Udha poetike e Mihal Gjergjit

Nga Zylyftar HOXHA –

Mihal Gjergji. Ky njeri interesant në shumë pikpamje, i afirmuar dhe i konfirmuar si një poet me një vend të merituar në hierarkinë e vlerave poetike shqiptare të këtyre viteve të fundit, ka mister që në identitetin e tij fillestar, në emrin dhe mbiemrin, pa le pastaj në të tjerat që vijnë pas. Ç’është ky mister?! Emri Mihal (Mikael, ëngjëll) ortodoks; mbiemri Gjergji, katolik, ndërsa përkatësia fetare muhamedane, por e pa praktikuar asnjë herë nga familja e tij. Siç shihet, është një përzieje e çuditshme, ku “justifikohet” vetëm mbiemri Gjergji, pasi në vendlindjen e tij, në Labëri, ka plotë Gjokë, Gjikë, Gjon, Gjolekë etj. që flet për një origjinë të largët iliro-shqiptare ende të pacënuar të kësaj treve.
Megjithëse populli thotë se emri s’është gjë, veçse një kapistër, unë nuk mund ta mbyll “këtë çështje”, pa thënë diçka për nunin, atë që i ka ngjitur këtë emër: me siguri duhet të ketë qenë një burrë i mençur që ka parashikuar diçka përtej emrit dhe që, sipas gjasave, i ka dalë parashikimi. “Kur krijoj poezinë, pasi e kam kaluar nëpër mend, e kam fjalën thjesht si proces të shkruari, nuk zgjat më shumë se pesë minuta, as i heq dhe as i shtoj gjë më vonë. Si duket më ndihmonë ëngjëjt” – thotë Mikaeli me gjysmë shaka, duke patur parasysh emrin, bekimin dhe bestytninë e nunit.

***
Mihali ka lindur në Gusmar, fshat në zemër të Labërisë, nga dy prindër tipikë të atyre anëve, Izeti dhe Bajamja, të mirë, ajkë e fshatit, ajkë e fisit Gjergjajve, të cilët me të drejtë Mihali i ka heroizuar dhe idealizuar duke u ngritur përmendore shpirti në shkrimet dhe poezitë e tij. Ai shkruan për ta me gërma lumturie, kur thotë: “Kam dalë nga prindër të thjeshtë, por tepër fisnikë”!
Për të familja është edukatorja e parë morale. Nga prindërit mësoi t’i dojë njerëzit. Edhe jetën, sepse ajo është e shkurtër dhe vjen vetëm një herë.
Por për të njohur njeriun, në këtë rast poetin Mihal Gjergji, duhet të njohësh edhe vendlindjen e tij, sepse ajo e ka “gjyrosur” brenda shpirtit, atje është ngjizur fëmijëria e tij, të cilën e bart me vete gjithë jetën. Kurveleshi është një krahinë qiellore, si Jerusalemi, edhe ai ka heronjtë e tij, modele që ushqenin qëndresën dhe krenarinë, si Hodo Nivica, Gjolekë Kuçi, Hasan Gjostoja e shumë kordhëtarë të tjerë.
“U rrita mes një natyre frymëzuese, shkruan ai në shënimet e tij biografike, e cila ngjason me një pikturë, ku vjeshta i dorëzohet dimërit. Në sfond qendrojnë kreshtat e larta, ndërsa mes tyre, fshatrat e kapura pas reve. Arat e kursyera zgjaten poshtë shtëpive si vetulla të ngrysuara. Malet qëndrojnë të veshur me fustanellat e Bilbilenjve. Mbi krye kanë vendosur qeleshet e bardha të trimave vrarë në betejat e përgjakshme me pushtuesit. Në largësi, drurët shtatlartë të pyjeve dërgonin zogjtë me këngët e tyre. Vetëm ata kishin mbetur të lirë. Dyfeqet me gjalmë kishin heshtur, s’kolliteshin më, por jo lufta. Ajo s’kishte pushuar, por bëhej ndryshe; me fjalë, me intriga, me gjykime celulash mbas krahëve”.
Dhe më pas ai vazhdon: “Poet më bëri edhe ajo sofra e gurit në qendër të Gusmarit, ku mblidheshin burrat, që quhej guri i xhamisë. Ndoshta dikur aty ka patur ndonjë xhami, pasi një këngë e hershme thotë: “Mbeç shkretë, o gur i xhamisë/ U bëre vend i Hasisë”! Më bëri
Kanatai, mali përtej me një pyll të harlisur, të virgjër shkoze dhe mëlleze, ku prej shekujsh nuk ka vënë sopatë njeri se do të ishte përjetë i mallkuar! Ndaj i thonë Kanata, dmth, e kanë Ata, Engjëjt. Eja, kështu, në këtë vend qiellor, krijova një marrëdhënie të heshtur me eposin shekullor, që të deh e të mbush krenari. Seicili ka nevojë për modele, e unë e kisha zgjedhur atë.
Dy nga xhaxhallarët e tij janë dëshmorë të atdheut. Njëri është vrarë në qytetin e Beratit, ishte atentator. Ekzekutoi drejtorin e “Banka Di Napoli”, njëkohësisht edhe shef i SIM-it, italianin Priamo Mukini. Ishte 20 vjeç, në pranverën e moshës. Ndërsa tjetri ishte 17 vjeç, u vra në Maqellarë në përpjekje me forcat gjermane, pjesëtar i shtabit të Brigadës së V – Sulmuese partizane.
Ana tjetër e medaljes ishin dajot e tij. Njërin prej tyre, e shpallën me vendim gjykate si armik të partisë dhe popullit, pasi tentoi të arratisej (1967). U dënua për disa vepra penale dhe vuajti mbi 22 vite burgim në ferrin e Spaçit, Burrelit, Ballshit etj. Pak vite jetoi ai pas daljes nga burgu, sepse torturat çnjerëzore të hetuesve e kishin atrofizuar dalëngadalë organizmin e tij. S’mundi ta gëzonte lirinë. “Ishte i kulturuar dhe i bukur, si drita”, shkruan Mihali në autobiografinë e tij. Gjaku dhe boja janë të dyja të të kuqe, por nuk kanë të njëtën vlerë. Me dy xhahallarë të vrarë në luftë, të parët partizanë dhe tjetri ballist, por që kur vinte puna “lopata merrte gjithmonë ujë” nga ballisti, Mihali vuajti tërë adoleshencën dhe rininë e tij.
Mbaroi shkollën e mesme me rezultate maksimale. Priste të merrte të drejtë studimi. Dëshironte shumë të studonte për gjuhën shqipe, letërsinë dhe gjuhët e huaja. Ëndrra rinie, por gjykimet dhe vlerësimet i bënte organizata e partisë në fshat, që e cilësonin njeri të rrezikshëm, sepse ishte nip i armiqve të pushtetit popullor.
Po xhaxhallarët e tij, që derdhën gjakun për atdheun? Ata nuk përmëndeshin, sepse i kishte mbuluar balta e varreve!
“Një ditë gjeta tim Atë te fotografitë e vëllezërve të tij. Pas atij gjesti komemorativ, ishte përlotur. U pamë sy më sy. -M’i preu krahët lufta. Kaq më tha, dhe doli nga dhoma’ – shkruan Mihali në shënimet e tij.
I parë vëngër në fshat, i ati dhe Mihali endeshin të pashpresë rrugëve të Tepelenës. Kërkonin sqarime në të dy Komitetet e kohës, Ekzekutiv dhe atë të Partisë.
“Do ta shikojë partia problemin tuaj”, ishte përgjigjia standarde që merrnin, jo pak, por pesë vite me radhë. Sa herë i kundronin së largu, ato zyra ku vriteshin ëndrrat e tyre, ngjallin trishtim. Ishin shndrruar në dhoma torturash psikologjike për banorët e lodhur e të pambrojtur. Brenda atij gjirizi kishte edhe njerëz të mirë e të ndershëm, po mirësia e tyre arrinte deri te fjalët ngushulluese.
“Në lulishten para këtyre godinave punonte motra e babait, – tregon Mihali për atë kohë – herë e shikoja me gërshërën në dorë e herë me zorrën e ujit që vadiste lulet. Takohesha me të gjithmonë. Më hidhte një sy nga koka te këmbët, më rregullonte jakën e xhaketës dhe më thoshte të mos mërzitesha. -E kemi larë me gjak, do të japin të drejtë studimi…Halla ime e mirë, i ndritë shpirti!
Kështu ka qenë rinia ime, vazhdon ai rrëfimin, një rini që mbajti mbi shpatulla pesha të rënda që s’i përkiste moshës. Kisha braktisur veten time. Ndjehesha si në një tokë të huaj. Dajot m’i burgosën. S’e kishin duartrokitur komunizmin. U cilësuan armiq të regjimit. Dashurinë e tyre s’e preka, madje s’e ndjeva asnjëherë pranë vetes. Shikoja mëmën time që sistemonte disa thasë me libra. I pastronte dhe qante. Kjo ishte pasuria që trashëgova prej tyre. Vetëm libra, shumë libra. Shumica të përkthyera nga rusishtja dhe greqishja. Autorë të njohur dhe të panjohur për mua. Ata u bënë miqtë e mi, shtegu ku mund të shikoja dritën, jastëku i ëndrrave ku vendosja kokën. U futa mes tyre për të zëvëndësuar duart e munguara. Gjeta ilaçin që qetësonte brengat. Pastaj, këngët e mia fillova t’i hedh në vargje”.
Në të gjithë këtë turbullirë të pa shpjegueshme, u çfaq një dritë e kuqe nga ato që çajnë mjegullën. Luan Qafzezi, ish-partizan, poet, anëtar i Lidhjes së Shktimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, shok i ngushtë i aksionesh gjatë Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare me xhaxhanë e Mihalit, bën përpjekje Tantali për të “zbutur” klimën e krijuar në Tepelenë me këtë familje, të cilës po i binin më qafë “hakqerѐ”. Ai erdhi disa herë në Gusmar, në shtëpinë e Izetit, botoi dhe një reportazh (“Në shtëpinë e një poeti nga Kurveleshi”) te gazeta “Drita”, trokiti edhe në dyert e dy komiteteve në Tepelenë për “nipin e dy dëshmorëve”, por gjithmonë dhe në çdo rast, i dilte përpara “ballisti”(!).
Një ditë prej ditësh, Mihali shkon në Lidhjen e Shkrimtarëve në Tiranë për të takuar Luan Qafëzezin, të vetmin engjëll mbrojtës të familjes dhe të tijin, këtë radhë jo për shkollë, por për t’i dhënë atij një tufë vjershash për botim. “Si një tufë lule me aromë Labërie”! – i kishte folur në mënyrë poetike Luani, për t’i dhënë ngrohtësi dhe zemër – do të mundohem t’i botoj”.
Mihali nuk e harron kurrë dhe i është mirënjohës atij burri të urtë e babaxhan, që i botoi poezitë e para në revistën “Nëntori” dhe në gazetën “Drita”. I është mirënjohës Luanit jo vetëm se i botoi, por edhe për një incident që ndodhi më pas me to në vitin 1983 me poezinë “Më jepni dorën”, që thotë:
Ma jepni pak dorën. / Në sallën e madhe /të futem dhe unë midis jush/ Të sjell ca gëzime mbi/ barrën me halle/ dhe fjalën gatuar me prush…/ Kam zbritur nga malet ylberin e dritës/ dhe fronin ku rrinë perënditë/ Nuk desha të zbehja shkëlqimin e ditës / Me brengën që shpirtin ma mbyt!…/ Ndaj ndjehem i huaj, se dyert nuk happen/ Si hije pas jush s’mund të vij/ Mat hapat e udhës dhe s’di ku të kapem/ Dhe lotët më ndizen qirinj!
U diskutua gjatë kjo vjershë në redaksi, si e gabuar ideologjikisht, pasi “ne i falemi Partisë e jo perëndisë”, ç’kuptim ka alegoria “s’më hapen dyert, kur partia i mban hapur ato kat më kat”. Ose “ndjehem i huaj! Pse, ne kemi Partinë për të mos u ndjerë i tillë” etj. Por gjithçka e mori përsipër dhe u bë garant Luani. I gjori çka hequr në mbledhjen e organizatës së Partisë, deri sa e mbylli me një autokrikitë bolshevike që, sipas tij, “ishte e pafalshme që i kishte shpëtuar një gjë e tillë”!…
Shyqyr që gjithçka ngeli në Tiranë, se po të kishte shkuar në Gusmar, kush e di ku do të kishte përfunduar.
Në moshën 18-vjeçare kishte shkruar një libër për dëshmorët e fshatit, një poligrafi rreth 150 faqe. E kishte shtypur me shumë kujdes në makinën e shkrimit Sinan Hyseni, një burrë sqimatar me sjellje aristokrate, për disa kohë sekretar dhe përkthyes i Ministrit të Bujqësisë. Edhe ai me biografi të trazuar. Dëshironte që libri të botohej, por si? Vendosi të takojë Shefqet Peçin.
Shefqeti e kishte pritur me përzemërsi dhe e kishte dëgjuar me vëmëndje.
“Fillimisht i thashë për librin – tregon këtë pjesë të jetës Mihali. I afrova dosjen ku kisha sistemuar fletët. E pa me vërejtje dhe u entuziazmua.
-Ka një problem, tha ai. Botohen libra vetëm për heronjtë, është një vendim i Byrosë Politike.
– Po ç’ndryshim kanë heronjtë nga dëshmorët? – nxitova ta pyesja.
U mendua pak, më vështroi në sy dhe më tha:
-Mirë, do ta bisedoj me shokët.
Pastaj i thashë për shkollën. I afrova dëftesën e pjekurisë.
-Nuk e kuptoj, përse s’të japin të drejtë studimi me këto rezultate?
– Po ja, për shkak të dajos që kam në burg, fillova t’i spjegohesha.
–Po ti ke dy xhaxhallarë dëshmorë. Samiu ka dhënë shpirt në duart e mia, i kam mbyllur sytë!…
Kapi me nervozizëm dorezën e telefonit dhe foli në mënyrë urdhërore me Ministren e Arsimit.
Nga matanë dëgjova zërin e bashkëbisedueses:
– Siurdhëron Gjeneral!
Njoftoi sekretarin e tij, një djalosh elegant, të më shoqëronte me makinë në zyrën e ministres.
Kur u ktheva përsëri në zyrën e tij, më ftoi për kafe në shtëpi.
– Jo, i thashë, nxitoj, duhet të kthehem në Tepelenë.
-Unë kam pirë kafe te shtëpia jote, duhet të provosh edhe ti kafen time…
Thonë që paska bërë krime, ndoshta jo me dorën e tij, por ka urdhëruar. Po mirë, pse s’i bëjnë publike këto dokumente? Koha është gjyqtarja më e mirë. Shefqet Peçin e donte Kurveleshi dhe e nderonte. E rëndësishme nuk është vetëm mënyra se si jeton njeriu, por edhe se si vdes ai” –mbyll rrëfimin Mihali.
***

Dhe ja kështu shkoi jeta e Mihalit, shefit të planit të kooperativës së Gusmarit, që një pjesë të madhe të forcës së tij e kosumoi aty pa rezultat. Më shumë se shifrat e lodhshme, atë e mundonte fjala e pathënë, perla e fshehur në guackë, poezia.
Ja si shkruan ai për ato vite:
Mbeta humbës, gjithë jetën/ Në pranverën e moshës,/ më humbën ca fjalë të rralla. S’i kanë fjalorët./ S’kam ç’bëj, /do pyes të vdekurit, vetëm ata i dinë.
Ndërsa pas viteve ’90 , guacka filloi të hapej dalngadalë, nga ku po dilte një poezi brilante, një xhevahir i rrallë, i derdhur në disa vëllime poetike si “Psherëtimat e shpirtit”, “Gjakprishur”, “Udhë të këputura”, “Zoti mban shënim”, “Kërkoj strehë”, si dhe në portalet “Fjala e lirë”, “Tepelena sot”, statusin e tij të Facebook etj.
Ndërkohë që në jetën e tij të përdishme në këto vite udhëtoi si oficer i Ministrisë së Brendshme në Sarand e Fier, më pas si pedagog i Letërsisë, Psikologjisë dhe Sociologjisë në shkollën e Shërbimit Informativ Kombëtar dhe tani, së fundi, prej dy vjetësh, as vetë s’e di pse, i braktisur, i papunë.
I dërrmuar nga kotësia e të qenit i papunë, nga indiferenca dhe zilia intelektuale dhe njerëzore, nga mungesa e fjalës së mirë dhe dorës së ngrohtë, me atë pak lëng që i ka ngelur në nervat e shkatërruara, ushqen poezinë, një poezi të fortë, tronditëse, kryengritëse, që, sipas tij, i dikton koha dhe vendi, një kohë dhe vend që prodhon vese me shumicë, vrasje, vjedhje, përdhunime, varfëri, injorancë, e jo ide e zhvillim, një vend që të tremb, të vret.
Ai fshikullon ashpër dhe vazhdimisht elementët e erozionit moral, që tashmë janë shtuar e shumuar sa na kanë zënë frymën. Ja si shkruan ai në poezinë “Fjalë ere”:
Fryn erë në Tepelenë, më thotë një zog i ngratë/ Rreh krahët e drobitur dhe bën të ngjitet lart/ Dhe unë jam veshur trashë, për dimrin, jo për frikën/ Një pallto për rrufetë, dhe një për politikën!
Nuk e zmadhoj aspak kur them se Mihal Gjergji është një lis i goditur dhe i plagosur që në rini nga rrufetë, por tani ato e kanë copëtuar fare, duke e lënë këtë substrat kulturor, këtë gen inteligjent të vrullshëm pa vëmendje, pa një terren ku ai të ushtrojë talentin e tij.
Janë të rrallë ata njerëzit që ta kuptojnë një shpirt idealist si të Mihalit, që vuan deri në vetëshkatërrim. Edhe nëqoftë se ka të tillë, ata janë të paktë, janë kategoria e tij, që digjen dhe shkatërrohen si ai.
Dikush më tha një ditë për Mihalin se ai është i çuditshëm, nuk përballesh dot me të, nuk merret vesh, dhe shumë i largohen si kali ujit.
“Po, i thashë, ashtu është, i paparashikueshëm, ashtu si nuk mund ta dish se si do të bëjë moti vitin tjetër, por ka hak të jetë i tillë”, dhe i lexova një poezi të tij që ma kishte dërguar ato ditë në celular:
U bëra këngë/ Askush s’e vuri në buzë/ Ruanin korbat në pemën e tharë /Ishte kohë e rëndë!…/ Në këmbë kam gjëmba/ Në zemër, një vragë/ Trup e shpirt më lëndohen/ U bëra vetë plagë!
“Apo jo?!… – i thashë bashkëbiseduesit pasi mbarova leximin…S’flet me këngën, flet me plagën”!…
Si një përgjues mitik i librave dhe historive antike, që i ka shumë për zemër, ai vigjëlon mbi tërë botën shqiptare, fokuson, përpunon, zmadhon ose zvogëlon, pjesët më dëlikate të kësaj bote. Sepse ky është misioni dhe detyra e artistit, shkrimtarit, poetit: të zmadhojë të mirën, që ajo të bëhet edhe më e mirë, të zmadhojë të keqen, që ajo të bëhet e neveritshme, të ndezë dëshirë për të zhdukur në mënyrë sa më të turpshme dhe sa më të shpejtë status-kuon.
Për Prometeun s’flitet, as për zjarrin/ Me shkëmbin e Skithisë nuk di ç’ka ngjarë/ Po kur një popull vetes ja hap varrin/ As Zoti nuk i vjen si dëshmitar!
Mihali ndryshon shumë nga disa poetë, jo vetëm ata të rëndomtit e bejteve, por edhe nga ata që kanë arritur të bëjnë një farë emri, duke shkuar qetësisht në një rrugë të shkelur, duke imituar majmunërisht poetë të tjerë të njohur apo edhe që mbajnë si zbukurim intelektual libra, sjellje, fjalë të mëdha e pompoze.
Poezi bëjnë të tërë, por virtuozët e teknikës poetike si Mihali janë të rrallë:
Linda në kohën tuaj/ Por s’mund të vdes me ju/ Ndanë udhe do ngrij, si statujë/ Unë luaj me vdekjen / Ulem gju më gju!
Për fat të keq në këtë atmosferë kaotike, mbytëse, pa rregull, nuk ka hierarki vlerash. I thati vihet në të njëjtën stivë me të njomin, grafomani, bejtexhiu, paralliu çajnë, fitojnë konkurse, botojnë, promovojnë antivlera me shumicë. Fejsbuku bën të vetin, e pëçudnon.
Po Mihali? Në i besofsh vetëm syrit, gërshëra të shkon shtrembër. Si gjithmonë, edhe këtu ai i përmbahet një rreptësie krijimtarie puritane, kur shkruan:
Varret-ndanë udhës / Jeta-buzë varrit / Dashuria jep shpirt, si foshnja jetime / Të vdekurin e rivret i gjalli/ Mos dysho po deshe…!/ Ndaj pyes: kush e mëkon shqiptarin,/ Zoti apo Djalli?
Që Mihal Gjergji është një temperament letrar i fuqishëm e kompleks, kjo nuk ka as një pikë dyshimi. Duhet të kesh fantazi sanguini të lexosh, të kuptosh dhe të ndjesh poezinë dhe prozën e tij. Ama po hyre në të, atëherë për ty gjithçka mbetet e ndriçuar si në shkencë.
Poezia e Mihalit dallohet për shkak të të zotit të saj, që nuk shtërzon kur e krijon, por i del vrullshëm nga përbrendësia:
Mbeta çirak, gjithë jetën/ Ndihmës i zotit pa zot/ Urtësia-burgu im / Nga i cili s’dal dot!
S’vret plumbi sa fjala/ Heshtja sa varri/ Pritja, bëhet litar/ Ku varet i gjalli…
Në një shpërthim zelli, njëkohësisht, mllefi fshatar ai, shkruan për viset e tij:
Këmbë njeriu në udhë/ qirinjtë e dhimbjes pikojnë pikë-pikë/ As zjarr në vatra, as zëra/ Këtu, / edhe frika ka frikë…
Te arti i fjalës së Mihalit, si në poezi dhe në prozë, i pëlqen e jashtëzakonshmja, ajo që nuk e shikojnë dhe ndjejnë të gjithë. Lexoni për një çast poezinë “Udhë nuk ka” dhe do të më jepni të drejtë:
Në Spaç, është thinjur dheu/ Qershia e gjaktë është tharë,/ ndoshta nga dhimbja/ Nga lotët,
edhe gurët janë çare/ Një korb vetmitar mbledh eshtra/ Mbase ndërton një statujë pikëllimi/ Udhë nuk ka…/ Është fundi a fillimi?/ Mes humbëtirës – një burim,/ pinë ujë të vdekurit / Ata, / si zë; as dielli, as vesa/ Mbi plagë,/ si mjegull nderet harresa!
Mihal Gjergji nuk njeh kult tjetër veç kultit të të vërtetës, për të vërtetën ai jo vetëm ngre zërin disa oktava më lart, por edhe djeg veten, duke u kthyer në një monoman, me dashje i vetmuar, që ditën flet me veten dhe natën flet me Zotin.
Kjo është sinteza alegorike e jetës së tij. Ndaj shumë pak e njohin botën boheme të tij, për të cilën ai shkruan:
Mbeta gur varri mes vetmisë/ Ndaj pyes varret: ç’paska ngjarë?/ Më thonë: ka vdekur-vdekja jote/ Ndaj prit të vijë një vdekatar!

***
Edhe në lundrimet e tjera letrare, në prozë Mihali ka “atë dorë”, atë stil, atë ndjesi artistike si dhe në poezi. Si dhe poezia, proza e tij është metaforike, aty gjen një fond të pasur leksikor, me të cilin ai ndërton fraza galante, me ngarkesa të forta emocionle. Libri me esse dhe shënime kritike, “Ngjyrat e Mendimit”, “Ali Pashë Tepelena – sprovë (analiza historike)”, “Hijet që vrasin”, “Drithërimat e fjalës” dhe artikujt publicistikë të botuar herë pas here në shtyp, kanë të njëjtën forcë, të njëjtin lakonicitet dhe ngjyrim letrar si edhe poezitë e tij. Ata në të vërtet kanë formën e prozës poetike dhe mund të klasifikohen pa frikë si të tilla.
Për njerëzit e mëdhenj s’është nevoja të ngresh buten e qilarit për të provuar verën. Atyre u mjafton edhe një pikë për të dalluar tharmin e fermentit. Siç e ka dalluar akademiku ynë i shquar, Rexhep Qosja Rexhep talentin e Mihalit vetëm me një libër të tij me kritika “Ngjyrat e Mendimit”, për të cilin shprehet: “Me idetë e këtij libri, me gjykimet dhe me vlerësimet Ju e pasuroni jetën tonë intelektuale të sotme. Ju po ashtu, me pasurinë e gjuhës i kontribuoni shumë si shprehjes artistike, ashtu edhe shprehjes sonë shkencore… Libri juaj është shumë interesant. Në artikujt, në sprovat dhe analizat Tuaja, keni trajtuar çështje të ndryshme qoftë të ngritura në librat e autorëve të tjerë për të cilat shkruani, qoftë prej vetë Jush”.
Dritero Agolli, i cili që në kontaktin e parë, i befasuar me poezinë e Mihalit, shkroi: “Mihal Gjergji është një fenomen, një njeri me botë të gjerë shpirtërore, i çapitur nëpër një rrugë të vështirë të jetës, aspak i përkëdhelur nga pekulet dhe lajkat”. Ndërsa Koçi Petriti ka konstatuar se: “Krijimtaria e Mihal Gjergjit i ka të tre elementët themelorë që i japin cilësinë e një krijimi poetik: lëndën vetjake, përjetimin dhe ndjeshmërinë, si dhe vargun befasues të thurur me mjeshtëri dhe me lirshmëri ritmi e rime. Poezi të tij, të kujtojnë poetin e madh rus A. A. Bllok, e që nënkuptojnë lirinë e munguar në tërësi…”.
Një “çertifikatë” e tillë nga dy kolosë të letrave shqipe si dhe të tjerë krijues elitarë si Koçi Petriti, Xhevahir Spahiu, Agim Shehu, akademiku Irakli Koçollari etj. që kanë bërë vlerësime për Mihalin, të hap dyert kudo, por ai nuk është nga ata që tund letra apo flamuarë në duar. Me atë natyrën e tij të rëndë, indipendente, me integritetin intelektual që e karakterizon, ai i ngjan një atleti që konkurron me kronometrin dhe jo me shokët e tij.

***
Karakteristikë e krijimtarisë së tij, prozë apo poezi qoftë, është se gjithçka aty tingëllon maksimalisht shqip.
Po e ilustroj këtë që thash më sipër, por edhe po e mbyll shkrimin me “ç’më ka zënë dora” nga esseja “Shqipëria jonë”:
“Në ndryshim nga ti, që e cilëson vendin tënd “Libani im”, unë do ta quaj “Shqipëria jonë”. Sepse është dhe e të vdekurve, dhe e të gjallëve, dhe e atyre që s’kanë lindur akoma. Të parët kanë eshtrat në këtë vend, djersën dhe gjakun, historitë dhe kujtimin e tyre. Të dytët ende s’kanë përfunduar rrugëtimin e caktuar nga Zoti. Akoma s’e kanë vulosur nderin apo turpin e tyre. Ky vend është edhe i atyre që s’jetojnë këtu, qe kanë marrë rrugët e botës. Ata e kanë ngarkuar Shqipërinë brenda shpirtit, gëzohen dhe trishtohen për të, si për nënën e tyre, janë pjesë e dramave të saj. Koha do jetë gjyqtarja më e mirë për të gjithë.
Ata që do vijnë pas nesh, do jenë shëmbëlltyra jonë, mbase më e lartë, më e përsosur, por gjithmonë me rrënjët te ky dhe. Ja pra, kjo është Shqipëria, e cila ndodhet mes Lindjes dhe Perëndimit, si një ylber bashkues. Trupi i saj është mbuluar me xhevahire. Malet e larta zgjaten me kryet tek retë. Rreth ballit kanë mbështjellë mjegullat e bardha. Pastaj, këmbët e tyre shtrihen e çlodhen buzë detit. Kuvendojnë me Posejdonin.
Shqiperia ka Bjeshkët e Nëmuna, Korabin e lartë, Gramozin, Gjallicën, Malet e Sharrit, Këndrevicën e bukur, Nemërçkën, Malet e Palavlisë, e më të veçantin e maleve, Tomorin Hyjnor, djepin e Perëndive. Gibrani im i çmuar! Filozofia jote mbetet pa gojë në vendin tim. Shumë të vërteta janë mbuluar nga harresa dhe misticizmi. Perënditë kanë lëvizur nga Palavlia në Tomor, pastaj në Olimp, atje ku gjëmon Zeusi, sundimtari i qiellit dhe tokes. Këtë e kanë thënë edhe profetët tuaj. Ti e di mirë këtë.
Pse vallë perënditë zgjodhën truallin tim si strehë të tyre? Prej mijëra vjetësh, në lartësite e malit të Tomorit vinin Mbretër e Perandorë, nga gjithë bota, sillnin dhurata dhe mësonin të nesërmen e tyre, fatin e betejave dhe të popujve. Nga ky ankth i çlironin plakat, që dinin të lexonin fëshfërimën e gjetheve të lisit, gjuhën e erës, gugatjen e pëllumbave, gurgullimën e ujrave të dy burimeve magjike (njëri e shuante pishtarin dhe tjetri e ndizte atë), lexonin shpatullat e qengjave dhe kecave te pjekur ne hell.
Vonë, shumë vonë doli në dritë Krishtërimi. Veshjet e plakave u bënë rrasot e priftërinjve. Ky besim i bëri të vetat gjithë ritet e këtij tempulli, më pas edhe pushtetin e tij (ndoshta edhe thesaret!). Por, Tomori, kurrë s’ka qënë i braktisur, vazhdon të gjëmojë. E, kur gjëmon Tomori, Vezuvi shperthen gjuhët e flakëve. Një lidhje e padukshme na flet me gjuhë rënkimesh. Bujtës të panumërt ngjiten çdo vit në lartësitë e këtij mali. Libani s’ka thesare të tilla. Unë të ftoj edhe ty, Gibran, t’i falesh Tomorrit…
Do të shoqëroj të shijosh edhe bregdetin e magjishëm, stërkalat e valëve që puthin brigjet shqiptare. E fillojmë nga të duash; nga Velipoja, Shëngjini, nga Dyrrahu mijëvjeçar, Divjaka, Semani, Vlora, Himara apo Saranda. Këtu ka vetëm diell. Dora e Zotit është treguar bujare si askund tjetër.
Pastaj të tregoj edhe hambaret e bereqetit, fushat që shtrihen buzë lumenjve. Zadrimën e mrekullueshme, fushën e Korçës dhe atë të Myzeqesë, më të madhen fushë të Ballkanit Perëndimor. Po Fushëkosovën?- mund të pyesësh. Nuk e kam harruar, as atë dhe as fushat e begata të Paramithisë në Çamëri. Do tregoj edhe per qytetin e Janinës, Artës, Prevezës dhe Pargës magjike, për të cilën Ali Pashë Tepelena harxho flori pa fund, edhe për dhimbjet tona, pjesët e prera barbarisht që ende kullojnë gjak.
Ndoshta ke të drejtë kur thua: “Ti ke Libanin tënd dhe dilemat e tij. Unë kam Libanin tim me bukurinë e tij të pakufishme…Libani yt është një çështje e pazgjidhur ndërkombëtare…Libani im janë luginat në të cilat jehojnë tingujt e këmbanave të kishave dhe gurgullima e përrenjve…”. Poshtë këmbëve tona, ashtu si në Liban, ari i zi pret të dalë në sipërfaqe, sikurse qymyri, kromi, bakri, dhe minerale të tjera të çmuara, u kërkojnë të ndalen duarve vrastare që grabisin pa mëshirë. E si për të freskuar këtë zjarrllëk të madh, burojnë dhe s’shteren lumenjtë tanë. Si fjongo të kaltra zgjaten nga grykat e maleve në drejtim të detit. Drini, në nxitim e sipër sjell edhe lajmet për Dardaninë.
Pse vallë, bota e krishterë s’tregon mirënjohje për Kostandinin? Ajkuna e kishte djalin e vëllait, pra ishte nipi i saj. Ishte i pari Perandor, që pranoi Krishtin, dhe në oborrin e tij, krahas filozofit pagan mbante edhe priftin. Ndërsa dardani tjetër, Niketa, krijoi himnin e këtij besimi shpirtëror. Pas Drinit të vrullshëm, është lumi tjetër, Buna, i cili zbut varfërinë shkodrane dhe bën çtë mundet për banorët e lidhur fortë me këtë djep qytetërimi. Mandej, janë edhe Valbona, Osumi, Shkumbini dhe Vjosa, lumenj përjetësisht të trazuar dhe plot kapriço.
Natyra ka krijuar xhepa për të vendosur thesaret e saj. Këtë e ndjen po të vizitosh Kepin e Rodonit, të Bishtit të Pallës apo atë të Gjuhëzës. Fushëpamja mbetet e pakufizuar për të shquar ishullin e Sazanit, të Kunës apo Zvërrnecit. Ndërsa Gadishulli i Karaborunit mban në shpinë gjurmët e Çezarit dhe Pompeut. Lavdia ka zgjedhur si vend prehjeje, pikërisht këto qafa malesh. Nuk po zgjatem me pasuritë natyrore, pse më të çmuarit janë njerëzit tanë; të një gjaku, të një rrace, të një gjuhe, denbabaden.
Ti, Gibran, e ke lexuar Homerin. Dua ta besoj këtë. Ai është babazoti ynë. Ai fliste këtë gjuhë dhe e shkruante, dashuronte dhe urrente shqiptarisht. Ishte Ai ndër të parët që parandjeu gjëmën që do vinte, rrënimin, tmerrin që do provonin trojet tona. Ai fliste me zotat. Pikërisht prej tyre mësoi të nesërmen e hidhur. U pikëllua dhe s’e përballoi dot dhimbjen, u verbua. Unë qëndroj i strukur brenda zgavrave të tij. Ku të vete? Këtu s’ka vend për mua. Por unë jam shumë i lidhur me këtë dhe, me këto male, sepse këtu kam rrënjët e mia. Ja që dashuria të tregon se si duhet vepruar. Dhe unë pres. Ylberi do shfaqet përsëri…”

E dhash pak gjatë këtë shembull, këtë mënyrë të shkruari, për të mos marrë shembuj të tjerë, në vepra të tjera, pasi janë me të njëtin sitil dhe me të njëjtin ngjyrim artisko-filozofik.
Hiqni, po deshët qoftë edhe një presje!…S’heq dot! Përsosmëria arrihet jo kur nuk ke më asgjë për të shtuar, por kur nuk ke më gjë për të hequr.