Aleks Buda, mendimtari i kombit dhe themeluesi i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë

Nga Albert Vataj

Në kalendarin e kujtesës kombëtare, 7 shtatori nuk është thjesht një datë që shënon lindjen e një njeriu, por një pikë referimi për lindjen e një mendimi. Më 7 shtator 1910 erdhi në jetë Aleks Buda, historiani dhe akademiku që u bë kryetari i parë i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë (1972–1993). Figura e tij nuk është thjesht një biografi, por një përmasë që shtrihet në horizontin e kulturës shqiptare si simbol i kërkimit, i përkushtimit dhe i themelimit institucional.
Formimi i tij erdhi në një nga mjediset më të gjalla të Europës kulturore. Studimet i kreu në Fakultetin e Filozofisë (filozofi-letërsi) të Universitetit të Vjenës (1929–1935), ku u ushqye nga një frymë humaniste e thellë dhe nga metodologjia kritike e historianëve e gjuhëtarëve më të shquar të kohës. Përveç dijeve të ngulitura në filozofi, histori, arkeologji, gjuhësi dhe letërsi, ai fitoi edhe atë kulturë universale që më pas do ta bënte figurë kyçe të albanologjisë.
Nga vitet 1939 deri më 1943, Aleks Buda punoi si mësues në Liceun e Tiranës dhe në atë të Korçës, duke u bërë formues i brezave të rinj. Në vitin 1944, si pjesë e Lëvizjes Antifashiste Nacionalçlirimtare, ai u zgjodh nënkryetar i Këshillit Antifashist të qarkut të Elbasanit, duke dëshmuar se për të dija nuk ishte e ndarë nga përgjegjësia qytetare dhe kombëtare.
Pas çlirimit, u angazhua në shërbimin publik të kulturës. Në vitet 1945–1946 qe drejtor i Bibliotekës Kombëtare, duke vendosur aty standardet e para të një institucioni që përfaqëson kujtesën e shkruar të kombit. Në vitin 1955, me krijimin e Institutit të Historisë dhe Gjuhësisë, Buda u shqua si organizator dhe studiues me peshë, duke themeluar sektorin e historisë së mesjetës. Me këtë hap ai hodhi bazat e medievistikës shqiptare, duke krijuar një terren shkencor ku historia mesjetare e Shqipërisë do të zhvillohej në mënyrë sistematike. Ai përgatiti një brez të ri historianësh, të cilët e panë në Budën jo vetëm mësuesin e tyre, por edhe themeluesin e një shkolle të mendimit.
Me krijimin e Universitetit të Tiranës (1957), Aleks Buda ishte ndër të parët që themeloi Katedrën e Historisë dhe hartoi kursin e parë të Historisë së Shqipërisë, duke e institucionalizuar mësimdhënien akademike të historisë në vend.
Figura e tij lidhet ngushtë me Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, të cilën ai e drejtoi që nga themelimi në vitin 1972 deri në vitin 1993. Si kryetar i parë i Akademisë, Buda e konceptoi këtë institucion si një “shtëpi të dijes kombëtare”, ku duhej të bashkëjetonin kërkimet në fushat e historisë, gjuhësisë, arkeologjisë, etnografisë, artit mesjetar, por edhe të shkencave të natyrës. Kontributi i tij ishte i gjithanshëm: si historian me formim të gjerë, si organizator i kërkimit shkencor dhe si ndërtues i urave mes traditës shqiptare dhe shkencës evropiane.
Trashëgimia e Aleks Budës shtrihet në disa shtylla themelore:
Albanologjia: ngriti themelet e studimeve moderne për autoktoninë dhe vazhdimësinë iliro-shqiptare, duke mbrojtur shkencërisht identitetin historik të shqiptarëve.
Medievistika shqiptare: si themelues i sektorit të mesjetës, ai krijoi hapësirën ku historia mesjetare u hulumtua me metoda shkencore dhe u rritën studiues të rinj.
Historia e Shqipërisë: nën udhëheqjen e tij u hartuan veprat monumentale që përmbledhin zhvillimet historike të kombit, nga lashtësia deri në epokën moderne.
Institucionalizimi i dijes: Akademia e Shkencave, Instituti i Historisë, Universiteti i Tiranës – të gjitha mbajnë vulën e themeluesit Aleks Buda.
Për këtë trashëgimi, Aleks Buda u nderua me vlerësime të larta: “Çmimin e Republikës” të shkallës së parë, “Urdhrin e Lirisë” të klasit të parë dhe “Urdhrin e Flamurit të Punës”. Në vitin 1990, Presidenti i Republikës së Austrisë e dekoroi me “Medaljen e Madhe të Artë”, duke i njohur kështu vlerën e tij edhe në hapësirën ndërkombëtare.
Aleks Buda ndërroi jetë më 7 korrik 1993, por vepra e tij jeton si një gur themeli i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe i albanologjisë moderne. Ai mbetet një figurë ikonike, jo vetëm për institucionet që ngriti dhe veprat që la, por edhe për modelin e intelektualit që e pa historinë si mision kombëtar dhe si dialog me qytetërimin evropian.
Sot, kur kujtojmë 115-vjetorin e lindjes së tij, kujtojmë jo vetëm një njeri të ditur, por një mendimtar të kombit që dinte të bënte nga dija një gur themeli për identitetin dhe të ardhmen e shqiptarëve.