“Unë nuk njoh ndonjë disident në socializëm”

Nga Ben Andoni 

Për poetin Fazlli Haliti gjërat janë më të thjeshta sesa mendohet. Askush nuk doli hapur që të shprehte desidencën e tij, thotë ai që vetë e njohu dënimin në vitet ’70 për poezitë. Duket pak si herezi, po të shikosh një mori shkruesish që pretendojnë të kundërtën.
Nga ana tjetër, s’duhet të harrojmë se deri në fund të rënies së komunizmit pati trandje të mëdha, për një grup autorësh që morën dënime të frikshme. Kronika është e pasur: kujtojmë varjen, pak muaj para se të shpërthente Muri i Berlinit i Havzi Nelajt. Ndanë një përroi, dhjetë vjet më parë këtij akti, do të pushkatoheshin dy poetë të tjerë. Vilsoni Blloshmi dhe Genci Leka, të etiketuar si dy poetë të mallkuar do të dënoheshin për sabotim. Një tjetër emër, gati i panjohur për kohën, Trifon Xhagjika, i arrestuar në grup më 1963 do të pushkatohej 31 vjeç. Në demokraci, kur do njihej krijimtaria e tij, do gjykohej krejt ndryshe. Për të mos folur për fatin e keq të Musine Kokalarit dhe vëllezërve të saj, masakrën ndaj dom Lazër Shantos, ekzekutimet e At Anton Harapit, Gjon Shllakut, Nikollë Gazullit, Aleksandër Sirdanit etj.

Intervista/ Faslli  Haliti: Unë nuk njoh ndonjë disident në socializëm

Gati 40 vjet më parë, mё 16 dhjetor 1972, u botua në gazetën “Zëri i rinisë” poema “Dielli dhe rrëkerat” e poetit Faslli Haliti, për të cilën autori u dënua nga diktatura me 10 vjet punë të detyruar: 4 vjet në një kooperativё bujqësore dhe 6 vjet në Komunale, duke iu hequr njëkohësisht edhe e drejta e botimit. Autori do të ketë një terror të pashembullt psikologjik dhe do të endet për të shpëtuar duke e kërkuar të drejtën sa nga njëra zyrë në tjetrën. Në një mbledhje, ku luhet fati i jetës së tij, e mbajnë në këmbë me pyetje për 12 orë. E megjithatë, për fat, do ti shpëtojë burgut. Paçka se e ka mbushur kupën, ka botuar dhe poezi të tjera, ku në shumë prej tyre, shikohen devijimi. Por, vetëm kaq. Unë isha thjesht antikonformist dhe vazhdoj të jem i tillë, nuk pretendoj heroin, që bëjnë shumë sot pseudo në TV, thotë poeti i njohur. Autori persekutohet në qytetin e tij të Lushnjes. Gati në të njëjtën kohë, Ernest Koliqi te Shejzat do të shprehet për të: “Pёr tё plotësuar portretin e xhelatit humanist e artdashës ( Mehmet Shehu), na duket e përshtatshme vjersha Njeriu me kobure e poetit Faslli Haliti, zёri i tё cilit ёshtё mbytur nga Partia.” ( Revista Shejzat, Itali, 1975 ). Në një periodik tjetër kulturor në Italinë e asaj kohe, Koha Jonë botohet një revieë pozitive për të, që do përkthehet siklet në Shqipëri. E vërtetë telashet e tij, s’mbarojnë këtu. E lënë shumë kohë në fshat. Në një vjershë tjetër, tek Zogjtë shtegtarë shkruan: Ju nё dimёr Atdheun e lini,/Ju Atdheun e lini nё shi:/Pas pranverave vraponi, brithni …/Pas pranverave kokёn lini. Atdheu i tij, është krejt ndryshe, nga atdheu i pseudove. Ndërkaq, një grup i tërë autorësh që ka devijuar, njësoj si ai, përmendet me respekt nga autori…

Ben Andoni: A mendoni se ka pasur një desidencë të mirëfilli në kohën e diktaturës?

Faslli  Haliti: “Unë nuk njoh ndonjë nga poetët apo shkrimtarët tanë që gjatë diktaturës të ketë pasur mosmarrëveshje të hapura apo të drejtpërdrejta doktrinare, politike. Po kështu, nuk njoh ndonjë poet apo shkrimtar apo grup poetësh e shkrimtarësh që gjatë diktaturës të dëshironte të grindej, të mos pajtohej, të deklaronte apo të shfaqte hapur, në mënyrë të drejtpërdrejtë ide, në kundërshtim me ato të PPSH ose të ndahej prej saj, përkundrazi secili përpiqej, jo të ndahej, por të afrohej, t’i forconte lidhjet me të. Kishte poetë e shkrimtarë të tjerë që ruheshin, bënin kujdes që të mos e tepronin, jo thjeshtë se do të ndëshkoheshin, do ta pësonin si autorë, por do ta pësonte krijimtaria, do t’u pritej e drejta botimit, do t’u burgosej, do t’u pushkatohej krijimtaria që për secilin ishte po aq e shtrenjtë sa dhe jeta, liria. Sepse secili krijimtarinë e kishte jetë, liri, pavdekësi. Lorka u pushkatuan, por poezia e tij jeton.
Them se nuk dilte kush që të shprehte drejtpërdrejt disidencën e tij, sepse i besohej fuqisë së ambiguitetit, metaforës, alegorisë të cilat nuk i kapte radari i censurës, i syri i të vigjilencës edhe pse, slogani i partisë ishte, se çdo komunist është specialist për vijën e partisë në letërsi dhe art, Kadareja, Agolli, Arapie e kanë realizuar mrekullisht këtë përmes cilësisë e nivelit artistik të veprave të tyre; një koracë kjo të cilën shigjeta e specialistëve të vijës së partisë, s’kishte sy aq të mprehtë siç pretendohej, nuk kishte as edhe forcën e duhur që të depërtonte në këtë cilësi artistike që si pas Brehtit është mjet i sofistikuar depërtimi. Diktatura arrinte deri në dyshim; e gërvishte vetëm paksa koracën e cilësisë së veprave të tyre, pasi të ashtuquajturi specialistë të vijës, nuk ishin në gjendje të dallonin nëse, tiparet e veprave ishin të realizmit socialist apo ishin tipare të artit borgjezo-revizionist.
Kadareja ka qenë një telash i përhershëm për diktaturën e cila arrinte deri aty sa ta kërcënonte, herë – herë dhe ta kërcënonte egër e terrorizonte, si në rastin e poemës Pashallarët e kuq, Pallati i ëndrrave, Dimri i madh, madje edhe Gjeneralin e ushtrisë së vdekur e Kronikë në gur, ka pasur telashe. Jo se Kadarenë e toleronin, por s’kishin ç’ti bënte, nuk mund ‘të vërvitej në erë një margaritar që kishte më tepër çmim se gjithë fisi i PPSH-istëve’”. Në vitet që kanë kaluar, pas vendosjes së një sistemi ri ekonomiko-shoqëror, një grup artistësh të arteve pamore dhe shkrimit, pretendojnë se i mbanin gjërat e fshehura…për një kohë më të mirë. Sa i qëndron realitetit ky lloj veprimi?
“Nuk jam dakord me ata që deklarojnë se gjatë diktaturës shkruanin dhe i mbanin të kyçura nëpër sëndukë apo sirtarë poezitë. Kështu poezitë e tyre të heshtura, u ngjanin atyre topave mbretëror buzë detit të Durrësit, mbi të cilët sot pushon turpi dhe harrimi sepse ata heshtën atë ditë që duhej të gjëmonin. E pse, i mbanin të kyçura poezitë? Kjo është e barabartë, sikur ti në kohë lufte ta mbaje pushkën të fshehur në hatullat e shtëpisë, pa bërë fare bam, por është pikërisht përdorimi me bam e me bum që e ruan pushkën nga ndryshku. Vargun e ruan leximi”.

Megjithatë, disa shkrimtarë e kanë paguar me jetë, paçka se prodhimtaria e tyre ishte modeste dhe gati e panjohur për publikun…

“Përulemi para martirizimit të poetëve e shkrimtarëve të burgosur për shkaqe letrare, por jo për shkaqe ekstraletrare. Në librin Dialog me Alain Bosquet, Kadareja thotë se “Taktika e tij (e Enverit), ishte që të mos dënonte kurrë shkrimtarët e shquar. Kështu shpjegohet që nuk guxoi të dënojë asnjëherë poetin e madh të Shqipërisë, Lasgush Poradecin… Ndërkaq, në mënyrë sistematike dënoheshin, madje rëndë, shkrimtarë jo fort të njohur…”. Pas ndalimit të Përbindëshit 1965, sidomos pas botimit të Gjeneralit në Bullgari 1967e pas botimit, po të këtij romani, në Jugosllavi 1968, Kadare u bë mjaft i njohur, por pikërisht në këtë kohë projektorët e regjimit, ose më saktë të vetë diktatorit, ranë mbi shkrimtarin për ta verbuar. Ç’tmerr të ishe i njohur në një vend stalinist. Vitet 1965-1968 qenë tepër të rënda për shkrimtarin. Ky fat nuk do t’i ndahej atij edhe pas çdo botimi të suksesshëm libri. Kjo është arseja pse nuk e burgosi diktatura apo diktatori Kadarenë”.

Ndërkohë, shumë shkrimtarë të asaj kohe, që të themi kanë shkruar ndryshe, tashmë janë krejt jashtë vëmëndjes së medias, por më shumë njerëzve, që po kategorizojnë vlerat e letërsisë. Si e shikoni këtë realitet?

“Ka prirje nënvleftësimi, denigrimi ndaj poetëve dhe shkrimtarëve dhe veprave të kohës së realizmit socialist. Edhe veprat edhe autorët e kësaj kohe i fusin në një thes. Po nuk futen në një thes byku me kokrrën e artë të grurit. Kush mendon se nga të korrat e fushave të poezisë së socit dhe të prozës përftohej vetëm byk, kashtë për stallat e lopëve dhe jo kokrra e kallinj për njerëzit, është cinik i lindur ose i paaftë për të dalluar kokrrën nga gëzhutat, byku, kashta. Madje, nga dikush shkohet deri aty sa nga aradha e poetëve, shkrimtarëve të socit vetëm dy tre mundën të vazhdojnë të krijojnë me sukses pas viteve ’90-të. Midis tyre për çudinë e çudive nuk pashë të përmendej poeti, prozatori, avangardist, modern, prolifik Moikom Zeqo, poeti dhe prozatori magjistral Petraq Risto, poeti dhe prozatori surrealist e postmodern Roland Gjoza, lirikët fllad,, puhi, Skënder Rusi , Musa Vyshka, Sulejman Mato, Koçi Petriti, Xhelal Tosku, tregimtari i një realizmi të pa kompromis, të pamëshirshëm ndaj çdo lloj monstruoziteti të djeshëm apo të sotëm, gati hiperrealist, Konstandin Dhamo; poeti i poezive hiperbolike, të pasura me paradokse, me nerv shoqëror, përsiatje, gjithë asociacione, Anton Papleka etj. krijimtaria e të cilëve pas viteve ’90, u rrit me progresion gjeometrik e cilësi evropiane. Duhet të jeh i verbër, që të mos shohësh, sidomos korpusin (vargmalin libror) Miscellanea të Moikom Zeqos, Roland Gjozës, Shefki Karadakut, Maku Pones…”.

Po krijimtaria e të rinjve?

“Poezia e të rinjve, edhe pse vazhdon të jetë eksperimentale, ka një grup poetësh që dallohet, që është shkëputur nga masa e krijuesve, edhe nga ky grup poetësh i mirëdalluar, herë – herë, më i talentuari, tenton, por nuk arrin atë shkëputet gjatë e përthithet nga grupi duke ia lënë vendin një tjetër poeti të talentuar të ekipit e kështu stafeta apo rotacioni vazhdon duke mos arritur asnjëri të bëjë atë shkëputje që bëri Kadareja në vitet ’60 e më pas. Por edhe ky ekip ashtu si futbolli total i ekipit holandez, e ka në përvijim e sipër kapitenët e tij”.

Si i shikoni ju vetë fushatat për të promovuar letrarë të ndryshëm?

“Dje , një partiak i lartë apo një autoritet i letërsisë dhe artit gjoja të bënte poet, edhe pse poet të vërtetë të bën vetëm talenti, vepra. Por ka dhe sot një autoritet, po aq të fuqishëm që gjoja të bën poet dhe të bën, por vetëm për një hark të ngushtë kohor: ky «autoritet» është media, shtypi, publiciteti. Autopubliciteti, gjithashtu, mëton të të bëjë të madh, por më tepër të bën qesharak. Sot, disa krijues nga radhët tona bëjnë aq shumë publicitet për veten e tyre sa mbulohen në djersë, më shumë se nga një boksier në fund të ringut.
Dje synohej për karrierë, sepse karriera të siguronte komoditet, mundësi dhe kohë për krijimtari. Sot krijuesit po jepen pas biznesit, parasë, pushtetit, sepse paraja, është pushtet dhe pushteti është para, madje dhe larushi dashnoresh…”.

Juve vetë keni marrë një dënim të gjatë. A e shikon veten në desidencën shqiptare?

“Jo, nuk kam qen disident. Kam qenë inkorformist, kritikues i prapështive, burokratizmit, padrejtësive të oleleshme të diktaturës, i artificialitetit, prepotencës, nepotizmit, karrierizmit, siç jam edhe sot kritik kundër imoralitetit politik, dyfytyrësisë, korrupsionit pa konotacione politike, babëzisë për para të fituara sipas parimit makiavelist se qëllimi justifikon mjetin, pa pyetur e pa u shqetësuar se, «turpi dhe nderi nuk plaken kurrë.»
Vetvetiu kam qenë për socializmit human evropian dhe jo për socializmin administrativ e komandues stalinist. Moto ime ishte dhe është: liri të aftit, garanci të dobëtit. Ai që di të notojë, le t’i bjerë me not oqeaneve dhe t’i arrijë brigjet e Eldorados, kurse të dobëtit, atij që s’di not, por ka vullnet për të notuar dhe vizion për të arritur brigjet evropiane, le t’i jepet një salvaxhente që të mos mbytet. Ne nuk duam të mbytet qoftë dhe një njeri që aspiron caqet e brigjeve euro-atlantike…”.

Për ta përfunduar, si ju duken çmimet e sotme letrare, që jepen nga subjektet e ndryshme?
“Çmimet vjetore i jepen edhe dikujt që e meriton, por përgjithësisht u jepen atyre që nuk e meritojnë. Kanë karakter klanor. Deri tani çmimet i kanë marrë XYZ, YZY, ZXY…
Unë kam marrë vetëm një çmim të tretë kombëtar më 1969 për librin tim të parë poetik Sot, në konkursin kombëtar të 15- vjetorit të Çlirimit. Në konkursin e parë, pas konvaleshencës sime dhjetëvjeçare ideologjike në kooperativë e Komunale, më 1984, nuk mora çmim, por kryetari i jurisë Dalan Shapllo, shkroi dy fjalë të mira për librin tim Mesazhe fushe. Mbeta i kënaqur. U ndjeva i vlerësuar. Që nga vitet 1997 e deri 2010, juritë kanë kaluar nëpër duar librat e mi:
S’di të hesht, 1997, Lamtumirë kapedanët e mi, 1997, Mbrapsht, 1998, Çartje, 2000, Po s’ish ajo, 2000, Erdhi, 2003, Iku, 2004, Kaq, 2005, Kujt t’i besoj, 2006, Diellftohti, 2008 , Dielli dhe rrëkerat, (poema), 2010, Para ikjes, 2010, botuar nga Toena, Dituria, “Dritëro”, Onufri, Ombra GVG, UEGEN, Globus R., por, edhe pse s’më kanë dhënë çmim, për asnjërin prej këtyre librave, kryetarët e jurive, kanë shkruar dy fjalë të mira në gazeta për librat e mi dhe unë, kam mbetur i kënaqur, jam ndjerë i «vlerësuar» nga juritë gjatë këtyre dy dekadave demokracisë…”.

Gazeta “Dita”