Një Yll që u shua heshturazi

Rekuiem për Akademikun Ylli Vejsiu

Nga Isuf Kalo

Nuk kish si të ndodhtë ndryshe. Ai do të ishte përsëri i pari. Si përherë. Jo më për të na e kaluar neve, bashkëmoshatarët e tij, por për t’u larguar nga ne pa kthim… përgjithmonë.

Ai qe i tillë përherë, gjithë jetën, një hap para nesh. I pari në mësime, në zgjidhjen e problemeve dhe ekuacioneve të matematikës, i pari në hartime, në recitime, në recensione librash, në diskutime filmash. I pari për t’u dhënë përgjigje përgjigjeve që shtroheshin apo në mbrojtje të së drejtës, të vetes apo të ne shokëve Madje përpara nesh edhe në lojë. Kur luanim futboll këmbëzbathur në fushën e herë të pluhurosur, herë me baltë të shkollës, atij nuk i rrihej të ish mbrapa në mbrojtje apo portier siç rrija unë, por vetëm përpara në sulm Dhe vinte kaq shumë energji, kaq pasion, sedër e këmbëngulje në të gjitha këto elemente episodike, sikur prej suksesit apo dështimit në to të varej domethënia e jetës apo e vetë qenies së tij.

I tillë qe Ylli Vejsiu gjatë viteve të shkollës 7-vjeçare “Hoxha Tahsin”, në një nga lagjet e vjetra të Tiranës ku ne atëherë banonim. Njësoj më i shquari ndër ne, që edhe më pas gjatë viteve në gjimnazin “Qemal Stafa”, që ishte gjimnazi i vetmi asaj kohe në Tiranë në vitet 1950-‘60. Ne shkonim e vinim në të në këmbë, në grup, rrugës bashkërisht me çanta e pa çanta, duke zhurmuar e prerë fjalën njëri-tjetrit me shaka e batuta; ai, Bashkimi, Mehmeti, Loni, Gimi dhe unë. Ishin vite kur për moshën tonë nuk kish asgjë argëtuese e tërheqësi veç barsaletave, ëndrrave, librave, filmave të kohës, mburrjeve naive e gënjeshtrave të bardha, por dhe asgjë më të vyer e të bukur sesa miqësia jonë e çiltër me sinqeritetin më të dëlirë.

Një test karakteri

Me Yllin ndodhi që u bëra shok shumë i afërt. Fundja brenda çdo rrethi miqësie ka vend edhe për miqësi më të ngushtë. Kjo ndofta sepse mes të tjerëve ne ishim dy më të varfrit. Nga familje të mëdha, me shumë fëmijë. Unë me 5 vëllezër e dy motra, ai respektivisht 4 dhe një të tillë. Ai qe i pari dhe më i madhi i tyre, kurse unë i teti, më i fundit Ai qe shef për më të vegjlit. Kurse unë as bëhej fjalë për rol të tillë. Dy vëllezërit e mi më të mëdhenj mbanin medalje nga lufta partizane dhe i treti, medalje heroizmi në ndërtimin e një hekurudhe. Unë domosdo isha si lepur para tyre.

Ylli që në shtatëvjeçare ishte veçanërisht i zoti, i paparë në matematikë. Edhe unë e ndiqja disi, por mësuesi ynë Tajar Insani, një burrë shtatlartë, dikur oficer artilerie, e kish me shumë kursim notën pesë, që ish më e larta e asaj kohe. Veç kësaj, për ne djemtë që ta merrnin atë, përveç zgjidhjes apo përgjigjes së saktë duhej të kalonim edhe një provë origjinale. Duhej të mos përplasnim qepallat kur mësuesi do matej ose do na qëllonte para klasës në faqe me një shpullë. Nëse sytë mbylleshin të frikësuar, pesa bëhej katër. Dukej akt vlerësimi e përzemërsie e tij për nxënësin e dalluar, por edhe një test stoicizmi e karakteri. Shumë më vonë pata kuptuar që me të mësuesi ynë i dashur donte të na edukonte principin moral që, shkëlqimi i dijeve humbet pa qëndrueshmërinë në mbrojtje të saj. Ylli e kalonte lehtësisht provën. Nuk i përplasi qepallat ndonjëherë. Kurse mua, tri herë pesa m’u bë katër.

“Garë” mes dy miqsh

Edhe në letërsi Vejsiu shkëlqente mbi ne të tjerët. Gjithmonë hartimin e tij, e herë pas here edhe atë timin, mësuesja Zene Hatibi i lexonte përpara klasës. Ajo ishte zonjushë hijerëndë, me sjellje e pamje aristokrate dhe me veshje plotë sqimë. Hartimet e tij ajo i lexonte më rrjedhshëm e me tonalitet të këndshëm, sepse ai e kish edhe kaligrafinë e bukur. Kurse tek imi ngecte e ndonjëherë nervozohej nga shkrimi i pakuptueshëm me hieroglife si “këmbët e pulës”. (E ku ta dinte ajo atëherë që unë një ditë do bëhesha mjek?).

Një herë ajo na dha vetëm ne të dyve një detyrë të posaçme. Duhet të bënim të dy secili më vete një recension për librin e Mihal Shollohovit “Doni i Qetë”, pasi i duhej për t’i paraqitur në një konkurs. Ishte “gara” e parë mes nesh. E shkrojtëm të dy secili të vetin pa shkëmbyer mendime. Por kur e mbaruam, ia dhamë njëri-tjetrit për vlerësim. Unë u mahnita me të tijin. Aq bukur e kish bërë. Por çuditërisht, po aq edhe ai me recensionin tim. Ai ishte përqendruar me finesë e ngrohtësi te dashuria e Grigor Melehovit me Aksinjën, duke e hyjnizuar atë. Kurse unë si me origjinë labe, kisha ekzaltuar aspektet epike dhe heroike të romanit. Ishim atë kohë të dy 13 -14 vjeç. Më vonë e kuptova arsyen e atij ndryshimi mes nesh. Atij dukej i pat filluar më herët që atëherë pjekuria sentimentale dhe erotike e adoleshencës. Ndërkohe nga ajo “garë” kuptova edhe diçka tjetër të mrekullueshme: që dy shok e miq të vërtetë e të sinqertë nuk do bëhen asnjëherë xhelozë apo rivalë mes tyre, por vetëm admirues e plotësues me dashamirësi të njëri-tjetrit. A ka mbetur vallë ende në botë e tillë miqësi?

“Gara” tjetër mes nesh që krejt prozaike. Ishim të dy në gjimnaz, me pushime verore, por të pamundur nga gjendja ekonomike familjare të pushonim diku në plazhe si moshatarët tanë. Prandaj të dy filluam punë sezonale në një të ashtuquajtur “ekonomi ndihmëse bujqësore ushtarake”. Ajo ndodhej në një fushë pak përtej Laprakës. Detyra jonë qe prashitja dhe vjelja e domateve të pjekura. Fillonim në mëngjes deri në orën 18, kur dëgjohej fishkëllima e trenit që vinte nga Durrësi. Dielli i verës mbi ne që përvëlues. Uji i pijshëm qe larg. Lëkura në shpinë na u dogj dhe u rrop të dyve; bukën me pak djathë e merrnim me vete nga shtëpia, por e plotësonim me domate nga ato që mblidhnim. Vendosëm mes nesh garën se kush do mund të hante nga ato më shumë. Ylli kish oreks më të madh Por me vendosmëri më të madhe ai arriti rekordin, 24 copë në ditë! Unë, vetëm 15…

Yll lind, apo bëhesh ?

I dashur Ylli, shok e miku im i shtrenjtë i fëminisë dhe rinisë. Ka qenë çudi parandjenja që prindërit të vunë kur linde atë emër. Sepse në fakt ti nuk linde Yll. I tillë ti u bëre më vonë U bëre vetë; me zotësi, me përpjekje, vullnet titanik dhe talent jo të zakontë.

Me kujtohet kur ty të zgjodhën si pionier i dalluar të përfaqësoje fëmijët shqiptarë në një kamp pushimi për fëmijët e “kampit socialist” në Poloni. Unë të përcolla në aeroport me ndjenjë të paharruar krenarie. Kur hipe shkallet e avionit, u ktheve një çast e me përshëndete me dorë. Ishte, me sa mbaj mend, viti 1958. Isha i mahnitur me çka kishe arritur të udhëtoje me avion në ato vite, që ëndërr e pabesueshme edhe për më të rriturit, pale për një fëmijë. Kur avioni u ngrit e mori për lart qiellit, unë tek të ndiqja gjithë kohës me sy nuk di pse krijova atë çast bindjen që ti me cilësitë që kishe do bëheshe një ditë patjetër dikushi i madh. Njeri me vlerë e rëndësi për njerëzit dhe vendin. Ndofta ky qe impresioni i lartësisë qiellore ku ti atë çast fluturoje. Ndofta qe thjesht parandjenjë mistike. Por pse jo, të mos ketë qenë edhe bindje logjike falë gjithçkaje jo të zakonshme që ti kishe dëshmuar në ato vite?

Kur u ktheve më tregove me krenari një fotografi. Kishe dalë para gjithë atyre fëmijëve shumëkombësh duke recituar. Me këmishë të bardhë, shall të kuq dhe me të dy krahët e tu hapur duke recituar me patos. Dukej sikur po i thoshe së ardhmes: hajde, jam gati, po të pres.

Një parashikim i realizuar

Këtu filli i kujtimeve të mia fëminore ndërpritet, copëtohet, për të vazhduar e fragmentuar me episode nga jeta në fusha e tematika e ngjarje adutësh. Së fundi edhe mes dy të moshuarve “të rinj” por të thinjur si ne të dy.

Unë mora rrugën joshëse të mjekësisë, kurse ti u zhyte në labirinte ekuacionesh dhe enigmash matematikore si bleta në thellësi të luleve për nektarin e fshehur në to. Që aty brenda pa njohur marifetet e dredhitë që kish shpikur ndërkohë bota për pseudosuksesin e pseudolavdinë, ti u bëre ai që unë pata parashikuar, një dikush vërtet i madh. Një matematikan i rrallë, pedagog i dëgjuar, profesor i zoti e akademik i shquar; një novator sfidues që solle ndër të parët nga Franca njohuri për një institucion të ri qendror analitik statistikor. U bëre shkencëtar i demografisë, i matematikës sonë ekonomike. Dhe me gjithë këto vlera dhe potenciale ruajte çuditërisht ndershmërinë dhe shpirtin puritan.

Miku im, fatkeqësisht, ti pa dashje pate edhe një problem me veten. U bëre i madh dhe i ditur e njëkohësisht mbete po aq njeri i mirë, të mirin e duan të gjithë. U hyn në punë qoftë dhe për t’u mburrur, por jo domosdo mirësinë e tyre. Ajo po qe naive, prish punë. Mirësia e madhe ndodh që është si krahët e stërmëdhenj të albatrosit, që e pengojnë atë të fluturojë. Ti bëre emër të madh, prandaj të donte për vete edhe politika. Për të kontribuar me përkushtim dhe pastërti ekzemplare. Dhe bëre siç dije ti. Ashtu u investove, kontribuove pa rezerva siç kishe bëre gjithë jetës, në një force të re me ideale demokratike, më etike të re dhe ëndrra të reja për të ardhmen. Po aq lakmitare u bë për ty dhe qeveria, të bëri ministër, shtetar të saj, Ministër i Arsimit, që do të thotë i dritës për të ardhmen e kombit. Dhe parlamenti si deputet për zërin tënd të vërtetë.

Një surprizë në Gjenevë

Të tillë të takova në një nga vitet ‘90 në Gjenevë, në një nga eventet e Fondacionit Shqiptar për Arsimimin e Shqiptarëve, në të cilin ne të dy kishim qenë që në inicim anëtarë të Këshillit. Ty të thërrisnin tashmë “Zoti Ministër”. Por jashtë protokollit zyrtar, ne të dy u takuam si dy “engjëj” në parajsë, sepse atë natë u rikthyem të dy në fëmijëri, në adoleshencë. Ishim gjithçka jashtë realitetit, përveç se ata që nuk donim të ishim vërtet.

Shëtitëm pasdarke vonë, ngadalë në këmbë, në dritë-errësirën rreth liqenit të heshtur. Flisnim qeshnim e çmalleshim me nostalgji. Më tepër se për veten malli qe për kohën, shokët dhe brezin tonë. Ti ishe po ai Ylli im i fëminisë e i gjimnazit. Veçse tani me kollare. Me po ato ëndrra, shpresa, entuziazëm naiv dhe vullnet e besim të çiltër. Pashë i gëzuar se e kishte kaluar me sukses edhe provën e re, atë të mosmiklimit prej postit dhe pushtetit, siç pate kaluar atë të qëndresës pas shpullës, provë karakteri nga mësues Tajari.

Por edhe u pikëllova. Pata që atë natë një parandjenjë të re. Atë të pamundësisë që do kishe të mbeteshe ai që doje ti vetë të ishe, qoftë edhe tani në ambientin e ri. Ishe bëre i madh, i mirë dhe i vlefshëm, por kjo ndodhi në thellësitë e shkencës që iu përkushtove, e cila i respekton dhe i vlerëson principet dhe karakterin e atyre që dashurohen me të. Ai ambient ka qenë për ty jo aq perfekt, jo si i astronautëve brenda kapsulës së raketës ku mund të punojnë me dije e pasion të mbrojtur e të qetë. Por sidoqoftë, të ruajti të padeformuar entuziazmin dhe principet etike. Por a mund të mbeten dhe a mund të bëjnë astronautët dhe ti vetë dot po ato gjëra jashtë kapsulës mbrojtëse në një hapësirë dhe ambient krejt të ri ?

Madhështia e përjetësisë

Prandaj, i dashuri im, ndofta u shuajte heshturazi dhe u largove para nesh nga kjo botë tashmë e ndryshuar. Sepse edhe në matematiken tënde, tani dy edhe dy nuk bëjnë patjetër katër, por aq sa duhet ose sa kërkohet. Dhe kaligrafia ime si shkarravinë lavdërohet sot më tepër se bukurshkrimi yt. E së fundi “qëndrueshmëria” për të cilën ti ishe aq krenar në fëmini, tani quhet ves. Ajo është zëvendësuar tek të rriturit me të kundërtën e saj: fleksibilitetin. “Prandaj ato që i presim si shpërblim(por për një arsye ose fare pa arsye) nuk ndodhin, le të mos i quajmë mosmirënjohje njerëzore. Le t’i përjetojmë si shaka të jetës, ose si ekuacion me shumë të panjohura të komplikuara, që as ti nuk arrite ta zgjidhje dot.

Së fundi them: të lumtë, shok e miku im i admiruar, që nuk pretendove madhështinë. E di që atë nuk e doje për vete, por për ne e për vendin tonë. Për të mirën e tij. Por ti u bëre qytetar, bashkëshort e familjar, patriot e shkencëtar. Shok e mik i madh. Kështu, vetvetiu u bëre shembull i madh për Altinin, djalin tënd së pari, e për Altinët e tjerë shqiptarë të sotëm. Dhe për ata që nesër si ai do vijnë pas kësaj, “të vegjlit e çdo lloji apo çdo ngjyre nuk do munden kurrsesi as sot e as nesër të të bëjnë dot ty më të vogël. As më pak të ndritur si Yll. Sepse e ke fituar vetë me meritë gjithë jetës tënde respektin tonë të thellë njerëzor. Përjetësisht.

Gazeta "Mapo"