Perse italia u investua ne germimet arkelogjike ne Shqiperi ne vitet 1920-1940

Nga Gëzim Zilja

Origjina e Misionit arkeologjik italian në Shqipëri janë të rrënjosura në krizën politike ,që ekzistonte në rajon menjëherë para Luftës së Parë Botërore, shkruan  K.Francis.Puna e misionit arkeologjik italian për të gjetur një vështrim historik të lashtësisë kanë ushqyer dhe precedentë më konkrete dhe më veçanërisht për të krijuar jetën e këtij kombi lëvizjet e mëdha të qytetërimit që kanë pas në  kontinentin evropian dhe në pellgun e Mesdheut,thotë E. Benvenuto. Mirëpo lufta e dytë botërore (1939-45) dhe izolimi i mëvonshëm i vendit penguan për  dyzet vjet. Gërmimet e bëra prej ekspeditave italiane në vitet’ 20-40 të shekullit të XX dhe gjetjet e saj kanë thënë tashmë shumë,megjithatë, që nga pikëpamja e organizimit etnografik dhe sociale dhe politike, si dhe kulturore, mund të njohin më shumë se 3 fazat e historisë së  lashtë.Gërmimet që çuan në ringjalljen e Butrintit janë për shkak të misionit arkeologjik italian , i cili ka punuar për më shumë se 10 vjet nën drejtimin e L. M. Ugolini P.Marconi dhe në fund të D. Mustilli .Në vitin 1930, drejtori i Misionit Arkeologjik Italian në Shqipëri, Luigi Maria Ugolini, rekrutoi Cardini si prehistorian të misionit. Ndërmjet viteve 1930 dhe 1939, Cardini udhëtoi gjerësisht në të gjithë Shqipërinë jugperëndimore dhe ka  regjistruar mbi 60 shpella natyrore dhe strehime në shkëmb.

Fillimi

Ardhja dhe qëllimi i një misioni arkeologjik italian  në viset shqiptare dëshmohet  nga të dhënat e AQSH,raporte,fotografi të ruajtur nëpër arkiva,fonde personale,shkrime gazetash etj. Shkurt disa: 1.Misioni Arkeologjik Italian në Shqipëri është themeluar në vitin 1924 nën patronazhin e Ministrisë së Jashtme Italiane. Ajo ishte një element i një programi që synon të zgjerojë hegjemoninë italiane me Adriatikun lindor …(Gilkes & Miraj 2000).2-Prof Pirro Marconi në  vitin 1939,shkruan për zbulimet e rishta arqeologjike në Shqipni (ekspoatimet) sic i quan ai.Në pranverën e vitit 1924,thotë Marconi një misioni ynë i veçantë u nisë për në Shqipëri me qëllimin kryesor të këqyrë sipërfaqen e saj sidomos nga pikëpamja vjetërsirave romake. Marconi thotë se këqyrjet që do të kryenin në territorin shqiptar do të hedhin shumë dritë. 3-Gërmimet që çuan në ringjalljen e Butrintit janë për shkak të misionit arkeologjik italian , i cili ka punuar për më shumë se 10 vjet nën drejtimin e L. M. Ugolini P.Marconi dhe në fund të D. Mustilli  shkruan . Benvenuto duke sjell një panoramë të përgjitshme  të siteve arkeologjie dhe ekspeditave, që përshkruan këtë vend nga fillimi i shekullit të XX. Gjatë Luftës së Parë Botërore (1914-18) Kjo veprimtari studimore u zhvendos në Shqipërinë qendrore dhe ishte pastaj filloi gërmimi i rrënojat e Apolonisë. Në këtë material hidhet dritë  për gërmimet të cilat zbuluan murin e qytetit, 4 kilometra të gjatë., teatër, Odeon, një tempull me një portik, banjot,gjimnaz dhe të ashtuquajturit monument i Agonoteti, si një buleuterion (Nekropolin e Apolonisë. Gërmimet u vazhduan nga misioni arkeologjik francez .Pra, ishin gjithashtu duke filluar hulumtim italian, sidomos në punën e Biagio Apke (1899-1955) dhe Roberto Paribeni (1876-1956). Ugolini, në vitin 1924,thotë E.Benvenuti, në hapësirë ​​të shkurtër prej vetëm 48 orë, ai mund të njoftojë zbulimin e tre qendra të jetës së lashtë,tre qytetet e fortifikuara të Epirit të lashtë: Calivò,Mali Aetos dhe Butrinti. Gërmimet  italiane (1927-1940) sollën në dritë një  rreth të gjerë të mureve me shtatë porta, në mesin e ndërtesave të tjera,teatri auditor me skenën greke dhe romake-s, një vend të shenjtë e Asclepius, nymphs, spa dhe një Pagëzimorja e shekullit. V pas Krishtit . Shkrimi më tej citon se gërmimet, që çuan në ringjalljen e Butrintit janë për shkak të misionit italiane i cili ka punuar për më shumë se 10 vjet nën drejtimin e L. M. Ugolini (P. Marconi dhe në fund të D. Mustilli. Në një fushë kaq të re, por në mënyrë të plotë të mundësive, dhe në terren, sidomos në disa zona të pa eksploruara ende. Misioni ishte aktive duke filluar nga rajonet jugore të Shqipërisë, me një program gjithëpërfshirës që jo vetëm kërkimi shkencor, por ai donte frytet e punës së tij për të bërë të gjithë pjesëmarrësit. Së pari, ata shqiptarë që ishin të vetëdijshëm për motivet dhe tema të jetës së kombit të tyre. Ekspedita italiane është kryer në faza të ndryshme dhe të dallueshme, të cilat janë të përfshira në kuadër të një programi të përcaktuar mirë, zbatuar gradualisht. Ajo filloi me eksplorimin në terren, me qëllim të njohë kërkime topografike, nga ajo që mbeti prej pjesësë së dukshme, organizimin e lashtë, për të zbuluar qendrat e veta të jetesës, qyteteve apo kalatë dhe linjat e komunikimit të jetës një koncepti i mënyrës në të cilën natyra ishte zbutur me vullnetin dhe punën e njeriut. Kjo pjesë e parë e punës së tij, Misioni ishte kryer për pjesën jugore të Shqipërisë për të marrë atë në fusha të tjera, veçanërisht në veri, të cilat që ofrohen shumë mundësi për hetime për zgjidhjen e problemit ilire.U gërmua në qendrat e mëdha në të dhëna e mëposhtme ofruara nga mbetjet dhe tradita letrare, duke eksploruar plotësisht, duke kërkuar monumentet, duke studiuar se si është shprehur në organizimin e jetës shoqërore, si në sistemin urban, dhe në mbrojtjen e punimeve të kulturës. Si dëshmi e kësaj dhe punës, raportojnë lavdërimi i Ernest Koliqi, Ministri shqiptar i Arsimit në vitin 1940.

Origjina e Misionit arkeologjik italian në Shqipëri janë të rrënjosura në krizën politike ,që ekzistonte në rajon menjëherë para Luftës së Parë Botërore, shkruan  K.Francis.Puna e misionit arkeologjik italian për të gjetur një vështrim historik të lashtësisë kanë ushqyer dhe precedentë më konkrete dhe më veçanërisht për të krijuar jetën e këtij kombi lëvizjet e mëdha të qytetërimit që kanë pas në  kontinentin evropian dhe në pellgun e Mesdheut,thotë E. Benvenuto. Mirëpo lufta e dytë botërore (1939-45) dhe izolimi i mëvonshëm i vendit penguan për  dyzet vjet. Gërmimet e bëra prej ekspeditave italiane në vitet’ 20-40 të shekullit të XX dhe gjetjet e saj kanë thënë tashmë shumë,megjithatë, që nga pikëpamja e organizimit etnografik dhe sociale dhe politike, si dhe kulturore, mund të njohin më shumë se 3 fazat e historisë së  lashtë.Gërmimet që çuan në ringjalljen e Butrintit janë për shkak të misionit arkeologjik italian , i cili ka punuar për më shumë se 10 vjet nën drejtimin e L. M. Ugolini P.Marconi dhe në fund të D. Mustilli .Në vitin 1930, drejtori i Misionit Arkeologjik Italian në Shqipëri, Luigi Maria Ugolini, rekrutoi Cardini si prehistorian të misionit. Ndërmjet viteve 1930 dhe 1939, Cardini udhëtoi gjerësisht në të gjithë Shqipërinë jugperëndimore dhe ka  regjistruar mbi 60 shpella natyrore dhe strehime në shkëmb.

Qendrat e eksploruara nga ekspedita italiane

Gërmimet më të rëndësishme misioni arkeologjik italian e në Shqipëri ishin ato të qytetit të Butrintit dhe Feoniki, fshatrat Cuka, Dema dhe Karalibej, Akropolis dhe kështjellat e Malahuni, malin Aetos dhe Vagaliati, pranë Gjirokastër, në Himarë, në PashaLiman, shpella Spile dhe Velça: këto tjerë kultura  parahistorike, greke dhe romake.

Ugolini ka punuar në Phoenicê, në prefekturën jugor të Gjirokastrës, në mes të  viteve 1925 dhe 1927, thotë O. Gilkes ('Një nga akropolet  më të madh të botës klasike' p.sh., në Il Popolo d'Italia 9 / 11/1933. Në dhjetor 1927 u vendos të zhvendoset fokusin e misionit rreth 30 km në jug të vendit bregdetar të Butrintit. Ugolini ishte për të gërmuar  këtu deri në vdekjen e tij të hershme në vitin 1936, por pasuesit e tij, Pirro Marconi, Domenico Mustilli dhe Igino Epicoco vazhduan  punën deri në 1943. Në vitin 1931 një zyrtar i rregullt u emërua për të punuar me Ugolini. Ky ishte Hasan Ceka, një arkeolog trajnuar në Vjenë, të cilët në periudhën e pasluftës ishte që të bëhet më shumë ose më pak themeluesi i arkeologjisë moderne shqiptare. Ceka vizitoi për periudha të zgjatura në 1930 dhe shkroi raporte të gjera mbi gërmimet.

Çfarë sollën ekspeditat?

Rezultati i tyre qenë gati befasuese .Raportet e Ugolinit për Butrintin dhe Shqipërinë e  lashtë treguar zbulimet e Butrintit dhe gërmimet në shpellat prehistorike të Velcës. Synimi ishte ngritja e muzeut në akropol për të mbledhur të gjitha objektet, që rezultuan nga hulumtimet një sasi e konsiderueshme e veprave dhe objekteve nga gërmimet e misionit, janë në Muzeun e Tiranës. Puna e misionit arkeologjik italian për të gjetur një vështrim historik të lashtë ushqyer mirë dhe precedentë më konkrete dhe më veçanërisht për të krijuar jetën e këtij kombi lëvizjet e mëdha të qytetërimit që kanë pas në  kontinentin evropian dhe në pellgun e Mesdheut. Mirëpo lufta e dytë botërore (1939-45) dhe izolimi i mëvonshëm i vendit penguan për dyzet vjet. Gërmimet e bëra prej tij dhe gjetjet e saj kanë thënë tashmë na, megjithatë, që nga pikëpamja e organizimit etnografik dhe sociale dhe politike, si dhe kulturore, mund të njohin më shumë se 3fazat e historisë së  lashtë 1-parahistori,2-proto-iliro,3-grek-romake. Shkurt për tre fazat:Parahistoria, të cilat nuk kishte asnjë ide e vagët, u zbulua nga zbulimi i kulturës Velça,nga  i cili u mblodhën objekte gjenden edhe më shumë rastësisht në rrethe të ndryshme të Shqipërisë, rajoni i Shkodrës ,në Butrint etj . Që në fillim të mijëvjeçarit të tretë p.e.s Shqipëria ishte e banuar, megjithëse me densitet të ulët, njerëz të kulturës neolitike, me karakteristikat e formave dhe shprehjeve. Shërbyen shpellat banimi dhe fshatra në majat e kodrave dhe maleve, luginat dhe fushat pse ishte strehë e sigurt për shkak të ujërave të bollshme të përfshira, si dhe vendet ishin larg nga deti. Instrumentet u bënë prej stralli apo guri dhe një dritëz e shprehjes artistike është shprehur në dekorimin e anijeve me gravura. Kultura e vjetër shqiptare, që daton në mijëvjeçarit të tretë p.e.s, u sollën në dritë në qytetin Maliqit. Periudha e Neolitit është e përfaqësuar nga mbetjet e kasollet drejtkëndëshe, të bërë nga xunkthe mbuluara me baltë. Përveç kasollet ishin shpërthime, të cilat u gjetën te disa enë, shpesh dekoruar me kujdes. Në fillim të mijëvjeçarit të dytë, popullsia u zhvendos dhe ka  prodhuar një qeramikë me dizajnë gjeometrike në të zezë dhe gri, smalt të akseve bronzi, ishin njohës të mirë të vendosur karakteristikave të   metaleve.Në Elbasan, Scampa e  lashtë, e përmendur edhe nga Ptolemeu gjeografi, një nga peshkopit shek. V, e cila u shkatërrua nga bullgarët në shek. X. Në jug-lindje të  Shqipërisë, veçanërisht rajoni i Kolonja-Korçë, objekt i hetimit dhe gërmimet e mëvonshme 1997-2002, e kanë dëshmuar të jenë mbetje të pasura të periudhës protohistorik, duke e mbajtur gjurmët  e pranisë së ' njeriut  në këtë fushë. U gjetën një numër të konsiderueshëm (duke përfshirë edhe atë të Kamenicës, plot 395 varre, në të cilën ishin varrosur edhe skelete 420), daton nga Epoka e Bronzit në fillim të Epokës së Hekurit, 1500-1025 B.C. Faqet e tjera arkeologjike dhe nekropole të tjera u gjetën në, Boboshtica, Kukës, Permetit, Sovjan dhe Vlorë .Lidhur me epokën e hekurit në mijëvjeçarit të parë p.e.s për të shënuar zhvillimin e kulturës lokale, varret tumulare, zbuluar në luginën e lumit Mat gjatë punës në një stacion të energjisë hidroelektrike, ka ofruar dëshmi të tjera të një civilizimi luftarak. Në Gajtan, Tren dhe këto kalatë dhe duket pasi të gjithë,  ato  ishin të parapara si vendet e vendbanimit të përhershëm, por si vendet e strehimit .Një prej tyre është Antigonea në Gjirokastër, e cila ka një mur masiv të gjatë në të cilën ekziston një port  e vetme. Shtëpitë janë shpesh me hajat dhe një varg kolonash, si dhe disa dhoma fqinj dhe dyqane artizanale. Një tjetër qytet sjellë në dritë kohët e fundit është, i dukshëm sidomos për varret monumentale të gdhendura, dhe vlera ormamenti. Feoniki është pas Butrintit, vend i rëndësishme arkeologjik në Shqipëri. Sajti në  kodër qëndron i izoluar, ne një pozicion dominues. 'i rrethuar nga katër organet më të ulëta të ujit dhe është gdhendur në anët me brinjë të mëdha, paraqet fuqishëm dalje gjysmë lartë shkëmbor dhe ka një top relativisht të sheshtë, e cila formon Akropol të madh dhe më të frikshëm të botës klasike, për sa kohë të paktën 1.5km,ndërkohë që baza e kodrës është rreth tre kilometra e gjatë. Prof P.Marconi duke folur për gërmimet në Finiq e cilëson akropolin e këtij siti një ndër më të mëdhatë e botës. Nekropoli ku sipas Marconit është zbuluar edhe një stelë i përkasin shek 3 p.e.s .Në këto ekspedita sipas Marconit është mbledhur lëndë arkeologjike. Në ekspeditën e Marconit ,arkitekti ishte inxhinjeri Roversi. Dalën në dritë, thotë Marconi ose u gjurmuan monumente të ndryshme. Këndon ky vjershëtor i këndshëm shkruan Marconi, i Romës perandorake si Enea duke sjellë më shumë vuajtje në kaq ditë dhe në kaq rreziqe e duke pirtur që e thëna e Zotit të plotësohej pa të ish e mundur të ngrehte  në Itali muret  e një Troje të re arrin   në Butrint…

Kush ishte L.M Ugolini  -Drejtori i  zgjedhur për misionin e ri italian

Drejtori i  zgjedhur për misionin e ri italian Luigi Maria Ugolini ishte, një arkeolog i ri nga Bertinoro në Romagna. Ugolini kishte studiuar në Universitetin e Bolonjës, ku ai prodhuar një tezë Mosha e Bronzit të Fonte Panighina, ndodhet në afërsi të qytetit të tij. Në vitin e tij të parë 1924 bëri dy udhëtime Ugolini në Shqipëri, ku pavarësisht problemeve me xhandarmërinë shqiptare, ai ishte në gjendje për të shqyrtuar faqet e shumta arkeologjike duke përfshirë edhe qytetet jugore klasike të Phoenicê dhe Butrintit. Si rezultat i ekspeditës së parë Ugolini, Paribeni bindi qeverinë italiane për të aplikuar për një koncesion ligjor për të gërmuar në Phoenicê. Si pasojë, në dhjetor 1927 u jepet një leje 30-vjeçare për të studiuar zona të caktuara të Shqipërisë jugore, me kusht, që gërmimet janë kryer në baza vjetore dhe se ata do të hedhin dritë mbi origjinën e ilirëve të lashtë. Në vitin 1928, pas gërmimet në Phoenicê, Ugolini dhe misioni themeluar veten në Butrint, qytet i madh klasike dhe bizantine ndodhet në afërsi të kufirit jugor të Shqipërisë. Si angazhime tij politike dhe publiciteti u rrit, Ugolini ka mbledhur një ekip besnik të specialistë vepër  të ndërmarrë shumë hulumtimit arkeologjik dhe regjistrimin teknike e gërmimeve të misionit .Këta ekspertë përfshirë  janë :Claudio Sestieri, një student i skulpturës klasike cili më vonë vazhdoi gërmimet  me Rey në Apolloni, Dario Roversi Monaco, një inxhinier dhe topograf, që kryen shumë nga anketat e hershme, arriti nga Carlo Ceschi,Luigi Morikone kishte studiuar mbishkrime nga gërmimet dhe Igino Epicoco. Një piktor i talentuar shqiptar ishte i punësuar nga Ugolini për të regjistruar shumë nga mozaikët dhe ndërtesave zbuluar në Butrint. Prof. Pirro Marconi arkeolog ka kryer gërmimet në Butrint, duke përfshirë kulturat helenistike dhe romake e etj. Marconi  zvëndësoi Ugolinin si drejtor në vitin 1937, pas vdekjes së udhëheqësit parakohshëm në tetor 1936 në moshën 41, nga dështimi i veshkave. Tragjikisht, Marconi gjithashtu vdiq dy vjet më vonë në një aksident ajror në Formiae  afër Napolit, në të cilat të gjithë nga dokumentacioni i gërmimit për  vitet 1937-8 humbi gjithashtu .Domenico Mustilli është dorëzuar  udhëheqës në vitin 1939, edhe pse arritjet e tij në terren ishin të pakta. Një ekzaminim i fletoreve të  Cardinit ka treguar se në vitin 1930 ai ka eksploruar zonën përreth Butrintit në mënyrë që të njoh nga afër veten me mjedisin lokal dhe potencialin e saj arkeologjike. Këtë vit të parë Cardini gjithashtu bëri një përpjekje të koncentruar për të rimarrë informacion sa më shumë të jetë e mundur në lidhje me vendndodhjen e shpellat dhe vende të interesit arkeologjik. Informacioni i mbledhur lidhet thjesht me pjesën jug-perëndimore të vendit. Cardini bën vetëm një referencë të vetme (nga një vizitë në Dragot dhe shpella Vajzë), të kërkimit shkencor në Shqipëri në vitin 1931. Vizita ishte në vitin 1936, kur ai së pari ka  hulumtuar Velçën dhe kryer një studim paraprak të dhjetë shpellave atje .Në 1936 Cardini gjithashtu bëri një ekskursion në gadishullin e Karaburunit, duke përfshirë edhe shpellat e Ravena. Në 1937 u kthye në Velçë ku ai kishte kryer gërmimet sistematike në kuadër të "shpellë pjellore 'më (shpella 2) .Gërmimet e tij si akset guri, vegla stralli dhe një lloj më parë të panjohur të pikturuar të qeramikës eneolitike (Mustilli, 1941).Qyteti i lashtë, u identifikua nga LM Ugolini, në afërsi të fshatit Finik, rreth gjysmë të rrugës ndërmjet Sarandës dhe Delvinë.Kjo, sipas fjalëve të Polibi ( II , 8, 4), ishte qyteti më i fortifikuar rëndë dhe më të fuqishme të Epirit. Antikat e  saj përfshijnë dy pjesë: Akropoli në majë të një kodre të gjatë dhe të ngushtë, me formë karakteristike e bashi i anijes përmbysur, dhe fshati i Finik, në rrëzë të kodrës vetë.