Qytetërimi shkatërrohet, si dikur Pompei – brenda një nate

Robert Harris luan gjithmonë me historinë, mes realitetit dhe trillimit. Prej botimit të librit “Fatherland” (Vatani), bestselleri i shitur deri në pesëmbëdhjetë milionë kopje e i përkthyer në 37 gjuhë – në të cilën imagjinohet një e kaluar distopike ku nazistët gjoja kishin fituar Luftën e Dytë Botërore – ai u shndërrua në emblemën e romanit ukronik, bazuar në ngjarje historike të alternuara me ato që realisht kanë ndodhur.

Si një eksplorues pasionant i shekullit të nëntëmbëdhjetë, në tremujorin e fundit të shekullit, shkrimtari britanik, tani 61 vjeç tejkalon epoka dhe kufij. Jemi në pritje të romanit që ka në dorë, vendosur në sfondin e një lugine të largët në zonën angleze. “Një vend ku shtëpitë ndriçohen nga qirinjtë, kurse karrocat tërhiqen nga kuajt”, thotë shkrimtari duke na zbuluar disi temën: “Mund të ishte shekulli XVIII, por në të vërtetë ngjarja ndodh në shekullin XXVI. Qytetërimi teknologjik u shkatërrua brenda natës, njëlloj si Pompei; një katastrofë që ndodhi 500 vjet më parë. Një grup njerëzish vendosin të ndërmarrin një gërmim arkeologjik për të gjetur se çfarë ndodhi. Është libër me një stil të ri, por përmban të gjitha temat e mia”.

Harris, historia është një burim i pashtershëm frymëzimi për bestsellerët tuaj. Përse e kaluara ka një forcë kaq ndjellëse?

Historia zë një vend të rëndësishëm në jetën time, gjë të cilën të tjerët ia rezervojnë fesë apo filozofisë. E kaluara më duket shumë mbresëlënëse, me luftërat, vuajtjet dhe pushtimet e paraardhësve tanë. Të ndihmon për të kuptuar natyrën njerëzore, mijëra vjet e pandryshueshme, të ardhmen parë nga një këndvështrim afatgjatë. Jemi mësuar ta konsiderojmë periudhën në të cilën jetojmë si unike, mirëpo, ç’është e vërteta, thuajse gjithçka është jetuar edhe nga gjeneratat pararendëse. Kush e njeh historinë, nuk i merr shumë seriozisht problemet apo sukseset e vogla që i rastisin në jetë. Po citoj fjalët e Ciceronit: “Të injorosh të kaluarën do të thotë të mbetesh përgjithmonë fëmijë”.

Për sa i përket oratorit të madh: “Trilogjia e Ciceronit”, një nga veprat e tua më të suksesshme, është vendosur në Romën republikane, në shekullin e parë para Krishtit. Epokë e ndryshimeve të mëdha, sikurse edhe epoka jonë. Çfarë kanë të përbashkëta ato?

Me trilogjinë kam dashur të shkruaj një roman politik universal, për të treguar se si parimet thelbësore të politikës nuk kanë ndryshuar aspak gjatë dy mijëvjeçarëve të fundit. Në fakt, njëzetepesë vitet e fundit të Republikës Romake, shpalosin në mënyrë të jashtëzakonshme mekanizmat e pushtetit, një model i vlefshëm për çdo epokë, veçanërisht për ditët tona. Në të vërtetë, tema kryesore e trilogjisë trajton konfliktin midis elitës politike dhe masës së njerëzve të zakonshëm, pakënaqësia e të cilëve nxitet nga njerëz të paskrupullt dhe shpesh shumë të pasur, por të mohuar nga elita. Kjo është ajo që po ndodh në Shtetet e Bashkuara me Trumpin ose në Mbretërinë e Bashkuar me Brexit-in, padyshim edhe në Itali apo në Bashkimin Evropian. Republika Romake kishte një strukturë të mrekullueshme, plot peshë dhe kundërpeshë, që zgjati për shekuj të tërë. Në fund, u rrëzua, zëvendësuar nga një diktaturë. Sot kjo tingëllon si një sirenë alarmi për të gjithë.

Disa demokraci, tashmë, janë të tilla vetëm nga pikëpamja formale. Kush ishin diktatorët e djeshëm në raport me këta të sotmit?

Është gabim të mendosh se historia përsëritet njëlloj me rrugëtimin e gjithsecilit. Dyshoj se do i shohim sërish Hitlerin, Musolinin ose Stalinin, një figurë me uniformë që bërtet në një tubim masiv prej miliona ndjekësish. Po ashtu, nuk mendoj se do të shohim një tjetër luftë të madhe konvencionale si ajo e vitit 1914 dhe 1939. Fuqia i ka kaluar botës kibernetike; individët manipulohen nga informacioni që marrin nëpërmjet pajisjeve të tyre personale. Lufta që i druhem është ajo kibernetike, madje në disa mënyra ajo ka filluar: një ditë mund të sjellë rrëzimin e rrjeteve të komunikimit, me rezultate shkatërruese.

Para se të bëheshit romancier, keni qenë gazetar për një kohë të gjatë. Cili është roli i informacionit në epokën e rrjeteve sociale?

Unë përdor dendur Twitter-in, jam i tronditur nga mënyra se si komuniteti i përdoruesit i ngjan turmës së mbledhur në Forumin e lashtë romak: opinioni mund të manipulohet, turma drithërohet mes panikut dhe denoncimit. Kështu përfundoi Republika Romake: folësit nuk ishin në gjendje të formulonin argumente të shëndosha, u kërcënuan dhe u sulmuan gojarisht. Që të funksionojë, demokracisë i nevojitet një bazë e përbashkët me fakte për të diskutuar. Mirëpo, ajo e lajmeve të rreme është një kërcënim i tmerrshëm: individët mbyllen në realitetin e tyre, dominuar nga emocioni që asgjëson arsyen. Por kështu demokracia, siç e kemi njohur, është në grahmat e saj të fundit.

Nga Hungaria në Shtetet e Bashkuara, duke kaluar nëpër Itali, po fryn gjithnjë e më fort era e nacionalizmit dhe populizmit. A ngjason kjo me atë të viteve 1930?

Më shumë se në të tridhjetat, shoh ngjashmëri të shumta me periudhën para Luftës së Parë Botërore: një periudhë e gjatë paqeje e kërcënuar nga ndryshime të thella sociale dhe teknologjike. Kishte një ndjenjë shpërthimi të madh në rrugë, e cila në njëfarë mënyre pritej. Thuajse të gjitha romanet e mia, në çdo rast, hetojnë fuqinë dhe përpjekjet për të manipuluar historinë dhe informacionin. Shumë shtete, shumica prej tyre, kanë një mit apo një sekret kombëtar që është shumë i mprehtë për t’u përballur. Tek “Vatani” është sekreti i tmerrshëm i gjenocidit të hebrenjve; tek “Enigma” masakra e Katynit kur anglezët shtireshin sikur e kishin kryer nazistët, në një kohë që ishin të ndërgjegjshëm se e kishte kryer aleati ynë, Bashkimi Sovjetik. Po ashtu, tek “Polici dhe spiuni”, disi më aktual, tregon se si institucionet e mëdha të shtetit mund të bindin veten se është e pranueshme të gënjejnë dhe të vrasin për interesin kombëtar. “Monako”, së fundmi, tregon se si një grup i ndershëm njerëzish detyrohet të përballet me të keqen.

Është rindërtimi i katër ditëve të shtatorit 1938, gjatë së cilës u zhvillua konferenca me kryeministrin britanik Neville Chamberlain, Adolf Hitlerin, Benito Mussolini dhe kryeministrin francez Edouard Daladier. Tetëdhjetë vjet më parë, Konferenca e Munihut dhe marrëveshja e saj përfaqësojnë paktin famëkeq që i hapi dritën jeshile Hitlerit.

Gjithmonë kam pasur njëfarë mirëkuptimi për Chamberlainin. Udhëhiqte një vend demokratik, i cili para njëzet vitesh numëronte pothuajse një milion të vdekur dhe, pas një krize të tmerrshme ekonomike, ajo filloi të rimëkëmbet. Në 1939, Britania nuk ishte në gjendje, nga pikëpamja ushtarake, të drejtonte fushatën. Nëse do të kapeshim pas çështjes së Çekosllovakisë, sinqerisht besoj se Gjermania do ta kishte fituar konfliktin. Edhe Hitleri ishte i bindur, deri në atë pikë sa deri në fund të jetës së tij besoi se Chamberlaini në Monako kishte cenuar shanset e tij për fitore.

Krejt e kundërta e asaj që i është ofruar opinionit publik. Për këtë arsye, besova se ia vlente të shkruaja një libër.

Vitet e fundit, disa filma kanë kujtuar faqet e rëndësishme të historisë britanike dhe Luftës së Dytë Botërore, përfshirë heroizmin e Winston Churchillit (“Ora më e errët” nga Joe Wright) dhe Anglia në mbrojtje të lirisë kundër tiranisë (“Dunkirk” nga Christopher Nolan). Çfarë mendoni për këtë?

Më duket e sikletshme. Brezi që vuajti luftën sot është zhdukur pothuajse tërësisht. Fëmijët dhe nipërit e tyre jetojnë ende me lavdinë e tyre, njëlloj si të tërheqësh para nga një llogari bankare, në të cilën nuk ke derdhur qoftë edhe një qindarkë. “Dunkirku”, i cili më pëlqeu, është plot me pasaktësi historike, po ashtu edhe “Ora më e errët”. Mendoj se filmi i fundit pati një ndikim negativ karshi Churchillit. Historia është shumë më e komplikuar sesa rrëfehet në skenën qesharake, ku njerëzve të metros u kërkohet të luftojnë Hitlerin. Në të vërtetë, gjenia e tij ishte pikërisht bindja e britanikëve, absolutisht të pavendosur rreth asaj se çfarë duhet të bënin, që të mund të fitohej vërtet lufta.

Shpeshherë, historia manipulohet nga një politikë e caktuar, e cila e rikonstrukton për qëllime zgjedhore. Në Itali, për shembull, ka nga ata që keqpërdorin Musolinin dhe fashizmin si një epokë të mirëqenies relative dhe drejtësisë sociale…

Shumica e vendeve kanë një mit kombëtar të lidhur me luftën: Franca këmbëngul që është çliruar vetë; gjermanët shpesh flasin për veten si viktimat e para të Hitlerit; britanikët thonë: “Ne ishim vetëm”, por në të vërtetë mbështeteshin nga një perandori prej 500 milionë banorësh. Po i rikthehem pyetjes suaj. Shkruaj kaq shumë për historinë, sepse nuk mund t’i shpëtojmë të kaluarës sonë, jo vetëm si kombe, por edhe si individë. Nuk mund ta dimë se kush jemi, nëse nuk dimë prej nga vijmë”. /Intervistoi për L’Espresso: Emanuele Coen/Në shqip nga: Konica.al/