Ekzili tragjik i një europiani

Nga Virgjil Muçi

Janë jo të paktë ata studiues që mendojnë se vepra më e njohur e Zweigut dhe, ndoshta, më e rëndësishme është jetëshkrimi i tij, shkruar në mërgim më 1941 – pak para se të vriste veten – dhe botuar vetëm më 1944; kanë një koincidencë domethënëse të dyja këto data – fillimin dhe fundin e konfliktit të Dytë të Përbotshëm. Vepra në fjalë titullohet “Bota e djeshme” dhe si për të theksuar jo vetëm vetëdijen, por edhe brengën e shkrimtarit dhe qytetarit të mërguar, mbart nëntitullin “Kujtime të një evropiani”.

Në këtë afresk mbresëlënës të ekzistencës së një kozmopoliti par excellence, Zweigu na rrëfehet për Zweigun: njeriun, shkrimtarin, europianistin e thekur, hebreun fatzi, luftëtarin e paepur për të drejtat e njeriut dhe humanistin e pacifistin e pashoq. Kundruar nga ky kënd, libri është përnjëmend një dëshmi e çmuar për këdo që dëshiron ta kundrojë më nga afër personalitetin e Stefan Zweigut, por edhe atë të një qytetërimi, atij europian, i cili, siç shprehet shkrimtari, ka nevojë të çintoksikohet moralisht. Siç na pohon në hyrje, ky libër është shkruar në rrethana të pazakonta, ndaj përfton një status të veçantë që e bën atë libër të librave, dhjatë, ose siç thuhet rëndom në gjuhën e letrave “kënga e fundme e mjellmës”. Në të përshkruhet me tone dramatike jo thjesht e vetëm fati i një individi, por fati tragjik i një brezi në mbarë Europën të shkretuar nga dy luftëra me përmasa botërore.

Bash në këtë pikë, ai shndërrohet në një pamflet të hidhur kundër luftërave dhe ideologjive ekstremiste e nacionaliste që do të bëheshin varrmihës të kulturës dhe qytetërimit europian: fashizmit, komunizmit dhe, veçmasi, nacionalizmit, të cilin Cvajgu me mendjekthjelltësi e cilëson “murtajë më të keqe edhe se murtajën e vërtetë”. Por së keqes morale dhe luftës kundër saj, autori i kundërvë një ide emancipuese, atë të një identiteti – antidoti do të na e kishte ënda të thoshim – të ri; të cilin, në mënyrë eksplicite, ai shkon dhe e quan Shtetet e Bashkuara të Europës. Ajo çka të befason në këndvështrimin dhe filozofinë e mendimtarit është vegimi i tij, thënë më shkoqur, para bashkimit politik, administrativ e financiar, Europa e re lypset të jetë para së gjithash bashkësi kulturash. Këtë optimizëm shkrimtari e ngrinte mbi themelet e besimit se ato çka i bashkojnë popujt e kontinentit të vjetër janë shumë herë më të forta se ato që i kanë ndarë në të kaluarën, duke përfshirë këtu edhe/sidomos luftërat. Adhurues i Goethes, ai do t’i referohej shpesh idesë për një treg të lirë të koncepteve dhe ndjenjave, i barabartë me atë të mallrave, duke rritur kësisoj begatinë dhe mirëqenien e përbashkët të njerëzimit.

Është mjaft interesant fakti se një tjetër shkrimtar i verbit gjerman, i sikterisur po kështu në dhera të huaj pas ardhjes në pushtet të nacional-socialistëve në Gjermani, pra, Thomas Manni, do të shkruante në vitin 1939 një pamflet me titull “Kjo luftë” (“Dieser Krieg”), ku do të shpaloste vizionin e vet për Europën e pasluftës me këto fjalë: “… Konsiston në bashkimin e shteteve të Europës në një Commonwealth që do të ofronte një sistem pjellor mes lirisë dhe përgjegjësisë së ndërsjellë, mes kulturës me karakter kombëtar dhe barazisë sociale; një bashkim në të cilin të gjitha Shtetet kishin për të flijuar pushtetin absolut dhe të drejtën për “vetëvendosje”, ndërsa në këmbim kishin për të përftuar lirinë, sigurinë e punës dhe një shpërndarje më të mirë të mirëqenies, çka vetëm bashkësia mund ta ofrojë”. Lypset të vëmë në dukje se të dy këta shkrimtarë i ngjizën idetë e tyre shumë kohë para politikanëve europianë. Vetëm në vitin 1946, duke folur para studentëve të universitetit të Cyrihut, Churchilli, në këtë rast e kemi fjalën për politikanin dhe jo autorin nobelist, do të formulonte idenë mbareuropiane me sentencën: “Krijimi i një familjeje të përbashkët të popujve europianë kishte për të qenë një bar mrekullibërës”.

Kur hedhim një sy e shohim Europën e sotme, ku politika fle në një shtrat me burokracinë, fryt i së cilës janë disa krijesa hermafrodite pa shpirt e pa identitet kulturor, e kupton se idetë e Cvajgut përftojnë një vlerë të veçantë edhe sot, madje shpesh shërbejnë si kontrapunkt për të kuptuar atë çka nuk shkon në shtëpinë e përbashkët të quajtur Europë. Dhe shembujt, ajme, nuk janë të pakët.

Mapo