Çfarë ishte Shqipëria latine në Itali, në fillim të shekullit të njëzetë?‏

Gëzim Llojdia

1.
Në fillesë e  zgjedhur nga poema Çajld Harold e Bajronit, disa vargje  të saj :”Shikoni në gjirin e Ambracia ku dikur ishte një botë e humbur për dashurinë e një gruaje…”   studiuesja italiane Olimpia Gargano ka përgatitu një studim me temë nga Shqipëria.

-Me këto tone ekstaze,shkruan O.Gargano  i dërguari i Corriere della Sera, Ugo Ojetti përshëndeti bregdetin shqiptar pas arritjes së tij në Prevezës në 1 korrik 1901.

I nisur nga   Brindisi për të mbledhur lajme për një vend, që kishte  zënë hapësirë gjithnjë e më shumë në politikën italiane në Adriatik,Ojetti shkroi disa reportazhe të bukur, me të cilin ne kemi të hapur këtë vështrim të përgjithshëm të imazhit italian në Shqipërisë në dekadat e para të shekullit të njëzetë.

Në atë, që ne kemi lexuar për dy koordinatat shfaqen në  një përfaqësim të saj, dmth  "Virgili", ku pamje të Gjirit të Ambracisë ngjall skena të betejës së  Actium midis Oktavian dhe Mark Antonit dhe "Byroni," ku  gjurmohen linjat e poetit anglez, që në Shqipëri kishte filluar poemën, që e bëri atë të famshëm.

-Vizioni i Shqipërisë thotë O.Gargano,te Ugo Ojetti janë të qëndisura me kuotimin rreth vendeve të vizituara, është një lojë e kryqëzimeve  të  tekstit që, në aspektin e përfaqësimit, duke krijuar efektin e një "vendi në antologji", ku imazhet letrare të kenë dorën e sipërme në botën e vërtetë, ose më mirë për të krijuar një hapësirë të ndërmjetme ku luajnëhendeku midis realitetit – domosdoshmërish të kufizuar, dhe për këtë arsye jo të kënaqshëm – dhe një të kaluar mitike.

Edhe para se të ulej e të bëhej , shkrimtar  gjen në faqet e tij të kujtesës, që përshkruajnë këto toka: fshat i vogël Parga  i sugjeron vargjet e Berchet ndërsa spektakli i ishullit tëLefkada, të kujton agimin e  fundmë  tragjik  të  poetit grek".

2.

Kërkimi i politikës italiane në Shqipëri .Kështu mund të quhet udhëtimi i gazetarit të Corriere della Sera, dhe studimi i mëtejshëm i këtij udhëtimi nga studiuesja O.Gargano.

Antologjia shqiptare  e  tij mund të vendoset në prag të "literaturës koloniale", që kishte filluar të lulëzojë në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë, dorë për dore me pushtimin eterritoreve të Afrikës lindore ende të panjohur për shumicën e italianëve. Përveç romaneve dhe tregime, ky prodhim  përfshinte : ese profile historike, gjeografike dheantropologjike, të përbërë nga oficerë ushtarakë në misionin zbulues dhe teknikë të ngarkuar me mbledhjen e informacionit të nevojshëm për të identifikuar mundësi të reja investimi ekonomik dhe tregtar.

Duke vijuar më tej O.Gargano thotë:Kur në 1939 Vittorio Emanuele III shtoi titullin e Mbretit të Shqipërisë me atë të perandorit të Etiopisë, ka  krijuar një njësi ekonomike të pazakontë gjeo-politike, e cila solli së bashku në të njëjtën fushë një vend afrikan dhe një Ballkanas.Mirëpo cfarë ngjau pas kësaj katrahure  ? Në zgjuarsi e tij të zakonshme, IsmailKadare e quajti atë një "apparentamento grotesk  në të cilën për herë të parë në historinë e tyre, shqiptarët e panë veten të ndarë një shtet me zezakët.

Rruga, që çoi Shqipërinë nën ndikimin italian ka elemente me interes të veçantë për analizën e procesit të ndërtimit, apo "ri-ndërtimin" e imazhit të tij nga elementet ekzistuese, dheende të mbledhur ndryshe për krijuar efektin,pra përfaqësimin e një vendi të futur në mënyrë të vendosur si pjesë e traditës kulturore të Mesdheut, më saktësisht latinisht, dhepastaj "italian". Në fakt, kështu ajo u bë më i njohur në sytë e bashkatdhetarëve tanë, ishte e nevojshme për të "zbutur" ato aspekte të perceptuara si në mënyrë tipike orientale (me fjalë të tjera, muslimanët) që do të ishte ndjerë si të jashtmit nga opinioni publik italian: në fund të fundit, madje edhe para pushtimit ushtarak të vendit, "autoritetet fashistemenduan për të transformuar pamjen e vendit. Prova është se, kur në 1939 ai vizitoi Tiranën Indro Montanelli, ishte i kënaqur thuhet  se rinovimi urban (kryhet nga arkitektëitalianë) është shndërruar në qendër të qytetit, profili racionalizim. "Dhe  për të gjitha këto njerëzit janë në punë, qarkullojnë, flasin – orientalizmi i të cilit është në likuidim të plotë -për ta bërë atë më të bukur. Në rrugën për t'u bërë një kryeqytet perëndimor, ende duhet të punojë shumë për të arritur atë .
Por për Montanellin, i dërguari i posaçëm në vitet kur babai i tij ishte në Tiranë si një bashkëpunëtor i asaj që ishte udhëzues i parë turistik i moshës bashkëkohore, Shqipëriaprototip i idealit shqiptar ishte (lexo: "Malsia"), e "Malet e mëdha" ndërmjet Shkodrës dhe Malit të Zi, zemra e Shqipërisë  u bë e famshëme në librin e Londrës të  Edith Durhamit.

"Malësor i veriut është burrë fizikisht i bukur, i lartë, me  tiparet të gjalla, mashkullor e në të gjitha shprehjet e tij, i menjëhershëm instinkt dhe marrjen e masave pothuajse në të njëjtën kohë pa diafragmë të reflektimit. Ai është një njeri i vështirë,  diferencuar nga ana e florës dhe faunës që rrethon atë. Dhe fisnik e  i varfër, ka një shkëlqim, dinjiteti madjefizik, nuk rrezikohet nga varfëria e rrobave të tij dhe kursimit  të jetës së tij. Ajo është, sipas traditës, një bari, është nga instinkti dhe nga natyra, një njeri i heshtur.

Ky përshkrim  bëri jehonë dhe  grafika në kopertinën e librit: njeriu malor i cili qëndron në sfond të Alpeve shqiptare veshur  me qeleshe, kapelë tipike e pëlhurë të bardhë,pantallona leshi ,të ndërprerë të bardhë me të zezë  dhe një xhurdì (xhaketë) të kuqe në një jelek të zi ari i e mbushur me tegela. Ndoshta ngjyrat u ndryshuan në krahasim merealitetin (si sipas traditës, xhurdì ishte i zi, në zi për vdekjen e Skënderbeut), por ajo  pak rëndësi të vogël ka, në përgjithësi, me armën e pashmangshme me tytë të gjatë mbishpatullën e tij dhe fyell (flaut) në anën tjetër malësori,e kjo shpalos mbuluar  me veshje kalorësiake  të  simboleve të nevojshme për të identifikuar një shqiptar për përfaqësitë e atyre  botëve të gjallë dhe imagjinative si në përralla.

3.

Gjerësisht  nëse këto pamje letrare, artistike dhe ajo  që tërhoqi vëmendje  në trashëgiminë arkeologjike ,që  filloi të dalë në ato vite. Gërmimet e kryera midis  viteve 1928 dhe 1935nga Luigi Maria Ugolini zbuluan rrënojat e Butrintit, që u bë një nga "vendet e kujtesës. Ashtu si Heinrich Schliemann, i cili kishte arritur të gjente  “eshtrat e Trojës” dhe Mikenësnë bazë të poezive homerike, Ugolini ishte në gjendje të identifikonte  Butrintin duke filluar nga të dhëna të marra nga Aeneid Virgil-së,poeti romak. Pas një arsimi bazë në vendlindjen e tij, në Romë dhe në jug të Italisë, ka studiuar filozofi, mjekësi dhe matematikë. Autor i poemës  epike me  12 vëllime "Aeneid”.

Për një nga ato rastësi kurioze i cili është shpërndarë  edhe kalendari  i cili i dha një dorë të madhe në synimin e regjimit,në  vitin 1930, ashtu si marrëdhëniet mes Italisë dhe Shqipërisë u bë më intensive, shënoi përvjetorin e lindjes  së poetit  Virgil, poet i cili u përshëndetur si corifeo fashist në  perspektivë të perandorisë në  Romë, në kujtimet e të cilit,regjimi i Musolint i kishte ndërtuar mitin e tij  të financimit.

Ngjarja u festua me ekspozita, konferenca dhe publikime të veçanta. “Italian Post” ka shenjtëruar një seri të  pullave, një nga të cilat përfaqësohen ardhjen e Eneas në Butrint: nëtitull, ilustrim  ku lindën  vargjet e Aeneid ku Helenus, mbret i Epirit, parashikon heroin trojan  dhe 'ardhja në Ausonia, domethënë në Itali.

Paragrafi në Gazetën Zyrtare njoftoi lëshimin e vulës e cila e  përshkroi atë me këto fjalë: "në vlerë prej 15 cent cartoon është episodi i Helenus, themelues i Butroto, i cili përshëndetEnea, i cili, pasi u ndal për disa kohë përsëri, duke i ngjitur lidhjet e pazgjidhshme midis dy brigjeve të Adriatikut .

Këto fjalë –shkruan O.Gargano,kanë goditur vëmendjen tonë, sepse, në vend të thjesht të përshkruajë karakteristikat teknike të çështjes së re pulla, ka  shprehur një opinion, i cili është mjaft i  pazakontë në stilin e një buletini përgjithësisht të ftohtë, konciz e zyrtarë. Në fakt, ky përshkrim i rrallë në prolexis, ku proklamohet këto dy mijë vjet, qëllimi i regjimit ishte një  "lidhjet e pazgjidhshme" midis të dy brigjeve të   Adriatikut. Vula është e shoqëruar me sjellje pak të detyruar Helenus  , duke qëndruar në frontin e Eneas, tenton krahune tij të djathtë në përshëndetjen  tipike romake.

Por reklama e vërtetë erdhi në fund të atij viti, kur, pas suksesit të arritur nga Misioni Arkeologjik Italian, propaganda fashiste organizoi një ngjarje të jashtëzakonshme turistike -kulturore (e cila në të vërtetë nuk ka mend, , dmth një "Cruise Virgil": në  15 shtator 1930, ku avullorja  “Aquileja”  u nis nga Brindisi drejt bregdetit shqiptar. Në ardhjen e tyre nëButrint, pasagjerët kishin udhëheqës  të njëjtin Ugolini, i cili udhëhoqi ata në vende të prekura nga udhëtimin e Eneas,në këtë mënyrë, historia e Virgjili u ri-interpretohen në dritën e '' ambicieve italiane dhe gjeopolitike fashiste " thotë O.Gargano.

Në  ndërtimin e   këtij  imazhit gjithashtu mësuan të përdorin mjetet e reja të komunikimit, të tilla si postera reklamuese. Në figurën e mëposhtme,ka edhe një  poster nga një kompani e  anijeve e cila ndërton një urë në mes të Italisë virtuale dhe Shqipërisë, një lloj Via Egnatia- Trans-Adriatik, që, për fat të mirë përzien dy mijë vjet të historisë dhe kombinon Ilirinë e lashtë me anijet liburna, Shqipëria modern, dhe ata që duhet të ishin përfitimet e teknologjisë italiane, nga rrugët dhe korridoreve ajrore.
Më 9 Maj 1940, Mbreti i Italisë ka  inauguruar në Napoli :"Trienali i italiane jashtë shtetit", të destinuara të shfaqin artin, kulturën dhe vepra artizanale të kolonive të reja italiane.Shqipërisë  i  kushtuan një pavijon të veçantë,  me botime të bukura të gjetjeve të  fundit arkeologjike. Pas vetëm një muaj  të  hapjes, aktivitetetet  u pezulluan për shkak të luftës.Ekspozita hapi dyert e saj vetëm në  vitin 1948, nën emrin  " Ekspozita  jashtë Italisë….  ". Por kjo, tani, ishte një histori tjetër….përfundon studimin e saj O.Gargano.

4.
Duke përvijuar rrugëtimin e Ojetti,O.Gargano thotë:”Megjithatë, që nga raporti i tij kishte jo vetëm qëllime përshkruese por  gjithashtu duhej të jetë funksional për projektet politikeqë u zhvilluan, me  vizitën e Vlorës (Aulona e lashtë) ku  shkruan se eshtrat do të duhen për të tërhequr vëmendjen e arkeologëve italianë, si në efektet e  e  ndodhura njëzet vjet më vonë, me hulumtimin  e  kryer nga L.M.Ugolini.
Si gazetar, Ugo Ojetti identifikon problemet sociale që kishin shpëtuar për shkrimtarë të tjerë; si transmetues, i paraqet ato me efekte spektakolare, si në skenën e ardhshme, të Dantes ,(burrat me  mish në vend të  shpirtrave të ferrit). Ne duhet të theksojmë se, në bazë të njohurive tona të pranishëm në fushën e letërsisë e udhëtimit në Shqipëri kjo ështëderi tani referencë  për atë kohë ,vetëm për të burgosurit e Janinës,ku  skenari shfrytëzon legjendat e Ali Pashë Tepelenës,që ka jetuar një shekull më parë.

"Unë dal tani nga ferri  i burgut, që është në bodrumin e kështjellës së ngritur nga Ali Pasha në  në shkëmb të fortë, në majë të kodrës me pamje nga liqeni dhe qytetin e Janinës. Katër ose pesëqind burra, të çdo zakoni, çdo rajoni dhe çdo feje  Epiri janë grumbulluar atje thellë në konvikte në të njëjtën kohë.Lagështia bie nga muret me shkëlqim mbi shkëmb.Erë e keqe e mbeturinave dhe djersën e turmës së mallkuar  më mbyt mua vetëm para errësira në  korridorin e parë, në mes dy ushtarëve. Avancimi mësynin në shpellë, ndonjëherëndjehen nëpër këmbë trupin e dikujt duke fjetur në dysheme dhe mallkim nga ushtarët …”.përfundon O.Gargano.

Kush është  Olympia Gargano. Profesore e  gjuhës  italiane dhe latine Lindur në Ravello në bregdetin Amalfi, me specializim në gjuhësi dhe Master e në mësim të gjuhës italiane për të huajt.Përkthyes e(nga anglisht, frëngjisht, gjermanisht),ka përkthyer vepra të reja nga udhëtarët e huaj në Italinë jugore .Profesorë e  gjuhës  italiane dhe latine në shkolla të larta, është e angazhuar aktualisht në një projekt kërkimor  për imazhin e Shqipërisë të letërsisë moderne dhe bashkëkohore evropiane në Université de Antipolis Nisë Sophia (Francë).Gargano është një studiuese pasiononte ka vite të tëra,që  ajo studion  duke ju kushtuar gjithçka, që ka të bëjë me Shqipërinë  dhe mbanë leksione e konferenca si dhe shkruan artikuj gazete.Olimpia Gargano është quajtur  :”Edit  Durhami i kohës tonë”.