Me 9 nëntor 1917, në Selanik, pas një gjyqi fars që sfidonte çdo parim drejtësie, u ekzekutua, Themistokli Gërmenji

Nga Albert Vataj

Me 9 nëntor 1917, në Selanik, pas një gjyqi fars që sfidonte çdo parim drejtësie, u ekzekutua veprimtari i shquar i çështjes kombëtare, Themistokli Gërmenji.
Vrasja e tij, e zhytur në mjegullën e intrigave politike dhe urrejtjeve të fshehta, është ende sot një nga njollat më të errëta të historisë sonë moderne.

Një dënim i fabrikuar, një figurë e pavdekshme
Arrestimi, gjyqi i rrufeshëm dhe ekzekutimi i Themistokliut mbetën për dekada të tëra një mister i dhimbshëm. Teoritë e kohës, dëshmitë e fragmentuara dhe analiza e dokumenteve dëshmojnë se ai u bë viktimë e një loje të pistë mes interesave franceze, greke, bullgare dhe qarqeve të brendshme të pakënaqura, të cilat e panë si pengesë për planet e tyre.
Letra që ai i dërgon të shoqes, Evdhoksisë, është dëshmia më tronditëse: një burrë që po jepte jetën “si dëshmor i shpifjeve”, por i palëkundur në vetëdijen e pafajësisë së tij.

Dikush e shiti dhe dikush e bleu kokën e Themistokliut. Por vepra e tij, atdhetaria e tij e pashoqe dhe akti i tij i guximshëm mbetën përgjithmonë pronë e Kombit. Ato nuk u shitën dhe nuk u blenë dot, sepse i përkasin historisë dhe dinjitetit shqiptar.

Tre dëshira të fundit – testamenti i një heroi
Para pushkatimit, Themistokli Gërmenji kërkoi tre gjëra që i japin figurës së tij dimension tragjik dhe madhështor:
Të vishej me kostum kombëtar shqiptar.
Të mos i lidhnin sytë.
Komandën për zjarr ta jepte vetë.
Ai u pushkatua nga një togë franceze më 9 nëntor 1917, pasi u shpall fajtor në një gjyq që e dënoi për kontaktet me autoritetet austro-bullgare në Pogradec – kontakte të ndodhura para marrëveshjes së tij aleate me francezët.
Në letrën e lamtumirës ai shkruan:
“Rashë dëshmor i shpifjeve… Dijeni që vdes i pafajshëm… Rroftë Shqipëria nën mbrojtjen e Francës.”

Nga Korça, në Rumani, në Manastir – rruga e një atdhetari
Themistokli Gërmenji lindi në Korçë, i biri i Thanasit dhe Katarinës, nga fshati Gërmenj. I ati ishte një nga themeluesit e lëvizjes “Shoqëria e Zezë për Shpëtim” dhe u vra në Thrakë nga aktiviteti i tij patriotik.
Në vitin 1892, Themistokliu emigroi me vëllanë Telemakun në Rumani dhe pas nëntë vitesh u kthyen në Manastir, ku hapën hotelin “Liria”, një qendër e gjallë e patriotizmit shqiptar. Aty u përgatit Kongresi i Manastirit dhe aty qarkullonin libra, gazeta e revista shqipe nga diaspora.

Në jetën institucionale, ai shërbeu si nënprefekt i Skraparit gjatë Luftës së Parë Ballkanike dhe si shef policie në Korçë gjatë periudhës së Princ Vidit. Pas hyrjes së grekëve në qytet, u detyrua të largohej drejt Bullgarisë. Pas vrasjes së vëllait, Telemakut, mbeti kujdestar i të birit të tij.

Nga Pogradeci te Franca – krijimi i Republikës së Korçës
Në vjeshtën e 1916-s, ndodhej në Pogradec në kontakte me autoritetet bullgare dhe shërbimin austro-hungarez, derisa kuptoi synimet e tyre ekspansioniste. Ndërkohë, Korça po përçahej mes çetave të Sali Butkës, grupeve venizeliste dhe trupave franceze.

Themistokliu i propozon komandës franceze krijimin e një administrate shqiptare nën mbrojtje franceze.
Më 8 dhjetor 1916 hyn në Korçë me 200–300 luftëtarë dhe përgatit themelimin e Republikës Autonome të Korçës, e shpallur më 10 dhjetor 1916, me bekimin e komandantit francez Henri Descoëns.

Republika kishte administratë shqiptare, xhandarmëri, gjuhë zyrtare shqipen dhe flamurin kombëtar me një shirit francez.
“Rroftë Shqipëria!”, thërriste populli kur Themistokliu ngriti flamurin nga ballkoni, ndërsa ushtria franceze e nderonte.

Intriga, tradhti dhe fundi tragjik
Forcimi i qeverisë venizeliste në Greqi, intrigat e sigurimit francez të drejtuar nga vëllezërit Galvani dhe pakënaqësia e disa bejlerëve lokalë krijuan një rrjet akuzash dhe shpifjesh që e dobësuan pozitën e tij.

Në tetor 1917, ai ftohet në Selanik me pretekstin se “e kërkonte gjeneral Sarail”. I bindur për pafajësinë e vet, nuk u fsheh.
U gjykua brenda pak ditësh dhe u dënua me vdekje për aktivitetin e tij të hershëm në Pogradec – aktivitet që ai s’e mohoi, por theksoi se ndodhi para aleancës me Francën.

Gjeneral Saraili miratoi ekzekutimin.
Populli i Korçës u trondit. Trupat franceze mbushën qytetin me mitralozë nëpër dritare për të shmangur çdo rebelim. Këshilli Qeveritar u thirr dhe u kërcënua të ruante qetësinë.

Mbyllja e Republikës së Korçës dhe fundi i një epoke
Pas ekzekutimit, Franca ndryshoi qëndrim: Republika e Korçës u shfuqizua, këshilli qeveritar u zëvendësua me një këshill konservator dhe kompetencat u kufizuan.
Në maj 1920, trupat franceze u tërhoqën dhe Korça u bashkua përfundimisht me shtetin shqiptar.

Rivlerësimi francez – një drejtësi e vonuar
Në vitin 1998, Republika Franceze njohu zyrtarisht pafajësinë e Themistokli Gërmenjit. Ambasadori francez në Tiranë vendosi një tufë me lule mbi varrin e tij – një gjest i vonuar, por i domosdoshëm, për të nderuar këtë aleat të ndershëm dhe këtë figurë të rrallë të kombit shqiptar.
Për periudhën e Republikës Autonome të Korçës ka shkruar me saktësi dhe besueshmëri edhe Sejfi Vllamasi, dëshmitar i kohës.