Çfarë thotë Petro Marko për kishën e Dhërmiut?

Nga Gëzim Llojdia*

1.

Shkrimtari Petro Marko në kujtimet e lëna :”Intervistë me vetveten,retë dhe gurët” tregon shkoqur për murgjit brazilian të Himarës  dhe varrin e Nilo  Katalanit  në kishën e Shen Thanasit në Dhërmi. Dhërmiu i përmendur si vendbanim qysh në lashtësi shprehen nëpër libra.  Ku gjendet Dhërmiu?Pozicioni i Qarkut Vlore dhe përshkrime të shkurtra
(Qarku Vlore është i përberë prej rretheve:Vlore, Sarande, Delvine. Shtrihet ne pjesën jugperëndimore te vendit dhe laget nga deti Adriatik dhe deti Jon. Qendër e Qarkut është qyteti i Vlorës, e cila është qendër tregtare, industriale dhe e ndërlidhjeve te shumta. Himara .Në krahinën e Himarë bëjnë pjese qyteti i Himarës  së bashku me fshatrat Palas, Gjilek, Dhermi, Iliaz, Vuno, Qeparo, Kudhes, Piluri. Krahina e Himarës shtrihet përgjatë bregdetit te detit Jon, duke filluar nga veriu ne Llogora e deri ne lumen e Borshit ne Jug. Nga veri- lindja, lindja dhe jug-lindja rrethohet nga vargmali i Akroceraunit me majën me te larte atë te Çikës me lartësi 2045 m mbi nivelin e detit. Në krahinën e Himarës rrjedhin përrenjtë e Ksarrollakos, të Polopotamo, të Gjipes,të Vishes dhe të Qeparoit, të cilët në periudha shume të nxehta te vitit mund dhe të shterojnë. Gjiret kryesore në det janë ato te Spilese dhe te Panormit (Porto-Palermos). 

Pasuritë kulturore, historike dhe artistike të Himarës. Në territorin e Bashkisë Himarë objektet kryesore te cilat përbejnë pasuri kulturore, historike dhe artistike janë: -Në Dhërmi: Manastiri i Panajase (Shën Mërisë), Manastiri i Shën Thodhorit, kisha e Shën Stefanit, Shpella e Pirateve, shpella e Parashqevise, kisha e Shën. Nikolles, lagja e vjetër e fshatit Dhërmi me shtëpitë e ndërtuara me arkitekturën karakteristike, Kulla e fisit Vretos dhe Kulla e fisit Kumi etj.

2.

U mbushën 100 vite kur leu në Dhërmi, Petro Marko. Zogjtë mbretëror çukisin  në portikun e Markojve. Dallgëzuar deti,cullufja e asaj hëne e thëllimit thjeshtër.Lutur  te Shën Mëria:

-Zot  na e beko të tjera  vjeshtë!

Çfarë është fshati i bregut të Jonit, Dhërmi. Dhërmiu është   nga më të bukurit në  këtë bregdet. Gjelbërimi i agrumeve për të cilat P.Marko shprehet se me qitrot fitonin shumë është i pranishëm. Ka një det qelibar dhe anës tij shkëmbinj. Kisha e Shën Mërisë e kohë-shekujve 13-14 e.s,  mirëpo ka edhe shpella si ajo e Parashqevisë apo e piratëve dhe me  këtë emër shkrimtari Petro Marko ka bërë mendoi,gjykoi dhe bëri  edhe një libër për fëmijë.Në ka zë më të bukur në poezinë dhe letrat tona , poeti Petro i kësaj ane është i paarritshëm. Petrua ka pasur frymëzimin e detit,d.m.th kur mbushej me atë gjënë hyjnore,fryhej e kërkonte ta derdhte nëpër fletëzat e vogla një farë soji si velëzat e këtij deti harbut, që në dimër kaq kokëfortë shkon e përplaset tek bregu. Mirëpo  poeti Petro ishte një valë e bukur e ëmbël e bardhë,hyjnore e këtij deti dhe e kësaj toke.

 Ku mund ta takojmë  sot,poetin PetroMarko?(Shkova deri te qisha  e vjetër . Qimiteri kishte rënë.

Xhan-xhin njeri. Ku je o prift të rrëfehemi !Çfarë shkrove gjithë javën poet?Vetëm një letër.  E postova në E-mailin e vjetër. Mbusha ujë me kotruve .Kujtimi yt mu fanit.)

Është një pyetje që nuk di ku ta bësh. Poeti dhe shkrimtari Petro nuk është ndër xhinët e kësaj bote. Është në kohë-tretjen e madhe,por të paharrueshmen. Është në mendjet dhe në fjalët e të gjithëve në këto anë,është në kopertinat e librave është në derën e një teatri në qytetin e Aulonës është në koperturën e një shoqate shkrimtarësh është kudo i gjithë gjendur është dhe nuk është. Por koha nuk e ka faruar  poetin tonë Petro Marko. Dhe përse të harrojë. Kam kaluar kohëra të mira dhe të këqija që kanë bashkëshoqëruar edhe banorët e këtyre viseve jugore ,por emrin Petro nuk besoj se është bërë i  harrueshëm. Nuk e kam njohur dhe dua ti çojë një lule atje ku paqësisht prehet ,mirëpo ku ti gjej këtu lulet dhe në këtë stinë .Mirëpo mendimi im është se më mirë të vemi,ta vizitojnë .Ka një veçori që dua ta përmend. Përgjithësisht për njerëzit që janë marrë me religjionet fetare e dinë se për shenjtorët  kurrë ikin ,thuhet nuk vdiq,por iku se kishte ndoca punë,ku? Atje sipër o burrë i këtij dheu. Dhe varrin maozelum të tij e vizitojnë kohë pas kohe njerëzia. Edhe për Petron një vizitë në këtë kohë  është një mirësi,a  e kanë bërë vallë këtë poetët e rinj,sepse Petro ishte një shenjtor i fjalës së shkruar shqipe,ishte një soj qiriu që u shkri me një jetë në luftë me regjimet dhe diktatorët e diktaturat që e qëlloni sa majtas,djathtas para e mbrapa,tutje-t’hu  se ishte krijues ishte poet dhe si poet ndihej ngushtë në kohëra dhe përpara regjimtarëve të të gjithë kohërave. Prandaj dua të them se poetët e rinj duhet të bëjnë një lloj poeteke aty ku ka lindur dhe sot ku fle pikërisht i miri poet,i  biri i Markos dhe nënë Zoicës.

3.

Ja cfarë shkruan Petro Marko për kishën e Shën Thanasit dhe murgjit bazilianë në Himarë;

“lshin leximet e para te shqipes ne shkollën time. Pasi ra fjala për shkollat, këtu dua te zgjatem ca. Ne shekullin XVII, me 1630, ne Dhërmi priftërinjtë braziliane qe i kishte dërguar papa ne Himare, hapen te paren shkolle shqipe – seminar për priftërinj ne gjuhen shqipe; kjo sipas raporteve qe i dërgonin priftërinjtë braziliane papës, një pjese e te cilave janë botuar (doemos ato qe u interesonin atyre) te Nile- Borgias, i cili përmbledh nje pjese te veprimtarisë se priftërinjve unit (baziliane) qe ndenjen ne Himare për rreth tre shekuj.

Pyetje: – A mund te na flasësh pakëz me gjate për ketë ceshtje, se pak gjera dihen për misionin e priftërinjve baziliane?

Përgjigje: – Misionaret baziliane ne Himare ndenjen tre shekuj. Pas vdekjes se Skënderbeut. Himara – atëherë Himara përfshinte gjithë Labërinë, që nga Radhima, Lekli, Nivica e Bubari – ishte e pavarur. Gjon Kastrioti u thye nga Napoli, që e quajti atë krahine mbretëri te veten.

Shume banorë të Veriut, nga terrori i madh turk, shpërnguleshin për ne Himare, të gjenin shpëtim. Po Himara ishte e varfër, vend malor dhe nuk mundi t'i mbante qindra mi]era shqiptare te Veriut. Atëherë u morën vesh me mbretin e Napolit. i cili tha se mund të venin të banonin në mbretërinë e tij. Filloi eksodi i madh i arbëreshëve: me varka, me anije te sajuara. Shume u mbyten në Kanalin e Otrantos. Ata që arrinin gjalle, nuk priteshin mire nga banorët e Kalabrisë. Shqiptaret kishin 25 yjet në lufte, kishin pësuar në fund edhe terrorin e egër turk që kalonte në satër popullatën, prandaj këta arbëreshë që arrinin të gjallë në Kalabri, ishin egërsuar dhe nuk dinin c'te bënin. Mbeten pa strehe e pa buke brigjeve teKalabrise. Atëherë Kuvendi i Himarës mblodhi nja dhjete mijë  të armatosur dhe i nisi që ëe merreshin me shpëtimin e popullatës  shqiptare që endej pa buke e pa strehë në brigjet e  Kalabrisë. Me te arritur atje këta ushtare, shpemgulnin me force banoret e atjeshëm dhe vendosnin tanët. Kështu qe kapedan Kumi, nga Dhërmiu, qe ishte dërguar atje për te sistemuar me çdo kusht arbëreshët, e kreu misionin e tij, Mbreti i Napolit, duke dëgjuar për kapedan Kumin, e thirri ne Napoli dhe e mbajti pranë vetes duke e here gjeneral, adjutant te tij, Thonë se gjeneral Kumi beri shume heroizma, madje shpëtoi edhe mbretin në një beteje. Me vone, ne shekullin XIX, do te shkonte atje edhe një gjeneral tjetër nga Dhërmiu, gjeneral Dhimiter Leka, Ky, pasi u shqua ne Luftën e Mesolongjit kundër turqve, me 1820/21, u thirr nga mbreti i Napolit, qe t'i shërbente atij, Dhe ky shkoi ne Napoli dhe u ngarkua te shfaroste karbunaret e Kalabrisë. Me te shkuar ne Kalabri, pa atje se banoret ishin arbëreshë. I njohu dhe, ne vend qe t'i luftonte, i përkrahu shume. Poeti i madh De Rada, si mirënjohje për këtë arbëresh, botimin e pare te "Milosaos" ia kushtoi Dhimiter Lekes. Me vone do te' flas dhe për këta arbëreshë. Po tani le te kthehem te priftërinjtë baziliane qe erdhën te ne.

Papa, për interesat e tij, qe te kishte një prapavije këtej bregut Jon, se kishte frike nga turqit, dërgoi misionaret baziliane. Shumica e tyre ishin arbëreshë, te ardhur nga Morea. Mësonin ne Loreto, në seminaret e papës dhe bëheshin misionare te tij. Ishin ortodokse, po nuk e njihnin patrikun e Stambollit. Dhe papa, që t'i bënte edhe ortodokset e Himarës unite, domethënë kristiane ortodokse, por me papën, dërgoi shume misionare te afte, me shkolle, me përgatitje të mirë politike dhe fetare, Ata qendrën e tyre e vendosen në Dhërmi, ku kishin mitropolinë e tyre për gjithë Shqipërinë, gjer ne Struge e Ohër. Ngritën me pare kishën e Shën Mitrit, që e kishin si katedrale. Filluan nga puna. U lidhen me parinë e të gjitha fshatrave dhe u premtonin ndihma materiale. Prandaj shume here Himara, me anën e kuvendeve, i  bënte thirrje papës për armë ndihma të tjera.Papa u premtonte. Këta himarjote, gjer te mbreti i Polonisë i zgjatën  lutjet e tyre për ndihma, me shkresa të nën-shkruara nga të gjithë fshatrat, që nga Radhima, Lekli, Nivica e Bubari, (Këto dokumente gjenden në arkivat e Vadikanit.) Po, si e thashë, para se Italia ta pushtonte Shqipërinë me 1939, papa botonte në revistat e tij "Stum orientali", aty nga vitet '30, një pjese të raporteve të  bazilianeve, që  ia dërgonin Vatikanit gjate tre shekujve nga Himara. Një pjese të këtyre raporteve që u botuan në revistën "Studi orientali'', u përmblodh në një vëllim nga Nilo Borgia, me titullin "I missionari, braziliani  in Albania!'.

Ne këto raporte gjejmë shume gjera interesante: jetën reale te himarjoteve, interesimin e madh te tyre për arme, për kulture, për ndihma nga Evropa e krishtere. Në Dhërmi u hap një seminar për priftërinj, në gjuhën shqipe. Edhe në fshatra të tjera u hapën kurse të gjuhës shqipe. "Katekizmi"në meshe këndohej shqip. Papa Dhimitri nga Dhërmiu, Gjileku e përktheu "Katekizmin" në  gjuhen shqipe, po, sipas raporteve të  bazilianeve, nuk u botua, se ishte botuar ai i Budit. Nilo Katalani botoi dhe një gramatike shqip-italisht. Ai ishte mitropoliti, ndaj ndërtoi dhe kishën e Shën Thanasit, për ta shpëtuar fshatin nga kolera qe kishte rene ne fshatin tjetër, PangaIladhe, ku popullsia u shua fare. Nilo Katalani u varros ne kishën e Shën Thanasit.

Pas pushtimit te Shqipërisë nga Italia fashiste, erdhën përsëri priftërinj unit në Himare dhe filluan propagandën e Vatikanit, qe banoret e Himarës të beheshin unit, domethënë të vareshin nga papa. I paguanin shumë ata qe bëheshin unit, ndaj disa zuzarë u bene unite për para. Ata i kishin të gjitha dokumentet, prandaj edhe  varrin e Nilo Katalanit në Shën Thanas e hapen  dhe morrin – gjerat me vlere: veshje te argjendta dhe kryqin e florinjte.

4.

Mirëpo Petron unë,sot nuk kam ku ta gjejë ,ndritë veçse shpirti tek varrezat. Aty paqësisht ai fle,në ditë të mira dhe të këqija ,në dimër ,në verë, në stërbima  ,llohëra e zheg,pra ka kohën   e prehjes së madhe. Petrua ishte një shqiptar i mirë,që shprehte vetë dhe mburrej me këtë,kishte edhe një ideal ,por Petro ishte me gjak e kockë të vërtetët shqiptari .Në të vërtetët figura e tij është një lloj ndriçimi  yllësor,dhe ylli i tij tashmë ndriçon në planetin tonë të letrave. Ai është udhërrëfyesi i poetëve dhe shkrimtarëve, është njeriu që sakrifikoi kur regjimet i kërkuan gjithçka deri në zhdukjen fizike,por poetët mbesin ,sepse pavdekësia tek ata është lexuar qartësisht që ditën kur vijnë,Mirëpo a kishte pranga për të burgosur Petron,a kishte kurthim për zemrën e poetit,a kishte hekura për ti lidhur duart,ndonëse dhimbshëm  e lanë të pres,ku poeti i robëruar nga ai realitet më mirë thotë të vdesë. Edhe deti I gjorë sot fle si Petro. Në tablonë e portretit të tij anija petrojane ecte në detin e gjerë të letrave .Deri në palcë i futën hekurin dhe deri në kockë e ndjeu thikën. Viktimë e këtij shekulli ,që kurrë se humbi muzën edhe nga gjumi zgjohej,në detin pa rërë e guaska,në natën pa hënë  e yje në atë botë thashethemesh,ku ishte Petro përveç se lundronte në dallgët e regjimit që e shtynin andej ,këtej lart,para dhe gjithë kohës. Për jetën e këtij poeti mund të thuhet se e mbuloi një oqean vuajtjesh,kur regjimi e shtrëngonte çdo ditë drejt vdekjes,kush do ta shpëtonte këtë vend kur fytyra  nxinte nga “kroma e kohës”. Kështu ai priti gjallërimin e kohë-ardhjes pranverë sepse kishte vite e vite, që nuk e ndjente mungesën e reve të shiut edhe mungesën e vrapit të erës së re.

*Msc. Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve

Sekretar i Klubit të shkrimtarëve “Petro Marko” Vlorë.