat e pushtetit të Evropës Qendrore dhe Lindore, por që është përkrahur edhe nga disa njerëz të lapsit në Evropën perëndimore. Në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX imazhi i Lindorit (zakonisht mysliman) më nuk ishte agresiv dhe i shëmtuar, por vendi ku jetonte ai paraqitej si i pazhvilluar ekonomikisht dhe në të cilin jetohej pa institucione demokratike të cilat në këtë kohë u stabilizuan në Perëndim. Pra, pamja fizike e Lindorit u zbut, por klishetë mbetën për vendet e tyre të pazhvilluara dhe kulturat e ulëta.

Fragmente të këtyre klisheve kanë mbetur edhe sot në Evropë me një tendencë të fuqizimit sidomos në Evropën Qendrore dhe Lindore. Shumë filozof evropianë bëjnë me dije për këtë mbetje dhe për rrezikun që shkaktojnë ato. Slavoj Zhizhek ka shpjeguar se paragjykimet për Ballkanin dhe Lindjen ende ekzistojnë në kokat e disave në Perëndim. Sipas tij ‘këtu kemi të bëjmë me një kartografi imagjinare, e cila e projekton antagonizmin ideologjik në territor real njësoj sikur simptomat histerike të ndonjë projekti të Frojdit që barten në një trup apo hartë të një anatomie të imagjinuar’. Sipas Zhizhekut në këtë konstalacion Lindja apo Ballkani janë ‘diçka tjetër’ dhe kjo bëhet për të vënë në dukje se ky territor është despotik, barbar, i krishterë ortodoks, islamik dhe i korruptuar në relacion me vlerat e vërteta të botës perëndimore e cila paraqitet si e civilizuar, demokratike dhe e krishterë.

Këto ndarje fiktive, dhe si të tilla të pavërteta dhe të panevojshme, kanë shkaktuar probleme të mëdha gjatë historisë. Në Evropën perëndimore kjo ndarje mbolli një frikë të paarsyeshme, e cila u zbraz në mënyrë agresive dhe primitive me rastin e kryqëzatave.

Evropianët, rrugës për Jerusalem, kur mbërrin në territorin bizantin u befasuan kur hasën në një civilizim të një niveli të lartë. Ata, kur panë Konstantinopojën, nuk ishin në gjendje ta kuptonin nivelin e lartë që kishte arritur shoqëria bizantine në zhvillimin e artit dhe në vendosjen e rendit shoqëror, juridik dhe politik. Nga xhelozia, por edhe të shtyrë nga niveli i tyre primitive, e plaçkitën dy herë Konstantinopojën dhe e dogjën deri në themel. Pastaj, rrugës për në Jerusalem, vazhduan me shkatërrime të kulturës islamike.

Rasti i Aleksandrit të Madh e dëshmon të kundërtën. Edhe ai ishte edukuar në një frymë që impononte ndarja në popuj të civilizuar (helenët) dhe gjysmë të civilizuar (persianët). Kjo frymë në realitet ishte antipersiane sikur ajo në të cilën edukoheshin evropianët e mëvonshëm nën propagandën antibizantine dhe antiislamike. Por, Aleksandri i Madh kishte fat, po ashtu të madh, që e pati për mësues Aristotelin, cili në mësimet e tij nuk e tepronte me urrejtjen ndaj të tjerëve, sado të ndryshëm që mund të ishin ata. Aleksandri, nga mësuesi i tij, e dinte fuqinë e Persisë dhe sa ishte i ri dëshira e tij e vetme ishte që të bëhej si Dario, mbreti i Persisë.