Nazim Hikmeti, aristokrati popullor i poezisë

Nga Preç Zogaj

Kishim lexuar poetë moderne francezë, anglezë, spanjollë, italianë, grekë, madje edhe rusë e rumunë, kur një pasdite, gjatë një vizite rituale në shtëpinë e Besnik Mustafajt, i cili po shërohej dalëngadalë nga pasojat e një aksidenti me makinë në rrugën e Burrelit, ai më dha disa përkthime të poetit turk Nazim Hikmet. Ka kaluar më shumë se një gjysmë shekulli që nga ajo ditë. Por nuk e kam harruar kurrë përndritjen e menjëhershme dhe një ndjenjë mrekullimi që më transmetuan vargjet e tij. “Deti më i bukur s’është lundruar ende/ Fëmija më i bukur ende s’është rritur/Ditët më të bukura, ditët me të bukura ende s’i kemi jetuar/ Dhe fjalën më të bukur që kam për ty/ ende s’ta kam thënë”.

Ishin vargje të një pastërtie, thjeshtësie, bujarie dhe fisnikërie të rrallë. Edhe po të mos e dinim emrin e autorit, do të dallonim prapa tyre një udhëtar me zemër të madhe, që ka vuajtur, që ka ëndërruar, që ka shpresuar, që ka luftuar, që është shpaguar në fund të fundit në endjet e tij të pasosura, por përsëri dallon me gëzim, me shqisën e dashurisë, horizontin e një bukurie ku ai vetë ndoshta s’do të mbërrijë, por njerëzimi po. Ky ishte Nazim Hikmeti, një zë nga më të ndjerët dhe më të fuqishmit në koncertin e poezisë botërore të shekullit XX. Për shkak të një rastësie, nga ato që mund të quhen rastësi të domosdoshmërisë, Mustafaj iu vu punës për të përkthyer Hikmetin pas aksidentit që e shkëputi për disa kohë nga impenjimet e zakonshme të periudhës. Me shumë sesa një punë e mirëfilltë me pretendimin për të sjellë në letrat shqipe një poet modern, të papërkthyer më parë, madje edhe të pabotueshëm në shqip për shumë vite, shqipërimi i Hikmetit ishte për të një stërvitje këmbëngulëse kundër paralizës që kishte pësuar pikërisht në dorën e shkrimit, në atë të djathtën, si dhe një terapi kundër vetmisë, izolimit dhe dhimbjeve të tjera të aksidentit. Vetë poezia e Hikmetit kumboi në idiomën tonë qysh në orën e parë si muzika e një dhimbjeje të re, të shtruar, të panjohur; e një dhimbjeje të drejtpërdrejtë, të epërme, plot me dritë, plot me prarim, që vetëm poezia e madhe mund ta ketë, që vetëm poeti i madh mund ta krijojë e përcjellë duke u ngritur mbi aksidentet e fatit, mbi rrethanat, mbi mizerjen, mbi vuajtjet, mbi torturat, mbi të gjitha llojet e ndëshkimeve. I tillë ishte Nazim Hikmeti, poeti sykaltër, një hero lirik, që vjen të këndojë të përjetshmen, edhe pse e përkohshmja e ka marrë në shenjë për ta lidhur, izoluar e vrarë.

Mustafaj i botoi disa nga poezitë e Hikmetit në një vëllim modest, që pati jehonën e një ngjarjeje të madhe në jetën letrare dhe kulturore të kohës. Njëzet e gjashtë vjet më vonë Mustafaj iu rikthye këtij poeti, duke botuar një përmbledhje më të plotë dhe shumë më të kuruar profesionalisht, vëllimin “Barra e shenjtë”, në të cilin bashkë me poezitë më të mira të botimit të parë, ai përfshiu disa poezi që nuk mund të botoheshin dikur për shkak të kritereve ideologjike të kohës, si dhe mjaft poezi të reja. Por ato të “vjetrat ”, së paku për mua, më duket se kanë mbetur kartëvizita e papërsëritshme e Nazim Hikmetit në shqip. Ndërkaq, jam i bindur se lexuesit e poezisë, të vjetër apo të rinj, do të mrekulloheshin nga çdo botim me poezi të Nazim Hikmetit.

Hikmeti është një poet që bashkon si pakkush tjetër estetikën e lartë me thjeshtësinë, elitizmin me populloren. Poezia e tij është një ligjërim i çiltër, i qartë, i thjeshtë, plot me figura dhe imazhe poetike spontane, që gati-gati e shndërrojnë ligjërimin poetik në ligjërim të zakonshëm dhe nga ana tjetër, vetvetiu, e ngrenë ligjërimin e zakonshëm hikmetian në rangun e ligjërimit hyjnor. Ai shpeshherë shkruan sikur flet. Në të folurën e tij gjithçka bëhet ar, art. Edhe shprehjet më prozaike, edhe deskriptivizmi i mirëfilltë fitojnë një kadencë arti në poezinë e tij. E gjithë kjo falë gjendjes dhe atmosferës që është kurdoherë poetike. Por edhe falë novacionit madhështor që solli në gjuhën dhe mjetet shprehëse të poezisë. Ai realizoi ndërprerjen e traditës së lodhur e të plakur keq të poezisë otomane të divanit. Ai kreu një big-bang të vërtetë brenda gjuhës së vet amtare. Ai, i vetëm, ka përmbushur një shndërrim të tillë të verbit poetik turk që në gjuhët e tjera europiane e kanë përmbushur dy a tre breza shkrimtarësh. Hikmeti është poeti që ngriti në lartësinë e artit poetik vetë të folurën. Ai ëndërronte që e folura poetike të bëhej instrumenti i lartë i bashkëbisedimit mes njerëzve. Te Hikmeti njeriu dhe poeti janë një. Koincidojnë, siç ka shkruar një kritik italian. Thjeshtësia, sinqeriteti dhe utiliteti janë parime të artit të tij. “Mendoj, thoshte, se poezia duhet të jetë parasëgjithash e dobishme…E dobishme për gjithë njerëzimin, e dobishme për një klasë, për një popull, për një njeri të vetëm… E dobishme për një kauzë, e dobishme për veshin. Dua të jem i kuptuar dhe i lexuar nga një masë sa më e madhe njerëzish, në të gjitha nivelet e ndryshme të kulturës, në të gjitha gjendjet e ndryshme shpirtërore, nga gjeneratat e ardhshme”.

Poezitë e dashurisë, që shkroi kryesisht në dekadën e fundit të jetës, janë ndër më të bukurat që janë shkruar ndonjëherë nga dora e një poeti.

“Ti s’je më këtu/ U shkretua një prej qyteteve më të bukur të botës/ u zbraz si dorashka kur ti e ke hequr prej dore/U fik si fiken pasqyrat kur nuk të shohin ty.”

Shkëputëm vetëm këto katër vargje nga gjenia hikmetiane e veshur me yje. Lexuesi duhet ta dijë se e gjithë bota e tij lirike kumbon prej fisnikërisë. Dashuria në poezinë e Hikmetit është një koncept shumë i lartë. Figura e gruas mishëron atdheun, ëndrrat dhe shpresat e tij. Me fjalë të tjera, mishëron vetë fenë e poetit.

Shumë të ndjera, të veshura me një tis pikëllimi, por pa dëshpërim, janë poezitë për vdekjen. Nazim Hikmeti do të vdiste në moshën gjashtëdhjetë e një vjeçare nga një goditje infarkti. Ai e parandjeu vdekjen dhe shkroi për të vargje të një bukurie të pakrahasueshme.

Hikmeti është prej atyre poetëve që vetëm i shtojnë lexuesit dhe admiruesit e tyre në përjetësi. Ai është turk, europian dhe mondialist njëkohësisht. Bashkëkohor dhe i gjithëkohshëm njëherësh. I vdekshëm dhe i pavdekshëm. Dhe kam bindjen se do të lexohet po kështu edhe në të ardhmen. Një fenomen i mirëfilltë letrar i shekullit të njëzet, fatin e të cilit e përcaktoi në një farë mënyre jeta e tij e trazuar prej rebeli, kërkuesi dhe humanisti të madh. Lindi dhe u rrit në një familje aristokrate turke, nga një baba turk dhe nga një nënë me origjinë gjermane, shumë e kultivuar, falë së cilës njohu qysh në adoleshencë Bodlerin, Lamartinin dhe poetë të tjerë modernë. Në moshën tetëmbëdhjetë vjeç përshkoi me këmbë gjithë Anadollin, ku njohu faqen tjetër të Turqisë, Turqinë e popullit. Ky është moment i kthesës në jetën e tij si poet dhe intelektual. Ithtar i lirisë dhe shembull i antikonformizmit, ai nuk gjeti paqe as me qeverinë e mikut të familjes së tij, Mustafa Qemal Ataturk. Dy herë u detyrua ta braktiste atdheun si klandestin, gjykatat turke të kohës e dënuan disa herë si kundërshtar politik, në total iu dhanë 66 vite burg, prej të cilëve kreu tetëmbëdhjetë. Mendohet se i shpëtoi vrasjes falë një mbrojtjeje të fshehtë të Mustafa Qemalit, i cili ishte një lexues i poezisë së Hikmetit. “Është poeti më i madh i Turqisë”, thoshte për të. “Mëkat që është kundërshtari ynë politik”.

Mapo